Morgunblaðið - 30.11.1979, Qupperneq 11

MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 30. NÓVEMBER 1979
11
Helgi Hálfdanarson:
Sveinn
í djúpum
dali
Erindið með þessum línum
er umfram allt að flytja
Hannesi Péturssyni þakkir
fyrir prýðilega bók um kveð-
skap Jónasar Hallgrímssonar.
Satt að segja er orðið langt
síðan ég hef fengið í hendur
þess konar ritverk, sem ég hef
lesið með meiri velþóknun en
Kvæðafylgsni.
Hannes fer í könnunarleið-
angur um ljóð Jónasar, staldr-
ar við á nokkrum stöðum, sem
sumir eru eilítið úr alfaraleið,
skyggnist um gáttir með for-
vitni fræðimanns í augum, og
handleikur hvern hlut af
skáldlegri nærfærni.
Ljóst er að mikil könnun og
vandvirk liggur að baki þess-
arar bókar, og mætti segja
mér að vinnubrögð höfundar
væru til fyrirmyndar. Sumum
kann að þykja ýmislegt af
þeim atriðum, sem um er
fjallað, næsta lítilvægt, en
öðrum þykir sem engin skák í
bragartúni Jónasar Hall-
grímssonar megi liggja í
órækt, og þeir taka sérhverri
athugasemd höfundar fegins
hendi.
Þess er vitaskuld ekki að
dyljast, að sumt af viðfangs-
efnum Hannesar er torveldara
en svo, að niðurstöður hans
hljóti ekki að orka tvímælis.
Ég nefni sem dæmi „hrafn-
tinnuþökin" í Gunnarshólma.
En hin atriðin munu þó miklu
fleiri, þar sem hann virðist
hæfa beint í mark. Tökum til
dæmis fyrsta kaflann, Svartir
eru möskvar, sem er mjög
sannfærandi og svo haglega
saminn, að hann verður blátt
áfram spennandi. Ellegar
Bráð veiðigyðjunnar, mjög
falleg ritgerð, sem fjallar um
þá hlið á kveðskap Jónasar,
sem fæstir hafa gefið náinn
gaum.
Höfundur gengur þess auð-
vitað ekki dulinn, að skoðanir
hljóta að verða mjög skiptar
um stöku atriði í bók hans.
Svo mun ekki sízt um Aldur
Ferðaloka. Hann ræðir þar
um skilnað þeirra Jónasar og
Þóru Gunnarsdóttur, og hygg-
ur að hann hafi orðið með
þeim hætti, að Jónas hafi alls
ekki þurft að telja kynnum
þeirra lokið að fullu, þegar
leiðir skildust í Öxnadal, og
bendi það með öðru til þess, að
hann hafi ort Ferðalok mörg-
um árum síðar, en ekki að
neinu leyti heima á Steins-
stöðum það sumar, eins og
Matthías Þórðarson taldi, og
ég ætla að flestum þyki senni-
legast. Vitnar hann í frægt
viðtal, sem Matthías átti við
Kristjönu Gunnarsdóttur
Havsteen, hálfsystur Þóru,
snemma á þessari öld. Þar
greinir Kristjana frá viðskipt-
um þeirra Jónasar og síra
Gunnars, og segir að faðir
sinn hafi ekki viljað heita
Jónasi meynni að sinni, og
borið við æsku þeirra og
óvissu um framtíðina. Um
þetta segir Hannes:
„Hér stendur eins skýrt og
verða má, eftir beztu heimild,
að Jónas fékk allt annað en
blátt og kalt afsvar...“
Af þessu ályktar hann svo,
að Jónas hafi án tilefnis af
hálfu þeirra feðgina gerzt
Þóru afhuga innan skamms og
tekið að líta til annarra
kvenna þrátt fyrir órofinn
ásetning þeirra Þóru að eigast
síðar. Hefði Jónasi þá farizt
verr en hráklega við ástmey
sína, látið hana bíða sín í von
og beiskri óvissu árum saman,
meðan hann var að stíga í
vænginn við annað kvenfólk
með hjúskap í huga; ellegar
honum yrði skipað í flokk með
Hallfreði og Kormáki og öðr-
um tataraskáldum, sem koma
sér upp ástmey til að yrkja um
grátbólgin tregaljóð, en vilja
hvorki heyra þær né sjá, ef til
á að taka. Slík ályktun þyrfti
traustari sannana við en völ er
á.
„Allt annað" en afsvar var
það vissulega ekki, sem Jónas
fékk samkvæmt ummælum
Kristjönu; og hina „beztu
heimild", sem Hannes kallar
svo, verður auk þess að meta
með allri gát, svo sem staða
Kristjönu var í þessu máli.
Hvernig sem síra Gunnari
hefur litizt á þennan fátæka
skólapilt sem væntanlegan
tengdason, má nærri geta, að
hann hefur ekki rekið á nasir
honum hranalegt nei, þegar
hann sá í hugskot hans. Auð-
vitað hefur hann svarað bón-
orði hans af svo kurteislegri
nærgætni sem hann gat, enda
þótt hann ætlaði biðlinum að
skilja til hlítar, hvað hann fór.
Hvernig hann hagaði hverju
orði í það sinn, gat hann
naumast sjálfur vitað með
vissu mörgum árum síðar,
þegar atvikið bar á góma við
stjúpmóður Þóru. En um hitt
er engin þörf að efast, að
Jónas skildi þau svör sem
endanlega synjun. Eða hví
skyldu opinská ljóð Jónasar
sjálfs vera þar lakari heimild
en loðin ummæli Kristjönu
Havsteen um viðbrögð föður
síns, þegar fundum hennar og
Matthíasar Þórðarsonar bar
saman nær öld síðar og Jónas
hafði verið þjóðar-dýrlingur
um langt skeið?
Kristjana fæddist ekki fyrr
en átta árum eftir þennan
atburð; og hún hafði vitneskju
sína frá móður sinni, Jóhönnu
Briem frá Grund, sem var ári
yngri en Þóra stjúpdóttir
hennar og giftist ekki síra
Gunnari fyrr en rúmum sex
árum eftir skilnað Jónasar og
Þóru.
Þar má að nokkru marka
mat síra Gunnars á manns-
efnum til handa dóttur sinni,
að hann giftir hana „hálfnauð-
uga“ (að sögn Matth. Þórð.,
Iðunni 1925), ráðsettum
ekkjumanni, vel metnum heið-
ursklerki, sem átti fyrir sér að
verða prófastur í einhverju
bezta brauði landsins, Sauða-
nesi.
Hvað sem líður ummælum
Kristjönu Havsteen, mætti
víst lengi deila um tímasetn-
ingu Ferðaloka. En hafi Jónas
orðið Þóru afhuga og brugðizt
henni, hví skyldi hann þá hafa
ort til hennar eitthvert tær-
asta ástarljóð á íslenzka
tungu, eftir að svo fór, fremur
en áður? Ætli samanburður
við Sigrúnarljóð verði ekki
helzttil langsótt skýring á því?
Þess er varla að vænta, að
Hannesi gangi betur en öðrum
að koma viti í síðara erindi
ljóðsins Ég veit það eitt, fyrst
hann vefengir ekki lestur
fyrirrennara sinna á „alaug-
un“ umfram það að breyta því
í „alaugum". En ritgerðinni
fylgir mynd af handriti Jónas-
ar, og ég fæ ekki betur séð en
þar standi nokkurn veginn
skýrt og greinilega það eina
orð, sem þarna hlaut að
standa: „almúginn“. Og þá
segir á þessum stað: Þótt
almúginn sjái ekki enn háar
leiðir beztu sonanna, sem
sannlega verði að treysta, að
þjóðarranni. — Leiðrétting
Hannesar á fyrra erindinu,
„friðar valdi“, er hins vegar
hafin yfir allan efa.
Þó að ég hafi drepið hér á
atriði, sem ég hygg að líta
megi ýmsum augum, þá eru
Kvæðafylgsni ekki síður fyrir
það heillandi lesning og án
vafa merkilegt fræðirit.
Hannes hefur áður samið af-
bragðsgott verk um Steingrím
skáld Thorsteinsson. Þessi bók
er af nokkuð öðrum toga, og
vonandi má líta á hana sem
fyrirheit um annað rit helgað
Jónasi Hallgrímssyni. Enginn
sem les Kvæðafylgsni getur
efazt um, að þar á Hannes
Pétursson margt ósagt.
TÖKUM NU UPP NtJAR
VÖRUP DAGLEGA TIL JÖLA
EIGUM NÚ OPSALEGT ÖRVAL AF:
□ HERRAFÖT / MARGAR GERBIR / MÖRG EFNI
□ HERRAPEYSUR - VESTI / OFSALEGT ðRVAL
□ DÖMUPEYSUR - VESTI / OFSALEGT ÚRVAL
□ KÍPUR / Þ0 ÆTTIR AÐ SJÍ LEÐURKÍPURNAR
□ BLOSSUR / MARGS KONAR
□ SKYRTUR / ALLA VEGA
□ SPORTJAKKAR / DÖMU - HERRA
□ BUXUR / ALLAR GERÐIR
NEFNDU ÞAÐ / VIÐ EIGUM ÞAÐ
OPIÐ FÖSTUDAG 9-19
OPIÐ LAUGARDAG 9-4
TÍZKUVERZLUN UNGA FÓLKSINS
KARNABÆR
Laugavegi 66. Sími 85055.