Morgunblaðið - 16.12.1979, Blaðsíða 1

Sunnudagur
16. desember
Bls. 33-64
Maöurinn er kóróna sköpunarverks-
ins. En í milljónir ára ráfaöi hann samt
um jöröina eins og dýr merkurinnar,
áöur en hann öölaðist fyrstan snefil af
valdi yfir umhverfi sínu, náttúrunni.
Kannske gerðist þaö, þegar honum
læröist aö kveikja eld. Enn reikaði hann
um í árþúsundir í leit aö fæöu, áöur en
hann tók aö rækta jöröina. Hvenær varö
þessi tvífætta vera í raun og veru
maöur?
Var þaö ef til vill, þegar samvizkan
vaknaöi í brjósti hans? Löngu seinna fór
hann aö leita þekkingar. Þaö eru ekki
nema tvö til þrjú þúsund ár síöan vísindi
uröu til. Og enn var maöurinn örsnauöur
að veraldlegum gæöum. Það, sem viö
nú köllum auölegð mannkyns, hefur
oröið til á undanförnum tveim til þrem
öldum, sem árangur tækni, er hefur
hagnýtt þekkingu vísinda. Samt er þaö
ekki fyrr en á þessari öld, meira aö segja
á tímum okkar, sem komnir eru yfir
miöjan aldur, aö maðurinn hefur öölazt
slíkt vald yfir náttúrunni, sem guöum
einum var ætlaö fyrrum, ómælanleg
orka kjarnans er nú á valdi hans, í
örtölvu, sem er á stærö viö nögl á fingri,
getur hann nú geymt vitneskju um
hundruö þúsunda atriöa. Slík tækni
getur fyrr en varir gert flesta framleiöslu
sjálfvirka og ótrúlega ódýra.
Þegar þessi tæknibylting vísindanna
var aö hefjast á síöustu öld, var
maðurinn bjartsýnn á framtíö sína. Hann
þóttist sjá fram á auðlegö, jafnvel
allsnægtir.
Hagsældina hefur hann sannarlega
hlotiö. En hefur ekki ýmislegt annað siglt
í kjölfariö? Kjarnorkan knýr ekki aöeins
vélar. Hana er enn í ríkari mæli aö finna
Gylfi Þ.
Gíslason:
ingar. Slíkt er aö mínu viti rangt.
Tilfinning er vísindum jafnnauösynleg og
skynsemi listum. Hitt er annaö mál, aö of
köld skynsemi er bæöi listum og vísind-
um jafnskaðleg og of heitar tilfinningar.
Sannleikurinn er sá, aö kjarni hvors
tveggja, lista og vísinda, er hinn sami, og
þegar öllu er á botninn hvolft líklega
skyldari tilfinningu en skynsemi. Upphaf
sérhvers listaverks er hugmynd. ímynd-
unarafliö, hugmyndaflugiö, er undirstaða
allrar listsköpunar, en hiö sama á viö um
vísindin. Hugmyndaauögi er höfuöein-
kenni mikils vísindamanns. Ég hef ein-
hvers staöar séð, aö vafasamt veröi aö
telja, hvor hafi veriö hugmyndaríkari,
Newton eöa Shakespeare. Fróöleikur
einn er ekki fremur vísindi en orö ein eru
skáldskapur. Þaö er sama afliö, sem
gerir fróðleik að vísindum og orð aö
skáldskap, liti aö málverki og hljóö aö
tónlist: ímyndunarafliö, hugmyndaflugiö,
sköpunargáfan.
En eru vísindi og listir allt þaö, sem
maöurinn þarfnast?
Þegar Winston Churchill var sæmdur
doktorsnafnbót viö Tækniháskólann í
Massachusetts áriö 1949, sagöi hann
m.a.:
„Sá arfur okkar, sem fólginn er í þeim
traustu reglum um manngildi, siöferði og
hátterni, sem þróazt hefur öldum saman,
hin ástríöufulla sannfæring um gildi
frelsis og réttlætis, sem fyllir hug og
hjarta hundraöa milljóna, er okkur
verömætara en allt það, sem vísinda-
uppgötvanir geta fært okkur.“
I þessum orðum felst sá boöskapur,
að framtíð mannkyns sé ekki aöeins háö
eflingu vísinda og tækni, heldur einnig í
ræktun mannlegra verömæta. Ef ást á
þá aö rökstyöja trú mína? Ég þarf ekki
einu sinni aö skilja hana. Mér er nóg aö
eiga hana.
Þeim leyndardómi, sem í þessu felst,
lýsti Halldór Laxness í skáldsögu, er
hann ritaöi veturinn, sem hann stóö á
tvítugu, í klaustri suöur í Lúxembúrg.
Hann nefnir söguna „Undir Helgahnjúk".
Þar segir m.a. frá þrem drengjum á Stað
undir Helgahnjúk, Atla, Ljúfi og Manga.
Síöla vors bar þar aö garöi flökkukarl,
sem ekki haföi sézt á þeim slóöum í
mörg ár. Hann hét Grímur meö pokann,
af því aö hann haföi alltaf meö sér
dálítinn poka.
í sögunni segir:
„Hann elskaöi öll börn og öll börn
elskuöu hann. Hann átti eina sálmabók
meö gamla letrinu, og þaö var hiö eina,
sem hann átti, og á hana raulaði hann
meö sjálfum sér á hverjum degi...
Hann sagöi þeim sögur um góð börn,
sem voru svo þæg viö hana móöur sína
aö þegar þau dóu kom eingill af himni til
þess aö sækja þau og fara meö þau til
paradísar. Og þar er guö ... Og allt sem
hann sagöi var svo fallegt, aö þaö var
ekki hægt aö trúa ööru en aö þaö væri
satt.
Ef illa lá á dreingjunum gat hann á
augabragði feingiö þá til aö gleyma
öllum ama. Ef þeir voru reiöir blíðkaði
hann þá. Ef þeir höföu háreysti og læti
hóf hann gömlu hnýttu höndina á loft.
Hann þoldi eingan hávaöa. Hann sagði:
Viö eigum aö vera stillt og góö börn,
og ekki hafa hátt um okkur, því annars
veröa einglarnir okkar hræddir og fara
burt frá okkur.
Eru þá alltaf einglar hjá okkur? spuröi
Ljúfur.
Þarf ekki að skilja trúna
- mér er nóg að eiga hana
r sprengjum, sem eytt gætu öllu lífi á
jöröu. Hvaö um mengunina? Hvaö um
firringuna? Fyrir rúmri öld spuröi lista-
skáldiö góöa: Höfum viö gengið tii góös
götuna fram eftir veg? Er þaö ekki
athyglisvert, aö þeim mun auöugri og
voldugri, sem maöurinn verður, þeim
mun ríkari ástæöa er til þess að
endurtaka þessa spurningu?
Aö sjálfsögöu má slíkt ekki vekja í hug
okkar vanmat á vísindum eöa tortryggni
í garö tækni, ekki gera okkur óttabland-
in eöa hjátrúarfull. Maöurinn á vísindum
og tækni ómetanlega þakkarskuld aö
gjalda. En hann þarfnast fleiri hluta, ef
hann á að vera sá maöur, sem hann
getur verið og á aö vera.
Nútíminn er tími vélarinnar. Það er
þess vegna í sjálfu sér ekki undarlegt,
þótt maöurinn dragi nú í vaxandi mæli
dám af vélinni. í því er einmitt fólgin sú
meginhætta, sem aö menningu steöjar á
öld véla, kjarnorku og rafeinda. En til er
afl, gamalt og máttugt, sem getur
varöveitt manninn, mannssálina, mann-
göfgina, fyrir ofurvaldi vélarinnar. Þaö er
listin. Eins og samvizkan breytti dýri í
mann, veröur nú listin aö standa vörö
um, aö vélin nái ekki aö undiroka
manninn.
Oft er það rætt, hvaö sé ólíkt meö
listum og vísindum, jafnvel talaö um
þessa meginþætti menningar sem and-
staaöur. Vísindi eru þá gjarnan kennd viö
kalda skynsemi, en list viö heitar tilfinn-
Hugvekja
á aðventu-
kvöldi í
Kópavogs-
kirkju
9. desember
frelsi og tryggö viö réttlæti er ekki
undirstaöa siögæöis mannsins, getur
hann villzt af braut farsældar, einkum og
sér í lagi á tímum hagsældar og hóglífis.
Eitt af mikilvægustu verkefnum nú-
tíimans er aö tryggja, aö verkmenning og
hugmenning haldist í hendur. Ef verk-
menningin ein drottnar, veröur maöurinn
aö sálarlausu vélmenni, án feguröar-
skyns, án kærleika, án lífsnautnar. Ef
hugmenningin ein er tignuð, glötum viö
þeirri velmegun, sem viö höfum öölazt,
og veröum aftur fátækir menn. Þess
vegna verður þaö aö vera maögr, sem
gæddur er sívaxandi siögæöisþrótti,
sem sækir fram á sviöi verkmenningar.
Sá maöur, sem hlotið hefur hlutdeild í
þekkingu vísinda og nýtur ávaxta tækni-
framfara, sá maöur, sem séö hefur inn í
undraheim listanna, sá maður, sem
nýtur frelsis og kann aö meta mátt
kærleika, sá maöur hefur sannarlega
öölazt þroska og skilyröi til farsældar.
En er hann orðinn jafnsannur maður og
hann getur oröiö? Eg held, að enn eitt sé
sönnum manni nauösynlegt: Trú, — trú
á einn sannan guö og þann, sem hann
sendi, Jesúm Krist. Væri ég spuröur:
Trúir þú, þá svaraði ég: Já. Væri ég
spurður: Hvers vegna, þá svaraöi óg, af
hjartans einlægni: Ég veit það ekki. Og
ég bætti viö: Eg þarf ekki aö vita þaö.
Mér nægir að vita, aö í þessu efni stend
ég á bjargi, sem bifast ekki, þótt þaö
bjarg sé hvorki sama bjargið né sams
konar og þaö, sem takmörkuð þekking
mín á sviði vísinda hvílir á.
Þaö, sem ég veit á sviöi vísinda, skil
ég. Ég kann reglur í stæröfræöi, sem ég
get sannað. Ég hef lært um kenningar í
hagfræöi, skil þær og get rökstutt þær,
sem ég aöhyllist. Ég hef yndi af tónlist,
en ég hef aldrei skiliö hljómkviöu eftir
Beethoven né sönglag eftir Schubert.
Mér hefur aldrei fundizt ég þurfa aö
skilja list. Ég ann frelsi og aöhyllist
skoðanir um gildi mannkærleika og
bræöralags allra manna. En mér dettur
ekki í hug, aö þessar skoöanir mínar séu
réttar í sama skilningi og lögmál í
eölisfræöi er rétt. Hvers vegna þarf ég
Já, svaraði Grímur. Eða hvernig held-
urðu, væni minn, aö viö kæmumst í
gegnum lífið ef þaö væri ekki alltaf
góöur eingill sem hjálpaöi okkur.
Af hverju getum við þá ekki séö
einglana? spuröi Ljúfur.
Ef viö erum góö börn, þá getum viö
séö þá, svaröi förumaöurinn. Og ef viö
erum mjög góö börn, þá getum viö
kannske séö hann sjálfan, sem er meiri
en allir einglarnir. Á næturnar um þetta
leyti árs er margt gott á ferli. Og þeir sjá
margt fallegt sem vaka.
Hefur þú séð „hann“? hvíslaöi Ljúfur
og horföi áfjáöur í sólskinsandlit föru-
mannsins.
Vinurinn minn! svaraöi Grímur meö
pokann, og strauk dreingnum yfir Ijósan
vángann. Hann kemur til allra sem eru
þreyttir og fátækir og til allra þeirra sem
leggja eyrun viö og hlusta og til þeirra
sem líta í kringum sig í auömýkt og bera
lotningu fyrir sköpunarverkinu. Hann
kemur og leggur höndina á höfuðiö á
þeim, vinur minn.
Dreingirnir sátu alvarlegir og hljóðir.
Förumaöurinn hélt áfram:
Því hann á heiminn, börnin mín. Guö
skapaöi heiminn fyrir hann, en hann
geröi heiminn dýrlegan. Vitiö þiö af
hverju sóleyjarnar og baldursbrárnar
sprínga út á vorin börnunum til ununar?
Þaö er af því aö Jesús elskar heiminn.
Þess vegna eigum viö aö vera góð börn
í heiminum sem Jesús á. Vitið þiö um
hvaö Jesús baö kvöldiö sem hann
þjáöist í grasgaröinum? Hann baö um
aö sólin mætti Ijóma yfir börnin alla
Jónsmessunóttina. Hann baö fyrir okk-
ur, börnin mín, fyrir mér og þér, aö viö
yröum heilög meöan við svæfum. Og
þessvegna megum viö aldrei gleyma því
hvaö guð var góöur aö lofa okkur aö
fæöast inn í þennan heim, sem er svo
fallegur af því aö Jesús dó fyrir hann.
Svo hélt Grímur áfram með pokann
sinn á bakinu og þakkir barnanna í
hjarta."
Góöir kirkjugestir! Ég lýk þessum
oröum mínum meö því aö óska öllum
viöstöddum gleöilegrar jólahátíöar.
t