Morgunblaðið - 06.01.1980, Blaðsíða 15

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 6. JANÚAR 1980
15
þrjózkunni, þannig að hún gat
látið undan. Geðsmunir hennar
voru enn sveiflum háðir, — hún
gat verið mjög dauf í dálkinn,
ofsakát og allt þar á milli. Breuer
hélt meðferðinni áfram með þeim
áragnri að tímabil þegar hún var
með fullu viti lengdust stöðugt.
Hin líkamlegu sjúkdómseinkenni
fóru að rjátlast af henni. Hún fór
að geta hreyft höfuðið áreynslu-
laust og fékk mátt í fæturna.
Breuer áleit, að þegar henni tæk-
ist að ræða það í dáleiðslu, sem
olli henni hugarangri, væri það af
því að henni tækist að hugsa skýrt
um það tiltekna vandamál. „Ge-
haglich" kallaði hún það ástand,
en það var orð, sem hún hafði sjálf
búið sér til. Breuer tengdi það
orðinu „behaglich", sem þýðir
þægilegt.
Um vorið, þegar um það bil
fjórir mánuðir voru liðnir frá því
að Breuer vitjaði Berthu Pappen-
heim fyrst, var heilsa hennar
orðin svo góð, að hún var fær um
að ganga hjálparlaust yfir gólfið í
herberginu. Nokkrum dögum eftir
það lézt faðir hennar. Eftir að hún
veiktist sjálf hafði hún aðeins í
örfá skipti séð hann, skamma
stund í senn. Það var ekki aðeins
andlát hans sem varð henni reið-
arslag, heldur kom það róti á
tilfinningar hennar í sambandi við
fyrri dauðsföll í fjölskyldunni. Af
fjórum börnum Pappenheim-
hjónanna voru það aðeins Bertha
og yngri bróðir hennar, sem náðu
fullorðinsaldri. Dagana eftir að
faðir hennar dó var Bertha mjög
illa á sig komin og algjörlega
hamslaus á stundum. Þá tóku við
tveir dagar er hún var algjörlega
út tengslum við umhverfi sitt.
Hún hreyfði hvorki legg né lið og
og útilokað var að ná sambandi
við hana. Þegar hún reis upp úr
þessu ástandi var hún sljó, talaði
lítið sem ekki, og eina manneskjan
sem hún þekkti var læknirinn.
Hann þekkti hún reyndar ekki
nema af höndunum, en hann var
vanur að leggja höndina á enni
hennar er hann dáleiddi hana, auk
þess sem hann mataði hana jafn-
an.
Smám saman fór hún að jafna
sig, en geðheilsa hennar tengdist
mjög nærveru Breuers. I júní-
mánuði var hún farin að ganga um
áreynslulaust og var fær um að
halda uppi samræðum. Nú ákvað
móðir hénnar að þær skyldu
dveljast í sumarbústað fjölskyld-
unnar rétt utan við borgina, eins
og venja var á sumrum. Bertha
trylltist. Ástæðan var óhjákvæmi-
legur aðskilnaður frá Breuer. Allt
að einu fór fjölskyldan í
bústaðinn, en er þangað kom barði
hún rúðurnar úr glugga herbergis
síns, gargaði stöðugt að hjúkrun-
arkonunni og hótaði að drepa sig.
Breuer sá að við svo búið mátti
ekki standa, ef sjúklingurinn átti
ekki að bíða af varanlegt tjón, svo
hann tók sér tíma til að heim-
sækja hana í bústaðinn nokkrum
sinnum í viku, þrátt fyrir miklar
annir í Vín.
Og það var eins og við manninn
mælt, Bertha Pappenheim fór að
taka gleði síná á ný. Breuer var
hættur að dáleiða hana. Þegar
hann kom átti hún það til að falla
af sjálfsdáðum í leiðslu og byrja
að tala viðstöðulaust án hvatn-
ingar. Hann gætti þess að truflá
hana ekki, svo hinn veiki þráður,
sem tengdi minningarnar saman,
slitnaði ekki.
Bein tengsl
líkama og sálar
Hitabylgja gekk yfir Austurríki
þetta sumar. Einn daginn gerðist
það að Berthu var gjörsamlega
fyrirmunað að slökkva þorsta
sinn. Hún bar vatnsglasið hvað
eftir annað að vörunum en í hvert
skipti hryllti hana við. Einn dag-
inn skýrði hún Breuer frá því í
dáleiðslu, að hún væri búin að fá
nýja brezka selskapsdömu. Hún
sagðist hafa komið inn í herbergi
konunnar og séð „þetta litla við-
bjóðslega hundkvikindi hennar“
vera að lepja vatn úr glasi. Um
leið og hún lýsti þessu afmyndað-
ist andlit hennar af hryllingi.
Brautryðjandinn
Sigmund Freud
Skyndilega leit hún á Breuer og
sagði: „Viltu gjöra svo vel að gefa
mér vatn.“ Hún vaknaði með
vatnsglasið við varirnar og byrj-
aði hin rólegasta að drekka úr því,
og átti upp frá því í engum
vandræðum með að drekka vatn.
Breuer styrktist við þetta mjög í
þeirri trú, að milli hinna líkam-
legu sjúkdómseinkenna annars
vegar og hins vegar getunnar til
að tala um fælni og ótta og
ástæðurnar, sem legið gætu að
baki, væru bein tengsl.
Öðru sinni sagði hún frá atviki,
sem átti sér stað er hún sat við
sjúkrabeð föður síns. Honum leið
mjög illa og er hún reyndi að gera
sér í hugarlund þjáningarnar,
fylltust augu hennar tárum. Hann
bað hana að segja sér hvað
tímanum liði. Hún sá allt í móðu.
Hún bar úrið upp að andlitinu, en
samt sá hún ekki á það fyrir
Læknirinn
Josef Breuer
tárunum. Þegar hún var að ljúka
frásögninni var hún orðin rang-
eygð og loks kipraði hún saman
augun. Næst þegar Brauer sá hana
voru einkennin horfin og hún sá
fullkomlega skýrt upp frá því.
Þegar Pappenheim-fjölskyldan
sneri afutr til Vínar um haustið
ákvað Brauer að vitja Berthu
kvölds og morgna, fyrst og fremst
af því að honum fannst þetta
sjúkdómstilfelli svo merkilegt og
fróðlegt fyrir hann sjálfan. Hinn
þráláta hósta tókst að uppræta. í
ljós kom að Bertha hafði setið hjá
föður sínum sem oftar. Þá barst
inn um gluggann danshljómlist úr
fjarlægð. Skyndileg löngun til að
vera í hópi þeirra, sem voru að
skemmta sér, kom yfir stúlkuna.
Jafnskjótt fékk hún samvizkubit,
henni fannst hún óþolandi eigin-
gjörn. Hún fór að hósta, og gerði
þannig ómeðvitaða tilraun til að
Bertha
Pappenheim á
fullorðins-
aldri.
taka á sig hluta þjáninga sjúkl-
ingsins.
Allt fór á sömu lund og áður.
Bertha rifjaði upp atburðinn og
næst þegar læknirinn kom til
hennar var sjúkdómseinkennið
horfið. Hann sneri sér að ofsjón-
um hennar. „Höfuð dauðans" eltu
hana á röndum. Það rifjaðist upp
fyrir henni að stundum hafði hún
ímyndað sér andlit föðurins á
koddanum sem aldlit látins
manns. Hún minntist þess líka að
hafa dag nokkurn heimsótt
frænku sína. Þegar hún gett um
dyr einar í íbúðinni leit hún af
gömlum vana í spegil, sem hékk á
veggnum. Henni brá í brún þegar
hún sá ekki sitt eigið andlit í
speglinum heldur andlit föður
síns, afmyndað af kvölum. Andlit-
ið í skuggsjánni tók síðan á sig
mynd gljáandi hauskúpu. „Höfuð
dauðans", eins og hún kallaði
hauskúpuna, varð í huga hennar
ímynd þess elskaða föður, sem hún
vissi að senn yrði liðið lík. Síðan
yrði faðir hennar grafinn og loks
yrði hann holdlaus.
Smátt og smátt voru öll sjúk-
dómseinkennin horfin, — öll nema
lömunin í hægri handlegg. Hvern-
ig sem stúlkan reyndi að rifja upp
hvenær lömunin byrjaði tókst
henni ekki að grafa það upp úr
hugskoti sínu. Ymislegt var reynt
til að koma hreyfingu á þessar
hugsanir og loks ákvað hún að
færa til húsgögnin í herbergi sínu
og raða þeim upp á sama hátt og
verið hafði í sjúkrastofu föður
hennar, ef það mætti koma að
gagni. Nokkrum dögum síðar rifj-
aðist upp fyrir henni atburður,
sem átti sér stað í sumarbú-
staðnum. Móðir hennar hafði falið
henni að sjá um föðurinn á meðan
hun yrði í burtu. Þegar rökkva tók
sat hún við rúmið og hvíldi hægri
arminn á stólbakinu. Hún vár
örþreytt. Svefn sótti á hana og í
„vökudraumi" eins og hún orðaði
það, sá hún stóran svartan snák
skríða eftir veggnum í átt að rúmi
föðurins. Hún gerði tilraun til að
lyfta hægri hendi til að stugga við
snáknum, en gat ekki hreyft
handlegginn. Hún leit á hönd sína,
starði á fingurna, sem smám
saman tóku á sig mynd lítilla
snáka. Hún losnaði ekki úr þessari
martröð fyrr en hún heyrði í
lestarflautu í fjarska. Með lestinni
var von á sérfræðingi, sem átti að
gera aðgerð til að lina þjáningar
sjúklingsins.
Eftir þessa upprifjun fékk hún
mátt í handlegginn á ný. Breuer
var sannfærður um að þessi
reynsla hefði orðið undirrót sjúk-
leika hennar. Honum þótti líklegt
að hún hefði séð fleiri snáka en
þennan og að lömunin, bæði í
handlegg og fótum, stæði í sam-
bandi við slíkar sýnir.
Kynórar
Hún gerði ráð fyrir að fara í
sumarbústaðinn á vori komandi
og ræddi þau áform við lækninn,
sem hún gérði ráð fyrir að mundi
vitja hennar þar eins og sumarið
áður. En nú sagði Breuer að hann
ætlaði ekki að koma til hennar
þetta sumar, — hún væri orðin
heilbrigð og þyrfti ekki á heim-
sóknum hans að halda. Þau kvödd-
ust og hún virtist fullkomlega
róleg.
Sama kvöld fékk Breuer árið-
andi skilaboð frá frú Pappenheim
um að koma þegar í stað. Hann
stóð upp frá kvöldmatnum og
þegar hann kom á vettvang var
Bertha í æðiskasti. Hún engdist
sundur og saman, eins og hún væri
aðframkomin af kvölum. Þegar
Hér er Bertha Pappen-
heim komin að fótum
fram af elli og krabba-
meini. Myndin er tekin í
stofnun hennar í Isen-
burg, „Heimili fyrir af-
vegaleiddar stúlkur og
óskilgetin börn.“
hann hafði fylgzt með háttarlagi
hennar um stund skildi hann hvað
gekk á. ímynduð barnsfæðing.
Honum til hinnar mestu skelf-
ingar hélt hún því fram að hann
væri faðirinn.
Þetta sló Breuer gjörsamlega út
af laginu. Hann skildi þetta ekki.
Hann hafði aldrei orðið var við
neitt sem líktist þessu hjá sjúkl-
ingnum. Aldrei, á því eina og hálfa
ári, sem stúlkan hafði verið í
umsjá hans, hafði hún svo mikið
sem ýjað að kynferðismálum, eða
því að hún hefði nokkru sinni
rennt hýru auga til nokkurs
manns, sízt af öllu hans. Honum
hafði virzt hún furðu lítt þroskuð
líkamlega, enda þótt hún væri
óneitanlega mjög falleg, aðlaðandi
í framkomu og ástríðufull í skapi.
Hvernig gat henni dottið í hug að
hann hefði gert hana barnshaf-
andi og hvernig gat þessi ofskynj-
un komið yfir hana, barnsfæðing-
in? Tilhugsunin kom honum úr
jafnvægi og hann varð skelfingu
lostinn. Hann tók á sig rögg og
greip til þess sem nærtækast var
— að dáleiða sjúklinginn.
Hann var í svitabaði þegar
honum hafði tekizt að róa Berthu
og fór heim til sín. Hann yrði að
fela hana öðrum í hendur. Lengra
gat hann ekki hætt sér. Daginn
eftir fór hann í ferðalag með konu
sinni. Berthu Pappenheim sá hann
ekki framar.
Freud
Að standa andspænis ofurefli og
renna af hólmi eru mannleg við-
brögð. En Breuer átti vin, ungan
mann, sem um þessar mundir var
við nám í lyfjarannsóknum. Hann
sagði honum frá Berthu Pappen-
heim og lýsti samskiptum þeirra í
smáatriðum. Samtalið átti sér
stað 18. nóvember 1882. Mörgum
árum síðar skýrði Sigmund Freud
frá því að þann dag hefði hann
fyrst orðið þess áskynja að til væri
afl, sem hann síðar nefndi sálræn-
an raunveruleika, s.s. undirvit-
undin. Freud sá í hendi sér að
Breuer hefði gert merka uppgötv-
un. Hann hvatti Breuer til að
skrifa grein um sjúklinginn, svo
aðrir læknar gætu dregið lærdóma
af. Breuer hélt nú ekki. Hann væri
búinn að fá nóg af móðursjúku
kvenfólki. Því óþolandi fyrirbæri
hefði hann ekki hugsað sér að
hafa frekari afskipti af.
Hafi Freud nokkru sinni hitt
Berthu Pappenheim þá gat hann
þess aldrei. Hins vegar minnist
kona hans á það í bréfi til móður
sinnar, að Bertha Pappenheim
komi stundum í heimsókn til
hennar í Maríu Teresíustræti 5,
sem var heimili Freud-hjónanna. I
bréfi til konu sinnar nefnir Freud
„vinkonu þína, Berthu Pappen-
heim“. Þessar ungu konur voru
báðar félagar í samtökum Gyð-
inga í borginni. Þær voru raunar
fjarskyldar, báðar komnar af
skáldinu Heinrich Heine.
„Tal-lækning“ var orð Berthu
Pappenheim yfir það sem þeim
Breuer hafði farið á milli. Þetta
orð festist í minni Freuds.
Skömmu eftir að Breuer sagði
honum sögu sína ákvað hann að
gefa rannsóknarnámið upp á bát-
inn. Hann hafði nú fyrir fjöl-
skyldu að sjá og leizt ekki vel á
afkomumöguleika í vísindarann-
sóknum. Hann ákvað því að snúa
sér að almennum lækningum.
Taugasjúkdómar vöktu sérstakan
áhuga og til að afla sér menntunar
á því sviði hélt hann til Parísar og
nam þar undir handarjaðri vís-
indamannsins kunna Charcot.
Hann sagði Charcot frá „tal-
lækningunni", en vísindamannin-
um þótti sagan ekki ýkja merki-
leg. Þegar Freud kom aftur til
Vínar 1886, sex árum eftir að
Breuer hóf afskipti af Berthu
Pappenheim, var áhugi hans á
málinu enn vakandi, og innti hann
Breuer frekar eftir því. Breuer var
ófús að ræða þetta nánar. Hann
hafði á sinum tíma látið ósagt
hvers vegna hann hafði hætt að
sinna sjúkiingnum. Nú fékk Freud
að heyra söguna um hinn ímynd-
aða barnsburð. Freud skildi að
Breuer hafði staðið stuggur af