Morgunblaðið - 15.05.1980, Blaðsíða 24

24
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 15. MAÍ1980
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 15. MAÍ1980
25
Útgefandi hf. Árvakur, Reykjavík.
Framkvæmdastjóri Haraldur Sveinsson.
Ritstjórar Matthías Johannessen, Styrmir Gunnarsson.
Ritstjórnarfulltrúi Þorbjörn Guömundsson.
Fréttastjóri Björn Jóhannsson.
Auglýsingastjóri Baldvin Jónsson.
Ritstjórn og skrifstofur: Aöalstræti 6, sími 10100. Auglýsingar: Aöalstræti 6, sími 22480. Afgreiösla: Skeifunni 19, sími 83033. Áskriftargjald 4.800.00 kr. á mánuöi innanlands. í lausasölu 240
kr. eintakiö.
Bomban og Island
- orð eru til alls fyrst
Akefð herstöðvaandstæðinga í málflutningi þeirra um það,
að hér á landi séu kjarnorkuvopn, vekur óhug og
grunsemdir um, að þessum aðilum sé það síst að skapi að halda
Islandi utan gjöreyðingarátaka. Þessi fámenni hópur hefur
gert það upp við sig, að honum takist ekki að ná því markmiði
sínu að gera Island varnarlaust með hófsamri kynningu á
málstað sínum. Þá er gripið til þess ráðs að ógna þjóðinni með
því skelfilegasta, sem til er í vopnabúrum heimsins.
I stuttu máli virðist röksemdafærslan vera þessi: í erlendum
tímaritum hafa birst greinar, sem gefa til kynna, að hér á
landi geti verið kjarnorkuvopn. Yfirlýsingar erlendra og
innlendra stjórnmálamanna um hið gagnstæða eru marklaus-
ar. Hér á landi skulu vera kjarnorkuvopn og vegna þeirra skal
Keflavíkurflugvöllur vera „dauðagildra", sem kallar hinar
ógurlegustu hamfarir yfir þjóðina.
Herstöðvaandstæðingar ganga út frá því sem vísu, að
Sovétmenn muni kasta kjarnorkusprengjum á Island. Til þess
að svo verði, þurfi að sannfæra þá í eitt skipti fyrir öll um, að
slík árás sé réttlætanleg með vísan til þess, að hér á landi séu
kjarnorkusprengjur. Notuðu herstöðvaandstæðingar fjörutíu
ára afmæli hernáms Breta til að koma þessum boðskap sínum
á framfæri. Greinilegt er, að meðal íslendinga er ekki mikill
áhugi á að meðtaka hann, hitt er herstöðvaandstæðingum
betur kunnugt um en Morgunblaðinu, hvernig Sovétmenn
bregðast við.
Þessi „dauðadans“ herstöðvaandstæðinga er þjóðhættulegur.
A fölskum forsendum er með ómerkilegum hætti vegið að
öryggi lands og þjóðar um leið og hernámsandstæðingar leika
sér að gjöreyðingarhugmyndum. Komi til hernaðarátaka trúir
því enginn, að með kjarnorkuvopnum verði ráðist á kjarnorku-
vopnalausa þjóð, eins og íslendingar eru. Um það er
samkomulag milli ríkisstjórna íslands og Bandaríkjanna, að
kjarnorkuvopnum verði ekki komið fyrir hér á landi, án þess að
íslensk stjórnvöld veiti til þess samþykki sitt. Er það skoðun
herstöðvaandstæðinga, að slíkt samþykki hafi verið veitt og þá
af hverjum? Eða telja herstöðvaandstæðingar, að Sovétmenn
muni kasta kjarnorkusprengjum sínum á Island, hvort sem hér
eru slík vopn eða ekki?
Innrásin í Afganistan sannar raunar, að ekki þarf
kjarnorkuvopn til að egna Sovétmenn til óhæfuverka. Enginn
taldi, að í Afganistan væri að finna kjarnorkusprengjur, áður
en Sovétmenn héldu með óvígan her inn í landið, sem hafði
skipað sér í fylkingu þeirra ríkja, er telja öryggi sínu best
borgið með einskonar hlutleysi utan hernaðarbandalaga við
stórveldin. Sú hugsjón, sem tengist svo mjög nafni Titos
Júgóslavíuforseta, virðist vera að líða undir lok á dánarári
hans vegna yfirgangs Sovétmanna og útsendara þeirra Fidels
Castros og fleiri slíkra,sem virðast eiga þá ósk heitasta að
stjórna í mannlausum ríkjum.
Það er hættuleg falskenning, að varnir séu hér á íslandi til
að Bandaríkin geti breytt landinu í kjarnorkuhreiður. Þessi
kenning er ekki sett fram af umhyggju fyrir sjálfstæði og
öryggi íslensku þjóðarinnar. Hún þjónar þeim einum tilgangi,
að halda lífi í deyjandi samtökum, sem telja framtíð sinni best
borgið hafi þau uppáskrift Kremlverja um að þeir ætli að
kasta bombu á Island. Það er engin furða, þótt slíkir menn
kjósi að ganga grímuklæddir í dularklæðum, þegar þeir boða
skoðanir sínar.
/ iögunum var haldinn fundur kommúnista úr austri og
ves^'1 í París, þar sem Kremlverjar settu fyjgjendum sínum þá
línu að nú skyldu þeir einbeita sér að baráttunni gegn
kjarnorkuvopnum. Þessi lína er boðuð, því að Sovétmenn vilja
halda þeim yfirburðum, sem þeir hafa náð í kjarnorkustyrk á
meginlandi Evrópu. I blindni er henni strax fylgt hér á landi.
Hún þjónar fyrst og síðast sovéskum hernaðarhagsmunum og
á ekkert skylt við sjálfstæði Islands. Þvert á móti er þetta
einhver sú lúalegasta aðför, sem gerð hefur verið að
sjálfstæðinu, og hún kallar um leið á ástæðulausar hættur yfir
land og þjóð á hinum viðsjárverðustu tímum í alþjóðamálum.
Það væri einn mesti glæpur, sem hægt væri að fremja að
ráðast með kjarnorkusprengjum á vopnlausa þjóð eins og
íslendinga. Enginn ætti að leika sér að slíkri hugsun.
Á fundi bankaráðs Seðlabankans,
sem nú er nýlokið, staðfesti við-
skiptaráðherra reikninga bankans
fyrir árið 1979. Ennfremur lagði
bankastjórinn fram á fundinum
ársskýrslu bankans fyrir síðastliðið
ár, en þar er auk reikninga bankans
að finna margvíslegar upplýsingar
um þróun efnahagsmála og starf-
semi Seðalabankans á liðnu ári. Ég
mun nú fyrir hönd bankastjórnar-
innar gera nokkra grein fyrir þróun
efnahagsmála á síðastliðnu ári, en
fjalla jafnframt um ýmsar hliðar
þess vanda, sem við er að fást í
stjórn efnahagsmála um þessar
mundir. Varðandi starfsemi bank-
ans að öðru leyti vil ég vísa til þess,
sem um það efni segir í skýrslu
bankans og fram hefur komið í
ávarpi formanns bankaráðs hér á
undan.
• Vaxandi verðbólga,
minnkandi hagvöxtur
Þrennt setti öðru fremur svip
sinn á þróun efnahagsmála bæði
hér á landi og í umheiminum á
síðastliðnu ári, ný stökkbreyting
olíuverðlags, vaxandi verðbólga og
minnkandi hagvöxtur. Er nú ljóst
orðið, að þróun efnahagsmála í
heiminum hefur tekið nýja og
óheillavænlegri stefnu, sem ein-
kennist af vaxandi misvægi í
greiðslujöfnuði, áframhaldandi
verðbólgu samfara hættu á efna-
hagslegum samdrætti, einkum í
Bandaríkjunum og Bretlandi, mik-
ilvægustu markaðslöndum íslend-
inga.
Þótt breytt ytri skilyrði, einkum
versnandi viðskiptakjör vegna
hækkunar á olíuverðlagi, hafi þegar
haft víðtæk áhrif á þróun efna-
hagsmála hér á landi, hafa áhrifin
á viðskiptajöfnuð og framleiðslu-
þróun orðið minni en ætla mætti.
Er það fyrst og fremst að þakka
mun meiri sjávarafla en gert hafði
verið ráð fyrir, og er hætt við, að í
því efni hafi að undanförnu verið
gengið lengra en samrýmanlegt er
skynsamlegustu nýtingu fiskstofn-
anna við landið, þegar til lengri
tíma er litið. Nærri lætur, að
magnaukning útflutningsfram-
leiðslunnar hafi á síðasta ári vegið
upp að fullu bein áhrif olíuverðs-
hækkunarinnar á viðskiptajöfnuð.
Sé litið til raunstærða og stöðu
þjóðarbúsins út á við, verður ekki
annað sagt en að á árinu 1979 hafi
íslenzkur þjóðarbúskapur verið í
sæmilegu heildarjafnvægi, raun-
tekjubreytingar verið iitlar og
óvenju smástígar hreyfingar á ein-
stökum þáttum þjóðarútjalda.
• Verðhækkanir
ekki meiri síðan
á styrjaldarárunum
Ailt annað er hins vegar uppi á
teningnum, ef litið er til breytinga
á verðlagi og peningalegum stærð-
um, en verðbólgan, sem hjaðnað
hafði lítið eitt veturinn 1978 til
1979, magnaðist enn á ný, er á árið
leið, og hafa verðhækkanir ekki
síðan á styrjaldarárunum mælzt
meiri hér á landi en á síðari
helmingi ársins. Það er því sízt að
undra, að viðureignin við verðbólg-
una og vandamálin, sem af henni
spruttu, hafi haldið áfram að vera
meginviðfangsefni þeirra, sem fóru
með stjórn efnahags- og þjóðmála á
árinu. En áður en ég sný mér að
þeirri hlið málanna, vil ég rekja í
stuttu máli helztu upplýsingar, sem
fyrir liggja um þróun þjóðhags-
stærða á liðnu ári.
Nokkuð dró úr hagvexti á árinu
1978 miðað við undanfarin tvö ár.
Samkvæmt áætlunum Þjóðhags-
stofnunar var aukning þjóðar-
framleiðslu á árinu 1979 2,3%, en
hún hafði reynzt 4,4% árið áður, en
6% árið 1977. Þessi útreikningur á
breytingu raunverulegrar þjóðar-
framleiðslu milli ára byggist á
færslu til 1969 verðlags. Telur
Þjóðhagsstofnum, að framleiðslu-
aukning hafi verið u.þ.b. 1% meiri,
eða nálægt 3,4% á síðasta ári, ef
miðað væri við 1978 verðlag. Sam-
kvæmt því er líklega raunhæfara að
miða við það, að hagvöxtur á
síðastliðnu ári hafi verið yfir 3%,
sem þó einnig er verulega fyrir
neðan meðalhagvöxt síðastliðins
áratugs, en á árinu 1970 til 1979 er
talið, að meðalvöxtur þjóðarfram-
leiðslu hafi veri 4,7%
Hitt varð þó enn þyngra á
metunum, að viðskiptakjör rýrnuðu
á síðastliðnu ári um rúm 10%
miðað við meðaltal fyrra árs, og
stafaði sú breyting öll af hinum
gífurlegu hækkunum, sem urðu á
verðlagi á innfluttum olíuvörum.
Var hér um að ræða mikla rýrnun á
raunverulegu ráðstöfunarfé þjóðar-
innar, sem varð þess valdandi, að
þjóðartekjur lækkuðu um 1,7% frá
fyrra ári, og er þá miðað við 1969
verðlag. Eru þetta mikil umskipti,
þar sem þjóðartekjur höfðu vaxið
um rúm 6% að meðaltali undanfar-
in þrjú ár.
• Fiskveiðistefnan
vandasamasta
viðfangsefnið
Það má fyrst og fremst þakka
mikilli framleiðsluaukningu í sjáv-
arútvegi, að nokkur teljandi auk-
ning varð á síðastliðnu ári í þjóðar-
framleiðslu, er vegið gæti nokkuð á
móti þeirri tekjurýrnun, sem þjóð-
arbúið varð fyrir vegna hækkunar
olíuverðalgs. Heildarfiskaflinn
jókst enn um nálægt 5% og varð
rúm 1630 þús. tonn, sem er meira en
nokkru sinni fyrr. Magnaukning
sjávarvöruframleiðslunnar í heild
er hins vegar talin hafa verið
12—15% miðað við fast verðlag.
Þrátt fyrir verulegar aflatakmark-
anir, fór fiskaflinn á árinu þó
nokkuð fram úr því, sem talið hafði
verið ráðlegt, ef tryggja ætti ekki
aðeins viðhald, heldur einnig ör-
ugga uppbyggingu helztu fiskstofna
í kringum landið. Er ljóst orðið, að
fiskveiðistefnan og val stjórntækja
henni til framkvæmda er orðið eitt
vandasamasta viðfangsefnið í þjóð-
arbúskap Isleninga, þar sem bæði
er um það að tefla að takmarka
fiskveiðar við það magn, sem gefur
hagstæðasta nýtingu fiskstofna til
langs tíma, og stuðla jafnframt að
því, að fiskiflotinn sé rekinn og
nýttur með sem hagkvæmustum
hætti.
Ef við lítum á framleiðsluþróun
annarra atvinnuvega, kemur í ljós,
að hún var mjög mismunandi á
síðastliðnu ári. Þannig mun iðnað-
arframleiðslan hafa vaxið um 4—
5%, sem er svipuð aukning og árið
áður, en hins vegar dróst landbún-
aðarframleiðslan verulega saman,
eða um 5—6%, einkum végna erfiðs
árferðis, en árið áður hafði reynzt
einstaklega hagstætt til búskapar.
Loks benda upplýsingar til þess, að
örlítið hafi dregið úr byggingar-
starfsemi á árinu.
Sé nú á hinn bóginn litið á
ráðstöfunarhlið þjóðarbúskaparins,
kemur fram, að tiltölulega litlar
breytingar urðu á öllum þáttum
þjóðarútgjalda, en í heild jukust
þau aðeins um rúmt 1%, sem var
verulega innan við aukningu þjóð-
arframleiðslu. Á móti þessu komu
svo hins vegar áhrif versnandi
viðskiptakjara, sem jafngiltu um
4% lækkun þjóðartekna, og varð
heildarniðurstaðan sú, að útgjöld
þjóðarinnar fóru nálægt 1% fram
úr ráðstöfunartekjum, svo að sam-
svarandi halli myndaðist á við-
skiptajöfnuðinum við útlönd.
• Ráðstöfunartekjur
óbreyttar, þrátt fyrir
3% grunnkaupshækkun
Um einstaka þætti þjóðarút-
gjalda er það að segja, að bæði
einkaneyzla og samneyzla jukust
um nálægt 2% á árinu, sem er
óvenjulega lítil aukning miðað við
undanfarin ár. Þrátt fyrir 3%
grunnkaupshækkanir vorið 1979
héldust raunverulegar ráðstöfun-
artekjur svo til óbreyttar, en jafn-
framt var lögð áherzla á að halda
samneyzlu í skefjum. Reyndist þó
þessi aukning meiri en ráðstöfun-
artekjur þjóðarinnar leyfðu, og kom
það fram bæði í minni heildar-
sparnaði, sem árið 1979 nam 24,8%
af þjóðarframleiðslu, og í óhag-
stæðari viðskiptajöfnuði við útlönd.
Örlítil lækkun mun hafa orðið í
heildarfjárfestingu á árinu 1979,
eða tæplega 2% samkvæmt upp-
gjöri þjóðhagsreikninga, en í láns-
fjáráætlun hafði verið stefnt að 7%
lækkun. Hefur hlutfall fjárfest-
ingar af þjóðarframleiðslu farið
lækkandi allt síðan 1975, er það
nam 33%, í 25,3% á síðasta ári.
Hefur þessi lækkun átt sinn þátt í
að skapa svigrúm bæði til bættrar
stöðu út á við og aukinnar einka-
neyzlu.
Þrátt fyrir hina hóflegu aukn-
ingu þjóðaútgjalda, sem ég hef nú
gert grein fyrir, og mikla aukningu
útflutningsframleiðslu, tókst ekki
að koma í veg fyrir nokkurn halla á
viðskiptajöfnuði. Á árinu 1978 hafði
náðst hagstæður jöfnuður í við-
skiptum þjóðarbúsins við önnur
lönd, er jafngilti 1,4% af þjóðar-
framleiðslu. Á síðastliðnu ári sner-
ist viðskiptajöfnuðurinn aftur yfir í
halla, sem nam um 0,9% af þjóðar-
framleiðslu, sem telja verður viðun-
andi útkomu miðað við þá miklu
rýrnun viðskiptakjara, sem átti sér
stað á árinu. Mun ég nú víkja að
nokkrum helztu þáttum í þróun
greiðslujafnaðar á árinu 1979.
Heildarverðmæti útflutnings
nam rúmlega 278 milljörðum króna,
sem samsvaraði 18% verðmætis-
aukningu miðað við árið 1978, ef
reiknað er til sama meðalgengis
bæði árin. Um 15% aukning varð á
verðmæti útfluttra sjávarafurða, en
jafnframt jukust birgðir af sjávar-
afurðum um nálægt 44% miðað við
gjaldeyrisverðmæti á árinu. Mikil
aukning varð einnig á útfluttum
iðnaðarvörum. Útflutningur áls
jókst um 18%, hafinn var útflutn-
ingur kísiljárns, sem nam 3,3 millj-
örðum á árinu, en útflutningur
annarra iðnaðarvara jókst um 30%
frá fyrra ári. Áætlað er, að útflutn-
ingsverðlag hafi að meðaltali hækk-
að á árinu um tæp 8% miðað við
fast meðalgengi, en að magni hafi
útflutningurinn aukizt um 9,5% frá
fyrra ári.
• Hlutdeild olíu
í innflutningi
hækkaði úr 12% í 19%
Sé hins vegar litið á þróun
innflutnings, verður allt annað uppi
á teningnum, þar sem aukning hans
stafaði svo til eingöngu af hækkuðu
verðlagi, einkum á olíuvörum. I
heild jókst verðmæti vöruinnflutn-
ings um 20%, þótt magnaukning
væri svo til engin. Liggur nærri, að
um Víi af verðmætisaukningu inn-
flutningsins hafi stafað af hinum
gífurlegu hækkunum, sem urðu á
olíuinnflutningi á árinu, en meðal-
verðhækkun á innfluttum olíuvör-
um milli áranna 1978 og 1979 nam
rúmlega 90%. Hækkaði hlutdeild
olíuvara í heildarinnflutningi úr
12% árið 1978 í 19% á síðasta ári.
Verðlag annars innflutnings en
olíu hækkaði um tæp 8% á árinu,
eða um mjög svipað hlutfall og
útflutningurinn. Rýrnun viðskipta-
kjara, sem nam fullum 10% að
meðaltali frá árinu áður, stafaði því
eingöngu af hækkun á olíuverði.
Komu olíuverðshækkanirnar, svo
sem kunnugt er, miklu fyrr fram
hér á landi og með meiri þunga á
síðastliðnu ári en í flestum öðrum
löndum, þar sem meginhluti olíu-
innflutningsins er tengdur dagverði
í Rotterdam, en það hækkaði mun
hraðar á fyrri hluta ársins en
hráolíuverð. Hafði þessi snögga
breyting þegar mikil áhrif á af-
komu útflutningsatvinnuveganna,
en leiddi síðan til lækkandi gengis
íslenzku krónunnar og aukinnar
verðbólgu.
Þrátt fyrir þessar hækkanir á
innflutningsverðlagi, varð vöru-
skiptajöfnuðurinn hagstæður á ár-
inu um 9,3 milljarða króna, en hann
hafði verið hagstæður um 11,6
milljarða árið áður, og er þá hvort
tveggja reiknað á sama meðalgengi.
Hins vegar varð sú afdrifaríka
breyting á árinu, að þjónustujöfn-
uðurinn, sem verið hefur jákvæður
eða nálægt jafnvægi um mörg
undanfarin ár, snerist nú í mikinn
halla, eða sem nam 16,5 milljörðum
króna. Námu tekjur af útfluttri
þjónustu samtals 107,2 milljörðum
króna, en greiðslur fyrir innflutta
þjónustu 123,7 milljörðum. Meira
en helmingur þessarar miklu rýrn-
unar þjónustujafnaðarins stafaði af
óhagstæðari afkomu og minnkandi
tekjum af flugsamgöngum. Reiknað
á föstu gengi jukust tekjur flugfé-
laga aðeins um 2% frá fyrra ári, en
útgjöld um rúmlega 42%, og átti
hækkun eldsneytiskostnaðar
drýgstan þátt í útgjaldaaukning-
unni. Lækkuðu nettó-gjaldeyris-
tekjur flugfélaga úr 15,5 milljörð-
um á árinu 1978 í 5,8 milljarða á
síðastliðnu ári. Önnur meginorsök
versnandi þjónustujafnaðar voru
aukin vaxtaútgjöld, sem jukust um
6,2 milljarða á föstu gengi, og koma
þar fram bæði áhrif vaxandi er-
lendra skulda og hækkandi vaxta á
erlendum lánsfjármörkuðum. Loks
varð 2,5 milljarða hækkun á út-
gjöldum íslendinga vegna ferðalags
og dvalarkostnaðar erlendis, en
mun minni hækkun varð á tekjum
af erlendum ferðamönnum.
• Viðskiptajöfnuður
óhagstæður
Séu nú þær tölur allar um
viðskipti með vörur og þjónustu,
sem ég hef nú rakið, dregnar saman
í eitt, kemur fram, að viðskiptajöfn-
uðurinn var á síðastliðnu ári óhag-
stæður um 7,2 milljarða króna, en
það jafngildir, eins og áður hefur
komið fram, 0,9% af þjóðarfram-
leiðslu. Á fyrra ári var hins vegar
10,5 milljarða hagstæður viðskipta-
jöfnuður, reiknað á sama gengi,
sem jafngilti 1,4% af þjóðarfram-
leiðslu. Rétt er að taka fram, að
þessar tölur gefa ekki alveg rétta
mynd af þróun viðskiptajafnaðar-
ins milli þessara tveggja ára, þar
sem á síðastliðnu ári var bæði
veruleg aukning útflutningsvöru-
birgða og innflutnings á sérstökum
fjárfestingarvörum, sem jók veru-
lega á rýrnun viðskiptajafnaðar
milli þessara tveggja ára. Hér er
hins vegar ekki um svo mikinn mun
að ræða, að ástæða sé til að ræða
hann frekar.
Viðskiptahalli sá, sem varð á
síðastliðnu ári, jafnaðist að öllu
leyti og meira til af innstreymi fjár
vegna fjármagnshreyfinga frá út-
löndum, en þar eru erlendar lántök-
ur til langs tíma þyngstar á metun-
um. Reyndist fjármagnsjöfnuður-
inn í heild hagstæður á árinu um
rúma 24 milljarða króna, en auk
þess að jafna viðskiptahallann
hafði þetta fjármagnsinnstreymi í
för með sér 18,7 milljarða bata í
gjaldeyrisstöðu bankanna, og er þá
miðað við það gengi, sem í gildi var
í lok ársins 1979. Var þá nettó
gjaldeyriseign bankakerfisins kom-
in upp í 44,4 milljarða, og var nettó
gjaldeyrisstaðan þar með komin
upp fyrir þau mörk, sem hún varð
hæst fyrir efnahagsörðugleikana á
árunum 1974 og 1975, en vegna
hækkandi verðlags vantar þó enn
verulega á, að sama raungildi sé
náð.
Bati gjaldeyrisstöðunnar kom
nálægt því að jöfnu fram í endur-
greiðslu gjaldeyrisskulda Seðla-
bankans, sem stofnað hafði verið til
á erfiðleikaárunum eftir 1974, og í
aukningu gjaldeyrisforða Seðla-
bankans, en hann nam 64,8 millj-
örðum króna í lok ársins á þágild-
andi gengi. Enn eru ógreiddir 18
milljarðar af þeim skuldum, sem
stofnað hafði verið til við Alþjóða-
gjaldeyrissjóðinn, og verður megin-
hluti þeirra að greiðast á næstu
tveimur árum.
• Heildarskuldir þjóðar-
búsins 335 milljarðar
Erlendar lántökur voru enn mjög
miklar á árinu 1979, og námu
innkomin lán 57 milljörðum króna,
reiknað á meðalgengi ársins. Af-
borganir eldri lána námu samtals
28,3 milljörðum, svo að skuldaaukn-
ingin á árinu varð 28,7 milljarðar. í
árslok voru heildarskuldir þjóðar-
búsins komnar í 335 milljarða
króna reiknað á ársloka-gengi, sem
fært til meðalgengis ársins nemur
um 35% af þjóðarframleiðslu, sem
er örlítið hærra hlutfall en undan-
farin þrjú ár, en þetta hlutfall
hefur verið tiltölulega stöðugt síðan
á árinu 1976. Einnig var nokkur
hækkun á greiðslubyrði af erlend-
um lánum á árinu, en afborganir og
vextir námu um 14,2% af tekjum
þjóðarbúsins af útfluttum vörum og
þjónustu, en síðastliðin fimm ár
hefur þetta hlutfall legið á bilinu
13—14% af tekjum. Þótt þessar
tölur sýni að litlar breytingar hafa
orðið síðustu árin á skuldabyrði
þjóðarbúsins miðað við framleiðslu
og útflutningstekjur, bendir ýmis-
legt til þess, að greiðslubyrði muni
þyngjast verulega á þessu og næstu
árum, ef svo fer fram sem horfir.
Koma þar m.a. til áhrif af hækk-
andi vöxtum og styttri lánstíma á
erlendum lánamörkuðum, en jafn-
framt greiðast ört niður lán, sem
tekin voru, þegar kjör voru mun
hagstæðari. Ér af þessum ástæðum
full þörf áframhaldandi aðhalds um
erlendar lántökur, eins og síðar
mun að vikið, en hitt skiptir þó ekki
minna máli, að þær framkvæmdir
njóti forgangs til erlends lánsfjár,
sem líklegar eru til þess að bæta
greiðslugetu þjóðarbúsins í fram-
tíðinni, annað hvort með aukningu
útflutningsframleiðslu eða lækkun
innflutnings. Mikilvægt er, að
greiður aðgangur að erlendu lánsfé
verði ekki til þffss að draga úr
fjárhagslegu aðhaldi og leiði þannig
til aukinnar neyzlu eða félagslegra
útgjalda, sem með réttu móti ætti
að greiða af tekjum líðandi stundar.
Ég hef nú í stuttu máli rakið
breytingar helztu raunstærða þjóð-
arbúskaparins og fjallað um
greiðslujöfnuð og stöðuna út á við.
Þótt þessar tölur sýni, að nokkuð
hafi hallað undan fæti miðað við
árið á undan, hvort sem litið er á
framleiðsluaukningu eða viðskipta-
jöfnuð, er alls ekki um stórfelldar
breytingar að ræða, þrátt fyrir
verulega rýrnun ytri skilyrða. Um
þessi tvö síðustu ár má með gildum
rökum segja, að þau hafi verið með
kyrrlátara móti metið eftir breyt-
ingum raunstærða. Bæði einkennd-
ust þau af nokkrum, en þó ekki
örum hagvexti, nægri og stöðugri
atvinnu og hagstæðari viðskipta-
jöfnuði en Islendingar hafa yfirleitt
átt við að búa síðustu áratugi. En
þótt þannig mætti segja, að
straumur hinnar efnahagslegu
starfsemi hafi runnið fram átaka-
lítið þessi ár, geisaði samt á yfir-
borðinu meira öldurót verðlags-
breytinga en nokkru sinni áður í
íslenzkri hagsögu. Þótt hin hat-
ramma verðbólguþróun þessara ára
eigi sér dýpri rætur en hér verði
reynt að grafast fyrir, fer ekki milli
mála, að síðustu þáttaskil hennar
urðu með launasamningunum 1977,
sem hrundu af stað víxlhækkunum
verðlags og launa, sem fjórar ríkis-
stjórnir hafa nú glímt við með
misjöfnum árangri.
• Of mörg
ásættanleg markmið
Við þessi skilyrði hefur viðleitni
stjórnvalda til að ná tökum á
þróuninni einkum beinzt að tveim-
ur meginatriðum. Annars vegar
hefur þráfaldlega og með ýmsum
hætti verið reynt að hemja víxl-
hækkanir með beinum aðgerðum, er
hefðu áhrif á víxlverkunina sjálfa,
svo sem með skerðingu vísitölu-
ákvæða, niðurgreiðslum vöruverðs,
lækkun neyzluskatta og verðlags-
hömlum. Hins vegar hefur verið
leitazt við að hafa hemil á pen-
ingaframboði með aðgerðum á sviði
fjármála og lánsfjármála í því
skyni bæði að veita aðhald um
þróun eftirspurnar í samræmi við
þá stefnu, sem reynt hefur verið að
fylgja í launa- og verðlagsmálum á
hverjum tíma, og tryggja um leið
viðunandi jafvægi í viðskiptajöfn-
uði. Jafnframt hefur allan tímann
verið lögð á það megináherzla, að
ekki yrði gengið svo langt, að
verulega slaknaði á atvinnustigi. Sú
staðreynd, að aðgerðir stjórnvalda
til að hemja verðbólguna hafa ekki
borið meiri árangur en raun ber
vitni á þessu tímabili, verður ekki
að mínum dómi eingöngu skrifuð á
reikning viljaleysis eða ófullnægj-
andi skilnings á vandamálunum af
hálfu stjórnvalda. Líklega er skýr-
ingarinnar ekki síður að leita í því,
að menn hafa sífellt verið að reyna
að ná samtímis markmiðum, sem
ekki hafa verið í reynd ásættanleg.
Reynslan hefur til að mynda
sýnt, að erfitt sé við aðstæður hér á
landi að draga úr verðbólgu, en
tryggja jafnframt óbreyttan eða
hækkandi kaupmátt og hátt
Jóhannes Nordal, seðlabankastjóri:
Baráttan við
verðbólguna
ekki samrýmanleg öðrum
efnahagsmarkmióum, sem
stefnt hefur verið að
Stjórn og bankaráð Seðlabankans á ársfundinum í gær. Fremst á
myndinni sitja bankastjórarnir þrir, Guðmundur Hjartarson. Davíð
Ólafsson og Jóhannes Nordal, og bankaráðsformaðurinn Ingi R.
Helgason. Ljósm. mu. ói. k. m.
atvinnustig, þó sérstaklega ef á
móti blæs vegna versnandi við-
skiptakjara. Dæmi um þetta er
afdrif þeirra tilrauna að draga úr
víxlhækkunum verðlags og launa,
sem hófust haustið 1978. Eftir að
verðbólgan hafði þá um sumarið
komizt yfir 50%, var reynt að draga
úr víxlhækkunum verðlags og launa
með auknum niðurgreiðslum, lækk-
un neyzluskatta og skerðingu vísi-
töluuppbóta gegn fyrirheiti um
aðgerðir í félags- og skattamálum.
En þótt verðbólgan hjaðnaði lítið
eitt af þessum sökum og kæmist í
bili niður fyrir 40%, var ekki um
neinn verulegan bata að ræða.
Áhrif vísitöluskerðingarinnar
reyndust ekki varanleg, þar sem um
vorið kom á móti almenn 3%
grunnkaupshækkun, og síðan bætt-
ust við verðhækkunaráhrif hækk-
unar olíuverðlags. Einnig kom brátt
í ljós, að útgjaldaaukning ríkisins
vegna aukinna niðurgreiðslna og
annarra ráðstafana til þess að hafa
hemil á vísitöluhækkunum, stefndu
ríkisbúskapnum í alvarlegan halla,
svo að grípa þurfti á síðari helmingi
ársins til nýrra skattahækkana til
þess að rétta við stöðuna og draga
úr þensluáhrifum af skuldasöfnun
ríkissjóðs. Afleiðingar alls þessa
urðu þær, að verðlag fór að hækka á
ný, svo að árshækkun verðbólgunn-
ar var um síðustu áramót komin
upp í 60%.
Samhliða þeim tilraunum, sem
gerðar voru á þessu tímabili til þess
að hafa bein áhrif á víxlhækkanir
verðlags og launa, og ég mun ekki
gera frekar að umræðuefni hér, var
síðasta ár venju fremur viðburða-
ríkt á sviði peninga- og lánsfjár-
mála. Er óhætt að segja, að alvarleg
tilraun hafi verið gerð til þess að
móta sterkari stefnu en áður í
þessum efnum, og var í því skyni
brotið upp á ýmsum nýmælum bæði
að því er varðar setningu markmiða
og notkun stjórntækja. Kom þetta
fyrst og fremst fram í setningu laga
um stjórn efnahagsmála o.fl., sem
samþykkt voru í aprílmánuði. Með
þessari lagasetningu og öðrum að-
gerðum var stefnt að því að ná betri
tökum en áður á stjórn eftirspurnar
og peningaframboðs bæði í því
skyni að veita aðhald um verðlags-
þróun innan lands og tryggja jafn-
vægi í viðskiptum þjóðarbúsins við
önnur lönd. Áður en ég kem að því
að ræða um einstaka þætti í stjórn
peningamála á síðastliðnu ári, er
rétt að gera nokkra grein fyrir
meginlínunum í þróun peninga-
magns og lánsfjárstærða á árinu.
I lánsfjáráætlun fyrir árið 1979
voru sett allmörg þröng mörk fyrir
aukningu peninga- og lánsfjár-
framboðs með hliðsjón af þeim
markmiðum, sem ríkisstjórnin
hafði sett sér í verðlagsmálum.
Þegar hins vegar kom í ljós, að
víxlhækkanir launa og verðlags og
utanaðkomandi verðhækkunaráhrif
yrðu mun meiri en upphaflega var
ráð fyrir gert, var óhjákvæmilegt,
að þróun lánsfjárstærða færi fram
úr áætlunum og endurskoða þyrfti
fyrri ákvarðanir í þeim efnum.
• Útlánaaukning
bankanna 60%
Á þetta ekki sízt við um banka-
kerfið, en í lánsfjáráætlun var gert
ráð fyrir, að aukning almennra
útlána innlánsstofnana, þ.e.a.s. út-
lána að frádregnum lánum endur-
keyptum af Seðlabankanum, yrði
33%, en þá var gert ráð fyrir, að
verðbólga yrði komin niður í 30% í
árslok. Fljótlega kom í ljós, að þessi
áætlun myndi ekki standast, enda
varð peningaþenslan mikil framan
af árinu, einkum vegna verulegs
halla hjá ríkissjóði og innstreymis
erlends gjaldeyris, sem hvort
tveggja bætti lausafjárstöðu bank-
anna. Mikil breyting varð á stöðu
innlánsstofnana á síðari helmingi
ársins. Vegna vaxandi verðbólgu og
áhrifa olíuverðshækkana jókst eft-
irspurn eftir lánsfé. Útlán bank-
anna héldu því áfram að aukast,
þrátt fyrir það að lausafjárstaða
þeirra snerist um þetta leyti mjög
til hins verra, en þar komu m.a. til
áhrif batnandi stöðu ríkissjóðs og
aukinnar innlánsbindingar, sem
heimiluð hafði verið með lögum um
stjórn efnahagsmála. Niðurstaðan
varð að lokum sú, að útlánaaukning
bankanna að endurkaupum með-
töldum varð nálægt 60% á árinu,
sem var mjög svipað hækkun verð-
lags innan ársins.
Ef við lítum hins vegar á þróun
heildarinnlána innlánsstofnana,
jukust þau alls á árinu um 59%, en
langmest aukning varð á vaxta-
aukainnlánum, sem nærri því tvö-
földuðust, enda voru bæði teknir
upp þriggja mánaða vaxtaaukar-
eikningar í byrjun ársins og vextir
af þessum reikningum verulega
hækkaðir. Er enginn vafi á því, að
bætt ávöxtun og tilkoma vaxta-
aukareikninganna hefur ráðið úr-
slitum im það,- að hlutfall heildar-
innlána miðað við þjóðarfram-
leiðslu hefur haldizt svo til óbreytt
síðustu fjögur árin, en á árinu 1979
hækkaði þetta hlutfall um 1%,
þ.e.a.s. úr 20,3% árið 1978 í 21,2% á
síðastliðnu ári. í lánsfjáráætlun og
lögum um stjórn efnahagsmála var
að því stefnt, að aukning peninga-
magns, þ.e.a.s. samtölur seðla,
myntar og veltiinnlána, yrði 25% á
árinu. Reyndin varð sú, að þessi
stærð fór einnig langt fram úr
áætlun, en peningamagn jókst um
56% yfir árið í heild, en um 50%, ef
innstæður fjárfestingarlánasjóða
hjá Seðlabankanum eru frá taldar.
Var aukning peningamagns því
verulega innan við þá verðbólgu,
sem átti sér stað frá upphafi ársins
til loka þess.
Þær tölur, sem ég hef nú rakið,
gefa góða hugmynd um þau vanda-
mál, sem fylgja því að gera áætlan-
ir um og stýra framboði lánsfjár og
peninga á tímum mikillar og óstöð-
ugrar verðbólgu. Svipuð þróun og
hjá bankakerfinu átti sér stað í
útlánastarfsemi fj árfesgingarlána-
sjóða og erlendum lántökum, en þó
hvergi svo, að það færi fram úr
þeim hækkunum, sem beinar verð-
breytingar gáfu tilefni til. Hins
vegar er býsna erfitt að rekja
sundur orsakavef verðbólgunnar,
svo að ljóst megi verða t.d. hvern
þátt aukið framboð lánsfjár hafi í
honum átt. En hvað sem því líður,
er það ekki einskisverð staðreynd,
að það aðhald, sem tókst að hafa í
fjármálum og peningamálum á
síðastliðnu ári, nægði til þess að
tryggja sæmilegt jafnvægi í við-
skiptum þjóðarbúsins út á við, þrátt
fyrir óhagstæð ytri skilyrði. Samt
er ég ekki í vafa um það, að fastara
taumhald í þessum efnum hefði
verið æskilegt, bæði með tilliti til
verðbólguþróunar og viðskiptajafn-
aðar, og var áreiðanlega svigrúm til
þess, án þess að um veruleg áhrif á
atvinnustig hefði verið að ræða.
En í stað þess að fjölyrða frekar
um það, sem á kann að hafa skort
um aðhald í stjórn lánsfjármála á
síðastliðnu ári, er gagnlegra að
snúa sér nú að nánari umræðu um
það, hvernig styrkja megi stjórn
fjármála og peningamála og bæta
þau stjórntæki, sem beita má á
þessu sviði efnahagsmála.
• Áætlanagerð í
verðbólgu — óskhyggja
Mörg helztu vandamálin, sem við
hefur verið að etja í stjórn pen-
ingamála að undanförnu, eiga ræt-
ur að rekja til áhrifa hinnar miklu
hagsveiflu, sem gekk yfir á fyrra
helmingi 8. áratugsins. Þessi hag-
sveifla færði íslenzkum þjóðarbú-
skap fyrst verulegan búhnykk í
formi ört batnandi viðskiptakjara,
sem náðu hámarki í byrjun ársins
1974, en snerist síðan yfir í snöggan
samdrátt í kjölfar olíukreppunnar
fyrri. Á þessum árum magnaðist
verðbólgan hér á landi, neyzla og
fjárfesting jókst ört í uppsveifl-
unni, en sparifjármyndun dróst
saman vegna mjög neikvæðra raun-
vaxta. Minnkaði ráðstöfunarfé
bankakerfisins sem hlutfall af þjóð-
arframleiðslu um fullan þriðjung á
árunum 1971 — 1975, jafnframt því
sem eftirspurn eftir iánsfé jókst.
Leiddi þetta ásamt miklum halla
hjá ríkissjóði síðustu- tvö árin til
mikils peningaútstreymis og gífur-
legs halla á viðskiptajöfnuði. Ljóst
varð, að nauðsynlegt var að ná
fastari tökum á stjórn fjármála og
peningamála, ef takast átti að
draga úr verðbólgunni og koma á
jafnvægi í viðskiptunum við útlönd,
en hið síðara hlaut, eins og komið
var, að teljast enn brýnna verkefni.
I því skyni að freista þess að
samræma áætlanir og tryggja
heildarsamræmi í ákvörðunartöku
var hafizt handa um gerð lánsfjár-
áætlana, og var hin fyrsta samin
fyrir árið 1976. Síðan hafa þessar
áætlanir verið gerðar árlega, og
SJÁ NÆSTU SÍÐU