Morgunblaðið - 29.07.1980, Síða 28

36
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 29. JÚLÍ1980
Hestamannafélagiö
Fákur fer jafnan í sól-
stöðureisu á jónsmessu. Að
þessu sinni var riðið að
Kolviðarhóli og í Marar-
dal. Ferð þessi var farin
21. og 22. júní og var hin
ánægjulegasta enda veður
hið besta. Nútíma fólk
hefur sjálfsagt ekki á
hraðbergi vitneskju um
þýðingu Kolviðarhóls
fyrir sunnlenska ferða-
menn frá því fyrir miðja
19. öld og fram á miðja 20.
öld. En fróðlegt er að
glugga í heimildir um
þann gististað, sem einna
þekktastur var á landi hér
allt fram að síðari heims-
styrjöld. Og má það ekki
vera umhugsunarefni
mörgum, að sú liðna tíð,
sem tengd er Kolviðarhóli
kemur aldrei aftur?
Stöldrum því við og gefum
gaum að hinu liðna, sem er
hlekkur í þróunarsögu
þjóðar vorrar.
Andrés Guðnason:
Minnumst
Kolviðarhóls
Skarð það sem sjá má til vinstri
handar við Kolviðarhól er í forn-
um heimildum nefnt Öxnaskarð
og síðar Nautaskarð. Og var sú
nafngift dregin af nautaflutning-
um Ölvesinga vestur yfir heiði. En
síðan var þetta skarð nefnt Hell-
isskarð og er svo enn. Fjallið beint
fyrir ofan Kolviðarhól heitir
Reykjafell. Sagt er að Hellisheiði
hafi verið fjölfarnasti fjallvegur á
landi hér um margar aldir. Og var
aðalleiðin um Hellisskarð og
nokkurnvegin beina leið austur á
Kambabrún nokkru norðar en
núverandi vegur liggur. Og eftir
því sem kunnugir segja hefur til
skamms tíma mátt sjá götuslóða
markaða í grjót og hraun af
hesthófum aldanna. Eða eins og
Grímur Thomsen sagði:
„Ennþá sjást f hellum hófaforin.
haróir fatur ruddu braut i itrjóti".
Sæluhús var fyrst byggt á
Kolviðarhóli 1844. Aður hafði ver-
ið dálítill kofi nokkru neðar og
vestar, undir Húsmúlanum, en þar
var vatnsból. Þessa kofa er getið
sem áningarstaðar ferðamanna
allt aftur til 1700. Þegar hafist var
handa við byggingu Sæluhúss á
Kolviðarhóli 1844 voru þar aðal-
lega tveir menn, sem komu við
sögu. Þeir séra Páll Matthiesen í
Arnarbæli, sem safnaði fé um
Árnes-, Rangárvalla og Vestur-
Skaftafellssýslur. Og Jón Jónsson
hreppsstjóri á Elliðavatni er safn-
aði fé um Reykjavík og Gull-
bringusýslu.
Húsið var allt byggt úr timbri
en grunnur var hlaðinn úr grjóti.
Húsið var tvílyft og var ferða-
mönnum ætlað svefnpláss uppi en
hestum þeirra hvíldarstaður niðri.
Húsið var 9x5 álnir að stærð. Og
kostaði það uppkomið 289 ríkisdali
og 72 skildinga. Og þótt okkur
finnist þessi upphæð smá í dag þá
var hún þó nokkur fyrir nálega
140 árum. En kostnaður allur var
greiddur af samskotafé og gjöfum
frá um 600 mönnum víðsvegar að
af suðurlandi.
Eins og nærri má geta hefur
yfirferð hér um slóðir víða verið
ógreið áður en nokkrar vegalagnir
komu til sögunnar. Því víðast er
gnægð hrauns en lítið um slétt-
lendi.
Fyrsta vegalögn í Svínahrauni
er frá 1876. Þá byggði Eiríkur
Ásmundsson í Grjóta 1600 faðma
langan vegkafla í Svínahrauni og
var sá vegur 10 feta breiður. Hver
lengdarmetri kostaði 4 krónur og
70 aura. Næstu árin, um 1880,
lagði Eiríkur Ásmundsson veg um
Kamba og Hellisheiði.
Sæluhús það sem reist var á
Kolviðarhóli 1844 stóð án teljandi
endurnýjunar um 30 ára skeið og
hafði þá marga ferðamenn hýst.
En umgengnin var ekki alltaf til
fyrirmyndar og entist húsið af
þeim sökum verr en ella. Og þegar
kom fram um 1870 var svo komið
að húsið hélt hvorki vatni né
vindi.
Nú þótti einsýnt að ekki yrði
komist hjá því að byggja nýtt hús
á Kolviðarhóli. Og bæri nauðsyn
til að gestgjafi yrði ráðinn til
umsjónar og viðhalds húsinu, svo
og til þjónustu við ferðamenn. Veg
og vanda af framkvæmdum í
þessa átt höfðu Guðmundur
Thorgrímsson verzlunarstjóri á
Eyrarbakka, séra Jens Pálsson
prestur í Arnarbæli og Raudrup
lyfsali í Reykjavík. Þessir menn
beittu sér fyrir almennri pen-
ingasöfnun bæði austan fjalls og
vestan á árunum 1874—1876 til
byKgingar gistihúss á Kolviðar-
hóli.
Talið var að húsið mundi kosta
um 3000 krónur. En þrátt fyrir
ötula framgöngu margra manna
tókst ekki á þremur árum að safna
nema helming þessa fjár. Og
þegar sýnt var að ekki yrði byggt
fyrir söfnunarfé eingöngu hljóp
landssjóður undir bagga og
greiddi það sem á vantaði. Hús
þetta var 10x11 álnir og voru
veggir tvíhlaðnir úr höggnu grjóti
er lagt var í steinlím. Um meters
port var á húsinu og all hátt ris.
Niðri var eldhús og tvö herbergi er
ætlað var gestgjafa. En uppi á
lofti voru tvö herbergi fyrir ferða-
menn. Gamla húsið var áfram
notað sem hesthús.
Fyrsti gestgjafi á Kolviðarhóli
var Ebenezer Guðmundsson frá
Minna-Hofi á Rángárvöllum, hag-
leiks maður mesti og stundaði
lengst af silfur og gullsmíði á
Eyrarbakka. Kona hans var Sess-
elja Ólafsdóttir frá Geldingaholti
í Gnúpverjahreppi. Þau hjón voru
gæslumenn Kolviðarhóls í eitt og
hálft ár. Og áttu þau við mjög bág
kjör að búa. Því þótt ekki vantaði
ferðamennina þá höfðu þeir yfir-
leitt lítið eða ekkert til að greiða
með. Og ekki sá landsstjórnin sér
fært að bæta hér í neinu um.
Næsti gestgjafi á Kolviðarhóli
var Ólafur Arnason bókbindari
frá Hlíðarendakoti í Fljótshlíð.
Kona hans var Málfríður Jóns-
dóttir af Vatnsleysuströnd. Þau
létu sig hafa það að vera á
Kolviðarhóli í þrjú ár 1880—1883
við mikla fátækt og ömurleg
lífskjör. Enda er þess getið að
frostaveturinn mikla 1880—1881,
þegar Faxaflói var lagður ís lengi
vetrar, var nálega ekkert til upp-
hitunar á Kolviðarhóli. En dálítil
fjársöfnun í Reykjavík til styrktar
hjónunum á Kolviðarhóli kom í
veg fyrir að þau hrökklúðust
þaðan á fyrsta vetri.
Þeim Ólafi og Málfríði búnaðist
illa á Kolviðarhóli þau þrjú ár sem
þau dvöldust þar, enda höfðu þau
sára litlar tekjur af ferðamönn-
um, sem þó var nóg af. En
greiðasala var flestum framandi
hugtak í þá daga, enda ekki
kannski úr miklu að spila hjá
flestum.
En þau hjón, sem komu reglu á
Kolviðarhól, sem gististað voru
Jón Jónsson frá Mosfelli í Gríms-
nesi og Kristín Daníelsdóttir frá
Hæðarenda í Grímsnesi. En þau
bjuggu og voru gestgjafar í Kol-
viðarhóli 1883—1895. Má segja að
á þessum árum undir handleiðslu
Jóns og Kristinar hafi Kolviðar-
hóll orðið vel metinn gististaður.
Næturgisting fyrir manninn
kostaði þá 25 aura og kaffi með
brauði 25 aura. Og hefur krónan
þá sýnilega verið nokkru verð-
mætari en hún er í dag.
Guðni Þorbergsson frá Starkað-
arhúsum í Flóa var tengdasonur
Jóns og Kristínar, en kona hans
hét Margrét Jónsdóttir. Þau ráku
bú og gistihús á Kolviðarhóli
1895—1906. Á þessum árum jókst
mjög umferð um Hellisheiði, ekki
síst vegna vegalagna sem átt
höfðu sér stað um Svínahraun,
Hellisheiði og Kamba. Var því
umfang gististaðarins á Kolviðar-
hóli mjög vaxandi á þessum árum.
Auk þess óx búskapur þar veru-
lega, því í tíð þeirra Jóns og
Guðna var mikið verk unnið við
ræktun og uppbyggingu staðarins
á ýmsan hátt.
En þau hjón sem lengst og mest
koma við sögu Kolviðarhóls voru
Sigurður Daníelsson frá Kaldar-
holti í Holtahreppi og Valgerður
Þórðardóttir frá Traðarkoti í
Stokkseyrarhreppi. Þau héldu
staðinn frá 1906 til 1935 eða í 29
ár, en þó Valgerður mun lengur.
Sigurður keypti Kolviðarhól af
Guðna Þorbergssyni 1905 ásamt
húsum þeim sem Guðni átti á
jörðinni fyrir 7500 krónur. En árið
1893 hafði Guðna Þorbergssyni
verið úthlutað landi undir Reykja-
felli í Ölvesafrétti til nýbýlis að
Kolviðarhóli. Og var þetta gjört að
fyrirlagi amtmanns en gegn mót-
mælum hreppsnefndar Ölves-
hrepps.
Sigurður Daníelsson stóð í mikl-
um framkvæmdum að Kolviðar-
hóli um sína daga, ræktaði um
fjörutíu dagsláttur, svo að túnið
gaf orðið af sér um 400 hestburði
af heyi áður en yfir lauk. Einnig
byggði hann staðinn upp af húsum
bæði bæjarhúsum og útihúsum.
Sigurður sótti um langt skeið
heyfeng austur í Ölves, enda átti
hann þar jörðina Litla-Saurbæ.
Sagt er að um 1930 hafi Sigurður á
Kolviðarhóli haft á járnum milli
50 og 60 hesta er hann notaði bæði
til heimilisþarfa og lánaði ferða-
mönnum, innlendum sem erlend-
um. En fylgd og leiðsaga um
hraun og fjallvegi í misjöfnum
veðrum var eitt af verkefnum
Sigurðar á Kolviðarhóli. Hann var
mikils virtur gestgjafi og árvökull
leiðsögumaður. Hann andaðist
1935 aðeins 66 ára að aldri. Stuttu
fyrir andlát sitt hafði Sigurður
látið steypa grafhýsi í túninu á
Kolviðarhóli. I því húsi eru jarðn-
eskar leyfar Sigurðar varðveittar
ásamt eiginkonu hans Valgerðar
Þórðardóttur og sonar hans Dav-
íðs Sigurðssonar sem dó 1941
aðeins 25 ára gamall. Við upp-
skrift dánarbús Sigurðar Daní-
elssonar voru eignir metnar á kr.
39.663.50 en skuldir kr. 37.441.-.
Ekki verður svo skilið við Kol-
viðarhól að ekki sé að nokkru getið
þeirra miklu verka, sem Valgerður
Þórðardóttir vann þar sem hús-
freyja og gestgjafi.
Eins og drepið hefur verið á var
starfsdagur Sigurðar Daníelsson-
ar oft langur og erfiður, við að
sinna gestum og ferðamönnum,
einkum þó á vetrum. Varð hann
oft að fara þeim til hjálpar austur
á Hellisheiði og suður í Svína-
hraun í illviðri og myrkri. En
þegar menn loks voru komnir inn
fyrir dyr á Kolviðarhóli þá var það
Valgerður húsfreyja, sem hlúði að
þeim sem illa voru á sig komnir.
Og urðu þar móttökur mörgum
ferðamanninum ógleymanlegar.
Valgerður var annáluð dugnað-
arkona. Og hjálpsemi hennar við
hrakið ferðafólk var við brugðið.
Og ekki lét hún sér síður annt um
málleysingjana. Hestar og hundar
ferðamanna áttu þar vísan griða-
stað.
Eftir að Sigurður Daníelsson dó
1935 rak Valgerður bú og gistihús
á Kolviðarhóli um nokkur ár. Og
eftir að hún seldi íþróttafélagi
Reykjavíkur staðinn 1938 rak hún
áfram gistihúsið til 1943. En upp
úr því fór að halla undan fæti með
reksturinn á Kolviðarhóli. Enda
breyttust samgöngur og aðstæður
allar eftir síðari heimstyrjöldina.
Valgerður Þórðardóttir lést í
júnimánuði 1957 86 ára að aldri og
var útför hennar gerð að Kolviðar-
hóli á jónsmessudag. Valgerður
hvílir við hlið manns síns í
grafhýsi því er hann lét gera rétt
fyrir andlát sitt. Þessi minnis-
varði er nú það eina sem eftir
stendur af þeim mannvirkjum
sem ferðamenn áður þekktu.
En minnumst þess, þótt tímar
líði, að hér um slóðir gerðist mikil
saga, sem oftlega var samofin
þjáningu, vosbúð og kulda ferða-
manna og hesta þeirra. Þá var
gott að eiga hlýja aðkomu að
Kolviðarhóli.