Morgunblaðið - 02.11.1980, Qupperneq 28
28
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 2. NÓVEMBER 1980
Á þessu ári hefur eldvirkni verið
óvenju mikil hér á landi. í mars og
júlí urðu eldgos á Kröflusvæði og í
ágúst kom óvænt gos í Heklu.
Ekkert þessara gosa olli tjóni svo
orð væri á gerandi, en margir gátu
af eigin raun sannfærst um þann
firnakraft, sem leysist úr læðingi í
slíkum náttúruhamförum. Máls-
hátturinn segir að allt sé þegar
þrennt er. Hvað eldgos á tslandi á
árinu 1980 snertir, þá eru allar
líkur á að ekki séu öll kurl komin
til grafar. Enn er búist við eldgosi
einhvers staðar á Kröflusvæði á
næstu dögum eða vikum.
Það fylgir eldgosum að dagblöð
birta fréttir, sem oft innihalda
umsagnir jarðvísindamanna. Því
miður vill það koma fyrir að þegar
slík viðtöl birtast, eru þau illa úr
lagi færð, oft að því marki að
fréttamaður hefur hvorki skilið
upp né niður í því, sem viðmælandi
hans var að segja. Augljóslega
getur slíkur misskilningur allt eins
verið fræðingnum að kenna og ég
dreg ekki dul á þá skoðun að svo
kunni að vera í mörgum tilvikum.
Vandinn er sá, að dagblöðin senda
stöðugt nýja menn til slíkra
fréttafanga, sem hafa takmarkaða
þekkingu á forsögu hvers máls. Sá
sem er spurður gengur hins vegar
út frá því að spyrjandinn viti
töluvert um málið og þurfi því
aðeins að fá vitneskju um það sem
nú var að gerast, þ.e. fréttirnar.
Fréttamaðurinn hins vegar veit
annað hvort ekki hvað hann veit
lítið eða hann reynir að leyna
vanþekkingu sinni. Verst er þegar
fréttamenn mistúlka umsagnir á
þann veg, að líkur eru gerðar að
staðreyndum. Nú orðið þorir eng-
inn jarðvísindamaður að tala um
hugsanlega möguleika, því næsta
dag stendur í dagblöðum að hann
hafi sagt að þetta eða hitt muni
áreiðanlega gerast. Dæmi um slík-
an fréttaflutning eru nú orðin nógu
mörg.
Ruglingslegur fréttaflutningur
dagblaða af málum tengdum elds-
umbrotum hlýtur að hafa áhrif á
vitund almennings. Fólki finnst
jarðvísindamenn verða tvísaga eða
margsaga og ýmislegt skjóta
skökku við venjulegri skynsemi. í
kjölfarið koma Hákarlar og Svart-
höfðar dagblaðanna og hafa sitt-
hvað viturlegt að segja.
Eins má gagnrýna jarðvísinda-
menn fyrir það, að almenningur
fær litlar fréttir af störfum þeirra
nema gegnum skrif fréttamanna
dagblaðrnna, og þá fyrst þegar
eldur er uppi einhvers staðar í
landinu. Kannski þeir liggi í dvala
milli gosa. Eftir dálitla skapillsku
vegna þess sem mér hefur fundist
slæmur fréttaflutningur og fullur
af rangfærslum, datt mér í hug að
líklega væri sökin mest hjá mér og
mér líkum. Árangur þeirrar sjálfs-
rýni er eftirfarandi grein, sem að
stofni til er skrifuð fyrir safnrit
um eldgosaspá og mun koma út hjá
Elsevier-forlaginu í Hollandi. Víða
er vikið verulega frá frumtexta til
hæfis fyrir íslenska lesendur.
Á ellefu öldum byggðar á íslandi
hafa líklega orðið um tvö hundruð
eldgos eða um það bil 20 eldsupp-
komur á hverri öld að meðaltali.
Mjög eru þessi eldgos mismunandi
um afl umbrotanna og magn
hrauns og gjósku sem lögðust yfir
landið. Áhrif þeirra á búsetu í
landinu voru einnig mjög mismiki!
og fóru ekki alfarið eftir stærð
gossins eða gerð, heldur koma þar
til margir og flóknir þættir þar
sem tvinnuðust saman staðsetning
eldstöðvar, þéttleiki og dreifing
byggðar, vindátt í gjóskugosum,
árstími þegar gaus og efnahags-
legur og heilsufarslegur viðnáms-
þróttur kynslóðanna.
Mikið af fróðleik um þjóðfélags-
leg áhrif eldvirkni á íslandi hefur
komið fram í ræðu og riti, en flest
það var skrifað sem skýring á
þeirri „miðaldasögu" sem spannar
1050 ár af 11 alda lífi þessarar
þjóðar. Þann fróðleik þarf nú að
skoða í Ijósi þeirra breytinga sem
orðið hafa á búsetu og tæknivæð-
ingu þjóðfélagsins á síðustu fimm-
tíu árum.
Þær breytingar eru svo djúptæk-
ar, að sambýli við virk eldfjöll
verður með allt öðrum hætti en
áður í sögu þjóðarinnar. Þétting
byggðar og bygging meiri háttar
mannvirkja vegna orkuframleiðslu
og samgangna hefur gerst á liðnum
áratugum, án þess að tillit væri
tekið til þess hvort byggðakjarnar
eða mannvirki voru í hættu vegna
hugsanlegra eldgosa eða annarra
náttúruhamfara. Hvað þetta snert-
ir eru íslenskir skipuleggjendur og
stjórnmálamenn engin undantekn-
ing, sömu sögu má segja frá öllum
þeim löndum heims þar sem að-
stæður eru svipaðar. Vöxtur Nap-
ólí-borgar er einkum upp eftir
hlíðum Vesúvíusar og ekkert lát er
á nýbyggingum í nánd við San
Andreas-sprunguna í Kaliforníu. Á
þessum stöðum báðum verða
óhjákvæmilega meiri háttar nátt-
úruhamfarir fyrr en síðar.
Byggðaþróun á íslandi og þeim
stöðum erlendum sem hér voru
nefndir ræðst á tímum þegar
frumkvæðismenn höfðu óljósa hug-
mynd um þær hættur, sem skapast
af nábýli við eldfjöll eða jarð-
skjálftasvæði, og hinu má ekki
gleyma að jafnvel þó að mönnum
væri hættan Ijós, þá gátu landgæði
staðarins verið svo mikil að þeim
þótti verjandi að taka verulega
áhættu.
Hvað sem því líður, þá sitjum við
nú uppi með ákveðið mynstur
byggðar og mannvirkja. Framund-
an er ör þróun í átt til aukinnar
iðnvæðingar sem mun leiða til
byggingar meiri háttar mannvirkja
og tilfærslu á búsetu samfara
fólksfjölgun. Við þessar aðstæður
hefur eldfjallafræði tvenns konar
hlutverki að gegna:
(1) Að gera langtíma áhættumat
sem byggir á útreikningi á
líkum fyrir eldgosi. Slíkt
áhættumat er einkum nýtilegt
á svæðum þar sem ráðgerð er
bygfþng mannvirkja t.d. orku-
vers eða verksmiðju. Dæmigerð
spurning, sem þarf að svara, er
hverjar séu líkur (í tölum) á
eldgosi á svæðinu næstu 50 ár?
í mörgum tilvikum nægir að
miða tímalengdina við af-
skriftatíma fjárfestingar. Frá-
leitt er að hafna góðum val-
kosti til virkjunar eða annarra
nota bara af því sá staður
liggur á eldfjallasvæði. Búseta í
eldfjallalandi hlýtur að krefj-
ast þess að einhver yfirveguð
áhætta sé tekin.
(2) Að gera áhættumat sem miðar
við nálæga framtíð. Slíkt
áhættumat beinist einkum að
þeim þéttbýliskjörnum og
mannvirkjum sem þegar eru
fyrir hendi. Tilgangur með
slíku áhættumati er að draga
úr hugsanlegu tjóni á lífi og
eignum í eldgosi. Á því byggj-
ast ákvarðanir um staðsetn-
ingu mælitækja til stöðugrar
vöktunar á eldvirkum svæðum,
og það gefur vísbendingu um
hvar eigi að styrkja kerfi al-
mannavarna.
Tiltölulega lausleg athugun á
afstöðu byggðar, samgönguæða og
orkuvera til eldvirku svæðanna
ásamt mati á tíðni gosa og hegðun-
ar einstakra eldstöðva leiðir strax
til nokkurra atriða í áhættumati.
(1) Hætta á manntjóni af völdum
eldgosa er lítil á íslandi.
(2) Nokkuð langir kaflar af þjóð-
vegum og háspennulínum geta
eyðilagst með nokkura áratuga
millibili. Helstu vatnsorkuver
eru nokkuð örugg ef miðað er
við áhugaverða tímalengd (t.d.
50 ár) og tiltæka þekkingu.
Sum orkuver gætu truflast af
gjósku og hrauni eða orðið
óvirk vegna breytinga á vatns-
rennsliskerfum ef litið er til
lengri tíma (aldir).
(3) í framtíðinni ætti landnýting,
hverju nafni sem nefnist, að
taka mið af eldvirkni viðkom-
andi svæðis. Slíkt mið á ekki að
vera blind afneitun vegna
hugsanlegrar eldvirkni heldur
yfirvegað áhættumat byggt á
þekkingu.
Jarðsaga íslands geymir minjar
um flestar ef ekki allar tegundir
eldgosa sem þekktar eru á jörðinni.
Hamfaragos á borð við öskuflóð
eða helský eru svo fátíð að líkur á
endurtekningu eru sáralitlar innan
áhugaverðra tímamarka. Áhættu-
mat getur því ekki tekið tillit til
slíkra viðburða.
Hægt er að flokka eldgos á
íslandi eftir tíðni og gerð. Ef tíðni
er lögð til grundvalíar kemur fram
eftirfarandi flokkun. (Tíðni þýðir
hve mörg gos af ákveðinni gerð
verða á tilteknu tímabili (áratug,
öld, árþúsundi). Frávik frá skil-
greiningunni eru með þeim hætti,
að í stað eins goss á áratug (öld,
árþúsundi) geta gosin orðið tvö eða
þrjú. Eins geta liðið tveir eða þrír
áratugir (aldir, árþúsund) án þess
að gos verði.)
Á hverjum áratug má búast við
hraungosi, sem framleiðir minna
en einn milljarð rúmmetra af
hrauni. Gosstaðir eru í vel afmörk-
uðum megineldstöðvum (t.d. Askja,
Kverkfjöll, Krafla).
Á hverri öld má búast við (1)
hraungosi* sem framleiðir frá ein-
um til tíu milljarða rúmmetra af
hrauni. Gosstaðir geta verið hvar
sem er innan sprungukerfa (Laka-
gígar, Eldgjá, Vatnaöldur, Veiði-
vötn). (2) Sprengigosi sem fram-
leiðir minna en einn milljarð rúm-
metra af gjósku. Gosstaðir ætíð í
megineldstöðvum (Hekla, Askja,
Snæfellsjökull, Eyjafjallajökull).
Á hverju árþúsundi má búast
við (1) hraungosi sem framleiðir
10—20 milljarða rúmmetra af
hrauni. Gosstaðir eru ekki tengdir
megineldstöðvum eða sprungukerf-
um á augljósan hátt (Skjaldbreið-
ur, Ketildyngja, Kollóttadyngja,
Trölladyngja). (2) Sprengigosi sem
framleiðir meira en einn miljarð
rúmmetra af gjósku. Gosstaðir eru
í megineldstöðvum (Hekla 1104,
Öræfajökull, 1362).
Þessu til viðbótar koma þau
afbrigði sem orsakast af því að sum
eldfjöll eru jökli hulin. í slíkum
tilvikum verða sprengigos þar sem
annas hefði gosið hrauni (Katla) og
jökulhlaup stórauka hættu á tjóni.
Ennfremur koma til eiturverkanir
af völdum flúors í gjósku frá
eldstöðvum á gosbeltinu á Suður-
landi (Hekla, Tröllahraun, Laka-
gígar).
Sú kynslóð sem nú lifir þekkir af
eigin raun aðeins nokkurn hluta
þeirra eldgosategunda, sem verða á
Islandi; Lambafit 1913, Katla 1918,
Askja 1920—1930, Grímsvötn
192(2)—1934, Askja 1961, Hekla
1970, Heimaey 1973, Krafla 1975—
1980 og Hekla 1980. Öll þessi gos
falla í þann flokk, sem var fyrstur
talinn. Eldgosin í Heklu 1947—1948
og Surtsey 1963—1967 eru á mörk-
um þess að geta talist til þeirra gsa
sem verða á aldabili. Magn gosefna
var undir því marki sem ég nota í
skilgreiningunni eða um 800 millj-
ónir rúmmetra, og þetta eru mestu
gos sem núlifandi kynslóð hefur
séð. Þess vegna er óhætt að segja
að sú eldvirkni sem íslendingar
þekkja af eigin reynslu og mörgum
þykir ærin, sé af þeirri gerð sem er
algengust en jafnframt vægust að
* Tölur um rúmmál hrauna næjya ekki einar
sér til skilftreininKar. Efnasamsetning er
einnig notuö og þess vegna koma t.d.
Lakahraun í þennan flokk þó að rúmmálið
sé um 12 milljaröar rúmmetra.