Morgunblaðið - 28.05.1981, Blaðsíða 16

16
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 28. MAÍ 1981
ólafur
Tohnson
^ ■ stórkaupmaður
ALD ARMINNIN G
i
Gömul saga og ný sannar, að
þar sem verslun er einokuð eða svo
hömluð, að hún getur ekki gegnt
hlutverki sínu, verður kyrkingur í
þjóðlífi, sökum þess að áhrifa
hennar gætír beint og óbeint i
öðrum atvinnugreinum. En versl-
un hefur löngum verið tengiliður
þjóða á milli og hann margbreyti-
legur. Um það þarf ekki að vitna
til samskipta Evrópumanna við
Asíulönd og Ameríku, því að mörg
dæmi úr íslenskri sögu votta um
það, sum frá miðöldum, en önnur
og fleiri eftir að einokun lauk.
Saga íslenskrar fríhöndlunar er
óbirt og segja má, að sama gildi
um heildarsögu verslunar eftir að
hún varð alveg frjáls. Eigi að síður
er deginum ljósara hlutdeild
hennar í að náð var því marki, að
hér var stofnað lýðveldi og á
skömmum tíma bylt um og byggt
á ný — frumstæðu bænda- og
veiðimannaþjóðfélagi breytt í
samræmi við tísku aldarinnar,
eins og hún birtist hjá þeim
þjóðum, sem framarlega standa
við að nýta sér gæði hafs og
jarðar.
Margir hafa orðið til þess að
varða slóð íslenskrar verslunar
frá tímum fríhöndlunar og fram
til þessa og vitaskuld skilið eftir
misjafnlega minnisverð merki á
þeirri leið. Líklega er einsdæmi
hér á landi, að fimm kynslóðir
sömu ættar hafi unnið við verslun,
sú elsta svo snemma sem á tímum
Napoleonsstyrjalda í byrjun 19.
aldar, en þær yngstu á besta aldri
og þar að starfi, sem púls við-
skiptaiífs slær hratt.
II
Stofninn að Reykjavík — fyrst
þorp, síðar bær og loks borg —
varð til með Innréttingum Skúla
Magnússonar. Jafet Illugason,
prestssonur austan úr Árnessýslu,
var lóskeri hjá Innréttingum og
settist með konu sinni, Þorbjörgu
Eiríksdóttur, að í Grjóta. Þau
voru því í hópi fyrstu landnem-
anna í verðandi Reykjavík. Meðal
barna þeirra var Ingveldur, sem
gerðist ásamt manni sínum, Ein-
ari Jónssyni, landnemi í Þingholt-
unum um aldamótin 1800. Einar
var Vestfirðingur, fæddur að Stað
á Snæfjallaströnd um 1775, en
faðir hans var Jón Sigurðsson,
síðar prestur á Hrafnseyri, og var
Einar því föðurbróðir Jóns forseta
og síðar einnig tengdafaðir hans.
Einar varð stúdent frá Hólavalla-
skóla 1797 og átti upp frá því
ýmist heima i Reykjavík eða á
Seltjarnarnesi. Hann var verslun-
arstjóri hjá tveim stærstu versl-
unum í Reykjavík, fyrst Jacobæ-
usverslun og síðar verslun P.C.
Knudtzons, ennfremur átti hann
sjálfur verslun í nokkur ár og
eftir Lúdvík
Kristjánsson
ýmist kallaður borgari eða stúd-
ent. Allar voru þessar verslanir
svo til nákvæmlega á þeim
stöðum, þar sem afkomendur Ein-
ars áttu eftir að hasla sér völl sem
kaupmenn. — í tíð Einars mátti
Reykjavík ekki síður kallast
danskur bær en íslenskur. I
manntölum er hús hans kennt við
Johnsen, en þannig einkenndi
hann föðurnafn sitt.
Meðal barna Ingveldar og Ein-
ars var Ólafur, sem prestur var á
Stað á Reykjanesi 1841—1884.
Kona hans var Sigríður, dóttir
Þorláks prests Loftssonar á Móum
á Kjalarnesi. Séra Ólafur E. John-
sen, en þannig skrifaði hann sig
ætíð, var með svipmestu mönnum
í klerkastétt á sinni tíð, áhuga-
maður mikill um þjóðmál, gall-
harður í sviptingunum við Dani,
sem m.a. birtist á Þjóðfundinum
og í eftirköstum hans. Jafnskjótt
og Ólafur var sestur að vestur við
Breiðafjörð, fór hann að boða
hvert stefna ætti í þjóðfrelsisbar-
áttu og hverju skyldi helst sinnt
til þess að hún bæri árangur. Á
öndverðu ári 1841 segist hann
predika fyrir bændum eftir messu,
hversu áríðandi sé að fá verslun-
arfrelsi, en menn séu orðnir svo
vanir okinu, að þeir skilji ekki
þörfina á því að fá að versla
óhindrað. Þann hugsunarhátt
verði að uppræta, koma af stað
bænaskrám, því að skömm sé fyrir
íslendinga að þegja, þegar um sé
að tefla að fá leyst böndin af
versluninni. Þannig hvetur séra
Ólafur á Stað til baráttu fyrir
frjálsri verslun fjórum árum áður
en endurreist Alþing kemur fyrst
saman og 15 árum fyrr en endan-
leg lausn fékkst á því máli.
III
Þorlákur, elstur af börnum Sig-
ríðar og Ólafs, var settur til náms
í Latínuskólanum, en undi þar
ekki, fluttist til Danmerkur og
síðan til Englands, þar sem hann
var í 13 ár við ýmiss konar
verslunarstörf og skrifaði sig þá
og síðar Þorlák Ö. Johnson. Þegar
hann hvarf heim sumarið 1874
hafði vafalaust enginn Islending-
ur eins mikla reynslu og þekkingu
á verslun sem hann, enda gerðist
Þorlákur tímamótamaður á því
sviði. Hann varð einnig fyrstur
manna til að marka leið til
bæjarmenningar á íslandi. Jafn-
skjótt og hann byrjaði að versla,
sem var 1881, komu í ljós margvís-
legar nýjungar áður óþekktar hér
á landi, og ef einkenna ætti þær í
einu lagi kæmi helst til greina
orðið siðb<)t. Allt er þetta ítarlega
rakið í riti mínu um Þorlák, Ur
heimsborg í Grjótaþorp. Minna
má á þessi ummæli:
Sérstaða Þorláks „er fólgin i
næmleika hans fyrir veilunum í
íslensku þjóðlífi, glöggskyggni
hans á úrræði til umbóta og
nýstárlegum hugmyndum um þýð-
ingarmikil framtíðarverkefni
landsmanna. — Á því tímabili,
sem Þorlákur Ó. Johnson starfaði
hér á landi, mun vera leitun á
manni, sem imprað hefur á jafn-
mörgum framtíðarverkefnum
þjóðarinnar og verið jafnframt
svo naskur, að þau hafa öll öðlast
þegnrétt í framkvæmdum lands-
manna og þar með sannað gildi
sitt“.
Hér skal aðeins minnt á: Hálfri
öld áður en Eimskipafélag Islands
tók til starfa, eða 1865, hreyfði
Þorlákur þeirri hugmynd, að
stofnað væri almenningshlutafé-
lag til kaupa á gufuskipi, er haft
væri í flutningum milli landa og
með ströndum fram. Hann eygði
fyrstur manna þýðingu þess að
selja lifandi fé til Bretlands og
gerði fyrstur tilraun með sölu á
ísfiski þangað. Ef þakka á ein-
hverjum einum manni stofnun
verslunarskóla, kemur ekki annar
til greina en Þorlákur. Margoft
ræddi hann þessa hugmynd og
sagði þá eitt sinn: „Vor innlenda
verslunarstétt þarf að fá meiri
menntun og þekkingu, og til þess
að ná því augnamiði álít ég
nauðsynlegt, að vér hefðum versl-
unarskóla í Reykjavík."
Margt skrifaði Þorlákur um
verslun og eitt sinn á þessa leið:
„Til þess að efla framfarir í
verslun og viðskiptum er ekkert
því líkt sem sameiginlegir
kappsmunir manna að bæta at-
vinnuvegina, því að atvinnuveg-
irnir skapa verslunina, jafnvel þar
sem engin verslun var áður, held-
ur eintóm auðn og örbirgð. Fram-
farir í verslun eru sömu lögum
háðar eins og allar atvinnugreinir
manna.“
Kona Þorláks var Ingibjörg,
dóttir Kristínar Bjarnadóttur og
Bjarna Bjarnasonar, bónda á
Esjubergi. Þau settu saman bú í
Lækjargötu 4 og bjuggu þar alla
tíð. Árið 1892 varð Þorlákur að
hætta verslun sinni sökum heilsu-
brests og komst ekki á ný til
starfa, þótt hann ætti enn ólifað
mörg ár, því að hann lést ekki fyrr
en 1917. — Um hann látinn sagði
Ólafur Björnsson ritstjóri, er var
heimagangur í Lækjargötu 4 og
leikbróðir sonanna þar: „Það er
erfitt að hugsa sér Reykjavík á
þeim árum án Þorláks, því að
hann var lífið og sálin í öllum
félagsskap."
IV
Börn Ingibjargar og Þorláks
voru fimm, sem upp komust, og
var Ólafur þeirra næstyngstur,
fæddur 29. maí 1881, og er því
næstkomandi föstudag öld liðin
frá fæðingu hans. — Eftir að
Þorlákur veiktist kom í hlut Ingi-
bjargar að sjá heimilinu borgið,
því að eignir verslunarinnar
nægðu einungis fyrir skuldum.
Fyrst í stað rak hún í húsi sínu
veitingastofuna Hermes og fékk
sér prjónavél, líklega þá fyrstu
sem keypt var til Reykjavíkur, og
prjónaði mikið með aðstoð dætra
sinna. Síðan stofnaði hún Verslun
Ingibjargar Johnson og rak hana
þar til hún féll frá 1920, en eftir
það var verslunin lengi í eigu
barna hennar.
Systkini Ólafs voru: Sigríður, er
fyrst var gift Ólafi Hauki Bene-
diktssyni, en síðar Einari Arn-
órssyni hæstaréttardómara,
Kristín, kona Vilhelms Bernhöft
tannlæknis, Áslaug, gift Sigfúsi
Blöndahl aðalræðismanni, og
Bjarni, lögfræðingur, um skeið
sýslumaður Dalamanna.
Haustið 1894 byrjaði Ólafur
nám í Lærða skólanum, en um
miðjan vetur 1897, þegar hann var
í 3. bekk, fór fyrir honum eins og
föður hans, að hann varð afhuga
að halda þar lengur áfram námi,
og stefndi hugur hans þegar að
verslunarstörfum. Thomsens
Magasin var þá með stærstu
verslunum í Reykjavík. Fór Ólafur
nú á fund Ditlev Thomsens og
falaði starf hjá fyrirtæki hans.
Thomsen vildi sjá rithönd Ólafs,
en hann stóðst ekki prófið. Thom-
sen hafði aðeins not fyrir snilld-
arskrifara. — Við svo búið fór
móðir Ólafs á fund Sigfúsar Ey-
mundssonar, en hann var góðvin-
ur þeirra hjóna, og leitaði ráða hjá
honum um atvinnu fyrir soninn.
Sigfúsi leist best á, að hann lærði
prentmyndagerð, því hérlendis
væri enginn, sem kynni þá iðn.
Var leitað til fyrirtækis í Glasgow
í því skyni, og var það reiðubúið að
taka Ólaf í læri, en sökum kostn-
aðar gat hann ekki ráðist í það.
Sigfús tók þá Ólaf sem nemanda á
ljósmyndastofu sína, en henni
stjórnaði þá Daníel Daníelsson,
síðar dyravörður í stjórnarráðinu.
Samtímis Ólafi voru þrír menn
þar við nám, sem allir urðu síðar
kunnir ljósmyndarar. En þeir
voru Jón Guðmundsson í Ljár-
skógum, Friðrik Gíslason í Vest-
mannaeyjum og Ingimundur Eyj-
Heildverslun Ó. Johnson
& Kaaber eignaöist þessi
hús í Hafnarstræti 1915 og
flutti í þau sama áriö.