Morgunblaðið - 05.09.1981, Blaðsíða 14

14
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 5. SEPTEMBER 1981
Rauour
fyrirlcstur
eftir Þorstein Gylfason
Saminn handa Helga Hálfdanarsyni sjötugum og fluttur í Rauöa húsinu á Akureyri
sunnudaginn 23dja ágúst 1981. Fyrri hluti.
I
Þessi lestur minn er ekki einasta gerðui
handa þessu húsi þótt nafn hans bendi til
þess, heldur er hann fyrst og fremst
saminn handa vini mínum Helga Hálfdan-
arsyni sjötugum sem varð hinn 14da ágúst
síðastliðinn. Þetta sjötugsafmæli átti að
fara leynt, en svo ljóstraði Hjörtur
Pálsson því upp með því að setja saman
afmælisdagskrá handa útvarpinu. Helgi
sagði mér af samtali sona sinna tveggja
þegar útvarpsdagskráin var birt. Annar
sagði: „Nú verður karlinn alveg kolvit-
laus.“ „Já,“ svaraði hinn, „og ég ætla bara
að vona að þeir fari nú ekki að skrifa um
hann í blöðin." „Nei, nei,“ sagði sá fyrri.
„Þeir leggja ekki í það því þeir vita að
hann mundi ábyggilega svara þeim.“ Guð
láti gott á vita.
Ætli það sé ekki kunnasta hlutverk
heimspekinnar frá fornu fari að leita uppi
skilgrciningar á ýmsum hinum mikiivæg-
ustu hugtökum? Eins og allir vita sem
eitthvað vita um heimspeki er það meðal
helztu viðfangsefna heimspekinga að
reyna að svara spurningum á borð við
þessar: Hvað er réttlæti? Hvað er þekk-
ing? Hvað er ást? Hvað er list? Hvað er
frelsi? Og mætti nú lengi telja. En
sómasamleg svör við þvílíkum spurningum
kallast skilgreiningar á réttlæti, þekkingu;
ást, list og frelsi eða hverju einu öðru. I
ljósi þessa þarf enginn að vera hissa á því
að ein fornfrægasta kenning allrar heim-
speki fjallar einmitt um skilgreiningar, og
er tilraun til að veita svar við þeirri
spurningu hvað skilgreining sé. Þessi
kenning er svonefnd frummyndakenning
Platóns, en samkvæmt henni eru skil-
greiningar lýsingar á frummynd hvers
fyrirbæris: skilgreining ástarinnar lýsing
á frummynd ástarinnar. Nú er eftir að vita
hvað frummynd er. Látum okkur nægja að
segja að frummyndir séu æðri veruleiki en
sá sem við höfum daglega fyrir augunum,
þær séu ósýnilegar og óáþreifanlegar, en
þar fyrir fullkomnar, eilífar og óbreyti-
legar. Til nánari lauslegrar skýringar
hefði Platón nefnt dæmi af stærðfræðileg-
um frummyndum. Bein lína sem slík hefur
enga breidd og er því ósýnileg og óáþreif-
anleg; og hún er íullkomlega bein sem
engin dregin lína getur verið, og hún hefur
aldrei orðið bein, ekki einu sinni orðið til,
né heldur hættir hún nokkurn tíma að
vera bein og vera til. Hún er eilíf og
óbreytileg.
Enginn þarf heldur að vera hissa á því,
þó ekki væri nema vegna fornrar frægðar
frummyndakenningarinnar, að ein merk-
asta, frumlegasta og afdrifaríkasta kenn-
ing heimspekings á 20stu öld er líka
kenning um skilgreiningar sem reyndar er
sett til höfuðs frummyndakenningunni.
Höfundur þessarar 20stu aldar kenningar
vár austurríski heimspekingurinn Lúðvík
Wittgenstein, en kenninguna sjálfa má
kalla ættarmótskenninguna. Þessi kenn-
ing kveður í fyrra lagi á um það að
skilgreining sé ekki lýsing á frummynd af
einu eða neinu tæi, heldur á notkun orðs í
mannlegum samskiptum, og í síðara lagi
— og af þessu dregur kenningin nafn sitt
— að hlutir eða fyrirbæri sem falla undir
eitt og sama orðið þurfi ekki að eiga neitt
eitt sameiginlegt til að réttlætanlegt sé að
nota sama orðið um þá, heldur dugi það til
að ættarmót eða ættarsvipur sé með
þessum hlutum. Hér þarf sem fyrr nánari
skýringar við. Ættarmót er oftar en hitt
með þeim hætti að ættmennum sem svipar
saman er ekkert eitt sameiginlegt, heldur
geta sumir í ættinni haft svipað nef, aðrir
svipaðan vöxt, enn aðrir svipað tungutak
eða svipaða skapgerð. Og eins er það þegar
við notum eitt orð um marga hluti, segir
Wittgenstein. Sjálfur tekur hann skýr-
ingardæmi af orðinu ‘leikur’. Þó að við
segjum oft um létt verk að þau séu leikur
einn, þá eru ekki allir leikir auðveldir, til
dæmis ekki leikurinn að teningi Rubiks
sem kvað nú vera að svipta fólk vitinu víða
um lönd. Hvað þá að allir leikir séu
barnaleikir eða kappleikir eða sjónleikir.
Né heldur eru allir leikir til skemmtunar,
því að við leikum sorgleiki ekki síður en
gleðileiki meðal sjónleikja. Og þessu fylgir
að hvaðeina sem við köllum leik er ekkert
eitt: það er ekki til nein frummynd leikja
sem festa mætti hendur á í einni skilgrein-
ingu. Við höfum aðeins margvísleg og
breytileg kennimörk leikja, sambærileg
við ættareinkennin sem gæða fjölda fólks
einu og sama ættarmótinu.
Ættarmótskenningin er ekki einungis
sett frummyndakenningunni til höfuðs,
heldur líka annarri skyldri kenningu sem
við höfum þegið í arf frá Aristótelesi
fremur en Platóni og kalla má eðlis-
hyggju. Eðlishyggja er sú kenning að
hlutirnir — einhverjir hlutir eða allir
hlutir — hafi eitthvert innra eðli sem
festa megi hönd á og lýsa í skilgreiningum
af því tæi sem Aristóteles nefndi eðlisskil-
greiningar. Og bersýnilega er fólgin í
ættarmótskenningunni afneitun allrar
eðlishyggju: samkvæmt henni er ekkert til
sem heitið gæti innra eðli leikja til dæmis,
einhver eðlislæg einkenni sem gerðu hvern
leik að leik. Þess má geta að í andstöðu
sinni við eðlishyggju eða eðlistrú er
Wittgenstein fjarri því að vera einn á báti
meðal heimspekinga síðari alda. öðru nær,
því segja má að það sé ein uppistaða í allri
nýaldarheimspeki — frá John Locke á
17du öld og Immanuel Kant á 18du öld til
Bertrands Russell, Jóhanns Páls Sartre,
Karls Popper og Willards Quine á 20stu
öld — að andæfa hvers konar eðlishyggju
eða eðlistrú. Ættarmótskenningin er ein-
ungis hin máttugasta af mýmörgum and-
ófskenningum við eðlishyggju Aristóteles-
ar og fylgismanna hans á síðari öldum.
Nú beitti Wittgenstein ættarmótskenn-
ingu sinni óspart, meðal annars í viðureign
við vandánn um samband líkama og sálar
með þeim afleiðingum að sú viðureign varð
ein hin frjósamasta í gervallri sögu
heimspekinnar. Sjálfur hef ég — ef mér
leyfist að nefna sjálfan mig í sömu
andránni og Wittgenstein — lagt mikla
stund á það síðustu árin að gagnrýna
sálarfræði sem fræðigrein í ritsmíðum og
fyrirlestrum, og þá einkum og sér í lagi
fyrir þau fræðiheitakerfi sem sálfræð-
ingar hafa rembzt við að koma sér upp.
Ein meginhugsunin að baki slíkri fræði-
heitasmíð sálfræðinga — um sjálf og
yfirsjálf, eða jákvæða og neikvæða umbun
— er sú að hversdagslegt mál okkar um
sálarlífið sé ónákvæmt og óvísindalegt, og
því beri brýna nauðsyn til að taka upp
fræðiheiti sem geri okkur kleift að taka
sálarlíf manneskjunnar vísindalegum tök-
um — sálarlífið í innsta eðli sínu. Og eitt
höfuðatriði gagnrýni minnar á sálarfræði
er einmitt sótt í ættarmótskenninguna, því
ég vil spyrja: hver segir að sálarlífsfyrir-
bæri hafi eitthvert „innsta eðli“, hafi
nokkur önnur einkenni en þau kennimörk
sem ráða notkun hins fjölbreytilega hvers-
dagslega orðaforða okkar um mannlega
hugsun, tilfinningar og háttalag? Ein-
hvern tíma vitnaði ég á prenti í svofellda
mannlýsingu sálfræðings: „NN hefur erf-
iðleika að ná kontakt og kontaktinn vill
vera flatur. Hann artikúlerar illa og
persónuleikatruflanir hanga saman við
það. Hann á auðvelt með agressionir." Nú
sé ég í nýlegri orðaskrá Kennaraháskólans
úr uppeldisfræði og sálarfræði að í staðinn
fyrir útlenda orðið ‘agression’ er stungið
upp á íslenzka nýyrðinu ýgl sem stofn þess
er kunnur úr orðinu ‘mannýgur’. Ég ætla
ekki að þreyta sjálfan mig og aðra á því að
tíunda hér hvernig sálfræðingar mundu
skilgreina orðið ‘ýgi’, hver eftir sinni
grillu, svo að ljóst mætti vera nákvæmlega
hvað ýgi er í sínu innsta eðli. Hugleiðum
heldur hvernig sálfræðingar þykjast með
þessu gerviorði, sem á sér enga fótfestu í
mæltu máli, enga notkun, vera að betrum-
bæta þá fjölskrúðugu greiningu sálarlífs
og háttalags sem við látum í ljósi með
hversdagslegum orðum eins og ‘ágengni’,
‘áleitni’, ‘græðgi’, ‘frekja’, ‘ósvífni’, ‘ýtni’
og mætti lengi telja. Þessi hversdagslegu
orð kunna allir fullvaxnir íslendingar
nema sálfræðingar að fara með, og eiga oft
ítarlegar og skynsamlegar rökræður um
kennimörk til að mynda frekju og segja þá
kannski að lyktum: „Ég mundi aldrei segja
að hún Sveinsína sé frek, en ýtin er hún.“
Ég gæti nefnt fjölda dæma af geigvæn-
legum áhrifum eðlishyggju á hugsun
manna. í Þjóðviljanum um síðustu helgi
(15da—16da ágúst 1981) reyndi ég að lesa
ruglingslega grein eftir Halldór Stefáns-
son mannfræðing, „Nokkrar athugasemdir
um (kvenna)menningu“. Halldór rekur þar
ýmsar tilraunir fræðimanna á fyrri tíð til
að skilgreina hvað menning sé, og segir að
því búnu: „Er líða tók að seinni heims-
styrjöld voru margir, ef ekki velflestir,
fræðimenn komnir á þá skoðun, að líkleg-
ast væri Menningin (með stóru emmi)
bara alls ekki til, nema sem sértak í
hugum spekinganna. Altént væri merking
hugtaksins svo yfirgripsmikil, að hún
táknaði svona hérumbil allt og ekki neitt.“
Svo er Halldór ekki fyrr búinn að sleppa
þessu orði en hann skilgreinir sjálfur
menninguna sem „margbrotið samspil
þess veruleika, er gerir konum jafnt sem
körlum kleift að draga fram lífið við
ákveðin skilyrði í tíma og rúrni"; fínt skal
það vera. Síðan notar hann þessa skil-
greiningu sína til að berja á einhverri
Kristjönu Gunnarsdóttur fyrir að hafa
skrifað í Þjóðviljann um kvennamenn-
ingu. Eðlið skal hún hafa, menningin, og
jafnvel stóra stafinn líka!
Ég gæti líka reynt að rekja annað og
miklu fróðlegra og miklu flóknara dæmi af
ráðstefnu sem sálfræðinemar í Háskóla
Islands héldu í vetur leið um sjúkdóms-
hugtakið, en þangað stefndu þeir fjórum
lærðum mönnum til að rökræða hvað í
ósköpunum sjúkdómur væri. Enginn
þeirra fjórmenninganna hafði látið þá
einföldu hugsun Wittgensteins hvarfla að
sér að kannski væri sjúkdómur ekki neitt
eitt. Um sjúkdómshugtakið gæti ég haldið
marga fyrirlestra, en það er kannski eins
gott ég hætti áður en ég byrja á
einhverjum þeirra.
II
Öllu sem nú er sagt var ekki ætlað að
vera nema svolítið forspjall að meginefni
mínu í þessum lestri. Það var væntanlega
auglýst, eins og ég bað um, að ég ætlaði að
tala hér um frjáíshyggju. Og því hef ég
hafið lesturinn á þessu langa máli um
skilgreiningar og ættarmótskenningu, að
ég hygg að við fáa eigi ættarmótskenning
og annað andóf við eðlistrú brýnna erindi
en við þá sem fylkja sér um lífsskoðanir,
þjóðmálastefnur eða áþekkar hugsjónir,
hvort sem þær heita frjálshyggja eða
félagshyggja, kristindómur eða innhverf
íhugun, nýlist eða gúanórokk. A öllum
þessum hugsjónasviðum er af einhverjum
ástæðum eins og innbyggð í okkur sú
máttuga trú að hlutirnir hafi eðli. Kannski
ég byrji á svolitlu sögulegu dæmi. Þegar ég
var að alast upp í Reykjavík var það eitt
mesta hitamál í andlegu lífi þessa lands
hvort atómljóð væru ljóð eða ekki. Einn
höfuðsmaður í því atómstríði, skáldið Jón
Óskar, hefur sýnt okkur þann sóma að
vera hér í dag. Báðir deiluaðiljar stóðu á
því fastar en fótunum að vitaskuld hefði
ljóðlistin eðli; spurningin var hvort brag-
arhættir væru partur af þessu eðli eða
brytu ef til vill öldungis í bága við það. Svo
kom að lokum, sem þakkarlaust er, að
menn urðu þreyttir á þessu rifrildi, nema
hvað Helgi minn Hálfdanarson hóf það
aftur fyrir fáeinum árum í Morgunblað-
inu. En hann varð þá að skapa sér mann
sem hann nefndi Magnús Björnsson til að
geta rifizt við. Ég veit ekki nema þeir
Magnús séu enn að.
Um þjóðmálastefnur eins og frjáls-
hyggju og félagshyggju er það kunnara en
frá þurfi að segja hvað mönnum er tamt
að hugsa sér að þessar stefnur hafi eitt-
hvert innra eðli sem sé hin eina sanna
frjálshyggja eða hin eina rétta félags-
hyggja. Þess vegna er rifizt um það hvort
það sé sannur sósíalismi sem Rússar búa
við, þar sjái menn heldur betur hið rétta
eðli kommúnismans, eða hvort þeir hafi ef
til vill brugðizt hinni einu sönnu hugsjón.
Eða þá menn þrátta um hvort til að mynda
ameríski hagfræðingurinn John Kenneth
Galbraith sé sannur frjálshyggjumaður
eða eitthvað allt annað. Hann kallar sig
frjálshyggjumann; nýjasta ritgerðasafn
hans heitir Annálar þráláts frjálshyggju-
manns (Annals of an Abiding Liberal).
En hann er líka einn höfuðfjandi íslenzkra
frjálshyggjumanna; þeir hafa haldið heila
ráðstefnu á móti honum. Skyldi annars
Sjálfstæðisflokkurinn vera sannur frjáls-
hyggjuflokkur, Alþýðuflokkurinn og Al-
þýðubandalagið sannir félagshyggju-
flokkar?
Og svo þegar einhver frjálshyggja eða
félagshyggja bregzt vonum manna, þá er
ekki verið að kannast við það með þeim
hætti að stefnunni sem brást sé vísað á
bug, heldur skal hún standa. En það er
beðið um nýja skilgreiningu, nýja afhjúp-
un á eðli hennar. „Það verður að skilgreina
hugmyndirnar frá degi til dags,“ segir
Halldór Laxness í samtali við Matthías
Johannessen, „annars tapa þær allri merk-
ingu. Á okkar dögum þarf að skilgreina
sósíalismann á nýjaleik með stuttu milli-
bili ... Við lifum á tíma þegar þarf að
skilgreina sérhvert hugtak á nýjaleik ef
mennirnir eiga að halda velli sem skyni
gæddar verur." (Skeggræður gegnum
tíðina (1972), 68—69.)
Ef mér leyfist að vitna aftur í Þjóðvilj-
ann 15da—16da ágúst, þá var þar öldungis
kostuleg ritsmíð eftir Þröst Olafsson sem
er háttsettur embættismaður í fjármála-
ráðuneytinu. í yfirskrift segir: „Breytingin
sem við keppum að felst í því að koma á
meira þjóðfélagslegu jafnvægi og menn-
ingarlegri festu." Síðan hreykir Þröstur
sér og sínum af „ábyrgri fjármálastjórn",
hann gagnrýnir Sjálfstæðisflokkinn fyrir
„einstrengingslega hugmyndafræði", en
kýs sjálfur það sem hann kallar „stjórn-
vizku og skynsemi" umfram allar hugsjón-