Morgunblaðið - 05.09.1981, Blaðsíða 15

MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 5. SEPTEMBER 1981
15
ir. Ég efast um að nokkur ritstjóri
Morgunhlaðsins fyrr og síðar hafi skrifað
jafn settlegt Reykjavíkurbréf og þessa
sunnudagshugvekju. En svo klykkir emb-
ættismaðurinn út: „Mér hefur hér að
framan orðið nokkuð tíðrætt um festu og
jafnvægi... En hvers konar jafnvægi
hljóta menn að spyrja. Ég kýs að kalla það
róttækt jafnvægi.“ Að vísu gerir Þröstur
enga tilraun til að skýra hvers vegna hann
kýs að kalla jafnvægið róttækt, hvað þá
hann reyni að svara því hvað hafi verið svo
róttækt við Reykjavíkurbréf í hálfa öld.
En hann á ugglaust eftir að skilgreina
sanna róttækni í hennar innsta eðli, því
róttækur er hann og verður hvernig svo
sem hann skiptir um skoðun í hverju máli.
Þær eðlistrúarhugmyndir um þjóðmála-
stefnur sem ég hef nú reynt að lýsa eiga
sér merkilejía samsvörun í trúarhugmynd-
um okkar. I trúarbrögðum er eðlishyggjan
á heimavelli. Því svo virðist sem það verði
til að mynda að vera til einn réttur
kristindómur ef kristin trú verður yfir-
höfuð tekin alvarlega. Annaðhvort er
kristin trú rétt eða ekki, og ef hún er rétt
þá er Kristur sá sem hann sagðist vera og
sáluhjálp okkar undir því komin að við
trúum á hann og fylgjum honum. Svo er
það alls ekki eðlishyggjan ein sem er
sameiginleg trúarbrögðum og þjóðmála-
stefnum, heldur eru samkennin fleiri. Eitt
er að bæði trúarbrögðin og þjóðmálastefn-
urnar eiga sér nafngreinda höfunda —
Búdda eða Krist, Adam Smith eða Karl
Marx — og heiiaga ritningu, guðspjalla-
menn, postula og dýrlinga. Og drjúgur
hluti af sálarlífi bæði félagshyggjumanna
og frjálshyggjumanna snýst um þessa
dýrlinga og útlagningu á orðum þeirra og
gerðum: á orðum Hayeks eða Engels eða
Friedmans eða Mandels, á gerðum Henrys
Ford, Che Guevara eða Einars Guðfinns-
sonar á Bolungarvík. Menn skilja ef til vill
betur en ella hvað slíkar uppbyggilegar
útleggingar á helgiritum og heilagra-
mannasögum eru sérkennilegar ef þeir
bera þær saman við fræðilega hugmynda-
sögu, til að mynda vísindasögu. Newton
var faðir nútímaeðlisfræði og lét eftir sig
eitt mesta stórvirki mannsandans, Stærða-
lögmál náttúrunnar. En enginn nútíma-
eðlisfræðingur les Stærðalögmál Newtons
né heldur uppbyggilegar útleggingar á
þeim. Við veltum því ekki fyrir okkur hvað
Newton mundi hafa sagt um afstæðis-
kenninguna eins og menn velta því fyrir
sér hvað Marx hefði sagt um Ráðstjórn-
arríkin eða Adam Smith um Margréti
Thatcher. En ekki meira um það.
Ég var að nefna hugmyndasögu, fræði-
lega hugmyndasögu. Til skamms tíma var
öll hugmyndasaga, og ekki einungis hug-
myndasaga söfnuða á borð við hvers konar
marxista, þungt haldin af eðlistrú. Fræði-
menn skrifuðu stórar bækur, til að mynda
um sögu frjálshyggjunnar, með einhverja
eðlisskilgreiningu á frjálshyggjunni að
meginvopni við greiningu sína á hug-
myndaheimum fyrri tíðar manna. Eða þá
þeir lögðu á það stund, sumir ævilangt, að
deila um hvort Jean-Jacques Rousseau
hafi í raun og sannleika, í innsta eðli sínu
væntanlega, heldur verið lýðræðissinni
eða alræðissinni. Ég bara spyr: hvers
vegna má Rousseau ekki hafa verið
hvorttveggja? Það hef ég verið! Hvað um
það. Á síðari árum hafa orðið mikil
umskipti til hins betra í allri hugmynda-
söguritun, og hygg ég að þar hafi munað
einna mest um heillavænleg áhrif Witt-
gensteins á hugmyndir sagnritaranna.
Fremstur í flokki hinna nýju hugmynda-
sögufræðinga hefur farið Thomas S. Kuhn,
prófessor við Princetonháskóla; frá honum
hef ég reynt svolítið að segja í ritgerðinni
„Er vit í vísindum?" sem birtist í Tímariti
Máls og menningar árið 1974. En hér og
nú eru það einkum tvö prýðileg lítil
hugmyndasögurit sem skipta okkur máli:
Frelsi: ný greining (Freedom: A New
Analysis) frá árinu 1953 eftir Maurice
Cranston, og Einstaklingshyggja (Indi-
vidualism. 1973) eftir Steven Lukes.
Hér og nú er vitaskuld ekkert tóm til að
segja svo mikið sem brot af þeirri flóknu
sögu sem þeir Cranston og Lukes rekja í
bókum sínum. En þá meginniðurstöðu má
þó kannski hafa eftir þeim báðum að
hvorki frjálshyggja né einstaklingshyggja
eru neitt eitt, heldur eru bæði frjálshyggj-
urnar og einstaklingshyggjurnar mýmarg-
ar og nánast engin þeirra réttnefnd
frjálshyggja eða einstaklingshyggja ann-
arri fremur. Svo langt er gengið að
‘frjálshyggja’ getur með fullkomlega
skynsamlegum efnislegum rökum, og skilj-
anlegum sögulegum rökum, verið hið rétta
heiti á andstæðum skoðunum að meira eða
minna leyti. Um þessar mundir vita flestir
hver eru megineinkennin á skoðunum
Miltons Friedman, réttnefndum frjáls-
hyggjumanni sem messaði mikið í íslenzka
sjónvarpinu í fyrravetur. Eitt dæmi
Cranstons er af bandaríska gagnrýnand-
anum Lionel Trilling, réttnefndum frjáls-
hyggjumanni líka, sem safnaði ritgerðum
sínum í bók sem hann nefndi Andagift
frjálshyggjunnar (The Liberal Imagina-
tion, 1950). Á frjálshyggju Trillings eru
þau megineinkenni meðal annarra að hann
trúir á áætlunarbúskap á sem flestum
sviðum, skipulega og vinsamlega alþjóða-
samvinnu, einkum og sér í lagi við
Ráðstjórnarríkin, enda sé marxismi ekki
annað en svolitill viðauki við rétta frjáls-
hyggju.
Og svo mætti lengi telja um frjálshyggj-
ur og einstaklingshyggjur: breytilegar
eftir þjóðlöndum — til er ensk, frönsk,
spænsk og þýzk frjálshyggja — og ekki
síður eftir tímabilum; og breytingunum
næstum engin takmörk sett. Allt um það
er ættarmót með öllum þessum stefnum —
nefið hér, augun þar. Ég hygg það hafi
verið Sigurður Bjarnason frá Vigur sem
flutti erindi yfir dönskum stjórnmál-
amönnum einhvern tíma á árunum um
flokkaskipan á íslandi, og taldi þar
Sjálfstæðisflokkinn sambærilegastan við
flokka norrænna jafnaðarmanna. Þá greip
Per heitinn Hækkerup fram í fyrir honum
og spurði: „Nej, er I virkelig sá konserva-
tive?“
Af þessum lærdómi ber okkur auðvitað
að draga þá augljósu ályktun að öll
vígorðasmíðin um sanna og rétta frjáls-
hyggju (eða félagshyggju ef út í það er
farið) styðst ekki við snefil af skynsamleg-
um rökum, hvorki sögulegum né efnis-
legum. Og okkur ber líka, að ég held, að
draga aðra ályktun og erfiðari: þá að við
hljótum að taka hverri þeirri frjálshyggju
(eða félagshyggju) sem að okkur er haldið
eins og hún er. en aldrei að láta freistast
til að afgreiða slíka frjálshyggju með
tilvísunum til einhverra raka með eða
móti frjálshyggju almennt og yfirleitt. Því
frjálshyggja almennt og yfirleitt er engin
til. En eins og ég sagði er það erfitt að taka
hverja frjálshyggju eins og hún er. Það er
einkum erfitt vegna þess að svo rík er
eðlistrúin í boðendum slíkra stefna að þeir
reyna sjaldnast að lýsa stefnu sinni eins
og hún er — þeir vita jafnvel ekki hver
hún er eins og raun virðist á um Þröst
Ólafsson — heldur beita þeir hvers konar
áróðursbrögðum, og þá ekki sízt vígorðum
sem eðlistrúin leggur þeim til.
III
Sú frjálshyggja sem mest ber á um
þessar mundir er stundum auðkennd og
kölluð „nýfrjálshyggja", og einhverjir
helztu boðberar hennar fyrir skemmstu
voru fáeinir Frakkar sem nefndir voru
hvorki meira né minna en „nýir heimspek-
ingar". Þessar nafngiftir áttu sér það
fordæmi að á árunum upp úr 1968 sællar
minningar varð til fyrirbæri víða um lönd
sem kallað var „nývinstristefna". (Ólafur
Ragnar Grímsson sagði mér einhvern tíma
að hann hefði á þeim árum, þá ungur
framsóknarmaður og nýbakaður stjórn-
málafræðingur, viljað byrja á að segja
Steingrími Hermannssyni lauslega frá því
nýmæli sem nývinstristefna væri. Stein-
grímur greip þegar fram í fyrir honum og
sagði: „Nývinstristefna, það er einmitt
framsóknarstefnan. Við notum þetta!“)
Raunar virðist hin nýja frjálshyggja að
drjúgu leyti hafa orðið til sem andóf við
hinni nýju vinstristefnu. Svo vorum við
Haraldur Ingi Haraldsson að skrafa sam-
an í Sjallanum í gærkvöldi um nýlist sem
nú er farið að kalla svo, ugglaust eftir
fordæmunum úr þjóðmálaþjarkinu. Óneit-
anlega er öll þessi áherzla á nýmæli í
nafngiftunum svolítið tortryggileg: “The
lady doth protest too much, methinks,”
segir Geirþrúður Danadrottning. Og sú
tortryggni reynist heldur betur eiga við
rök að styðjast. Því sannleikurinn er sá að
um báðar þessar stefnur eða hræringar —
og ekki síður um nýlistina að ég hygg — að
í báðum tveimur er nákvæmlega ekkert
nýtt. Báðar voru þær uppvakningar, og eru
enn að svo miklu leyti sem þær lifa og
kalla má svona draugagang líf.
Ég minnist þess að sambýlismaður minn
á háskólaárum mínum í Ameríku varð um
skeið einn helzti foringi þess sem hét „New
Left“ þar í landi, og aðalritari víðfrægra
samtaka sem hétu Students for Democra-
tic Society. ítarleg bréf sem hann sendi
mér úr baráttunni voru að því leyti
óvenjuleg meðal sendibréfa að ég hafði
lesið þau öll saman áður, í smáu og stóru.
Og hvar hafði ég lesið þau? Jú, í þeim
margháttuðu bolsivíkabókmenntum frá
millistríðsárunum sem ég hafði af ein-
hverjum ástæðum nokkurt dálæti á sem
unglingur. Eitt bréfið frá Chicago var
nánast frá orði til orðs frásögn sem ég
hafði einhvers staðar lesið af frægum
sellufundi í Fjalakettinum, minnir mig,
þar sem félagi Einar Olgeirsson játaði á
sig stórglæpi gegn hugsjóninni og hreyf-
ingunni fjörutíu árum fyrr. Hugmyndirn-
ar, aðferðirnar, formúlurnar fyrir svo-
nefndri sjálfsgagnrýni, jafnvel stimpingar
við stigagat þegar mest hitnaði í mönnum:
allt var eins. Þegar ég reyndi að segja
þetta í svarbréfum fékk ég til baka bréf
sem voru þrungin vorkunnsemi ýfir skUn-
ingsskorti mínum á þeim stórmerkjum
sem væru að gerast einmitt núna. Þegar
Halldór Laxness kom einu sinni sem oftar
frá Rússlandi fyrir stríð, færði hann vini
sínum og afa mínum Vilmundi Jónssyni
landlækni að gjöf gjörðabækur dómstóls
þess sem dæmt hafði líflækna Jósefs
Stalín til dauða. Vilmundur las framburði
læknanna fyrir réttinum, og lét þess svo
getið við Halldór að það sem væri eftir
læknunum haft hefði enginn læknir getað
sagt né skrifað. „Hverju svaraði Halldór?"
spurði ég. „Svo sem engu,“ var svarið. „En
hann vorkenndi mér mikið."
Síðan hef ég fengið þá skýringu frá vini
mínum á þessum lygilegu samsvörunum —
þær hefðu dugað til að sannfæra allan
þorra íslendinga um miðilssamband milli
gamalla og nýrra vinstrimanna — að
raunar hefði smám saman orðið ljóst að
nývinstrihreyfingin bandaríska var óvart
alls ekki ný, né heldur hefðu neinir miðlar
átt hlut að máli, heldur hefði fjöldi
gamlingja frá kreppuárunum gengið í
endurnýjun lífdagana þegar mest var deilt
um styrjöldina í Víetnam vestan hafs, og
þeir hefðu haft veg og vanda af skipulagn-
ingu nývinstrihreyfingarinnar í smáu og
stóru. Ekki veit ég að hve miklu leyti er
sömu sögu að segja um KSML og öll þau
lið; ég verð að spyrja Ólaf Ragnar út í það.
Hið sama er að segja um hina nýju
frjálshyggju. Þegar ég lagði það á mig að
fara á hundavaði gegnum tvær bækur
hinna „nýju“ frönsku heimspekinga á
árunum, þótti mér með ólíkindum að
höfundunum skyldi ekki ljóst að þessar
bækur þeirra höfðu áður skrifað bæði
Raymond Aron um það bil aldarfjórðungi
fyrr og Julien Benda fimmtíu árum fyrr.
Ög allt gengur eftir: menn dusta rykið af
gamalmenni eins og Friðriki Hayek, og
næstum því fjörutíu ára gömlu áróðursriti
hans gegn áætlunarbúskap er dreift sem
höfuðriti nýrrar frjálshyggju, svo að ekki
sé nú minnzt á það sem eldra er, svo sem
eins og þjark Hayeks í tímariti frjáls-
hyggjumanna við meira en aldargamla
kennslubók eftir John Stuart Mill. Þess
má geta í því viðfangi að sú gagnrýni
Hayeks á Mill (Frelsið I (1980), 6—35) er
byggð á sandi: Hayek virðist, svo lygilegt
sem það má teljast, ekki skilja ívitnunina í
Hagfræði Mills sem hann reisir gagnrýni
sína á; hann snýr beinlínis átakanlega út
úr henni. Þess utan er öll grein Hayeks
gagnsýrð af barnslegri vísindatrú —
vísindatrú sem tengist siðfræðilegri tví-
hyggju þeirra Davids Hume og Max
Weber, og henni í frumstæðustu mynd. En
sú tenging er í sjálfu sér hnýsileg.
Sleppum því. Grein Hayeks er reyndar
fyrirlestur yfir íslenzkum frjálshyggju-
mönnum, og hún er meðal annars eftir-
tektarverð fyrir spurningar og svör sem
lestrinum fylgja. í engri spurninganna svo
mikið sem örlar á gagnrýni á fyrirlesar-
ann, heldur skjálfa menn af lotningu. Það
vantar ekkert nema svigagreinar eins og
þær sem standa í ræðusöfnum Stalíns og
Brésnéffs, tvisvar á hverri síðu: „Langvar-
andi lófatak", „Almenn fagnaðarlæti",
„Þakið ætlar að rifna og allir rísa á fætur."
Allt þetta virðist mér meðal annars vera
umhugsunarvert í ljósi þess að helztu
aðiljar að þessum hræringum síðustu ára
er skólafólk, en það er einsdæmi í sögu
mannkynsins af þeirri einföldu ástæðu að
allt fram á þessi síðustu ár hefur nánast
ekkert skólafólk verið til sem gæti látið á
sér bera með þessum hætti. Og drauga-
gangurinn gefur þeirri hugsun undir
fótinn að ef til vill sé skólafólki fyrirmun-
að að láta sér detta neitt nýtt í hug.
Nú hef ég ekki vikið nema að einum
meginþætti þeirrar frjálshyggju sem
einna mest ber á um þessar mundir. Alveg
eins og muna ber að sameignarstefna er
svolítið annað og meira en enn eitt
fíkniefnið handa borgaralegu æskufólki,
þá má ekki gleyma hinu að þessa stundina
er einhvers konar frjálshyggja opinber
stjórnarstefna í Bretlandi og Bandaríkjun-
um, svo og í ísrael og Uruguay að ég hygg
og ugglaust ennþá víðar, og hníga til þess
margvísleg rök sem koma Guðmundi
okkar Heiðari Frímannssyni og öðrum
ungum frjálshyggjumönnum á íslandi
nánast ekkert við. Meðal þess sem stuðlað
hefur að framgangi frjálshyggju í brezkri
og bandarískri þjóðmálabaráttu eru til-
tölulega tæknilegar hagfræðikenningar úr
háskólanum í Chicago öðrum stofnunum
fremur, svonefndar peningamagnskenn-
ingar. En þessar kenningar hygg ég að
skipti minnstu máli fyrir frjálshyggju sem
þjóðmálastefnu eða lífsskoðun: málstaður
lífsskoðunar hvorki stendur né fellur, held
ég, með því hvaða hagstjórnartæki reynast
nýtust í viðureign við verðbólgu — stjórn á
peningamagni í umferð, tekjustefna eða
hvaðeina annað. Enda skulu menn sanna
til, eins og ég gaf til kynna áðan, að
frjálshyggjumenn mundu hvergi láta sér
bregða þótt Margrét Thatcher hrökklaðist
frá völdum við lítinn orðstír. Þeir mundu
bara skilgreina frjálshyggju sína á nýjan
leik.
En nú er þess að gæta að hagfræði snýst
um meira en hagstjórnaratriði eins og
aðgerðir gegn verðbólgu. Hagfræði sí-
gildra höfunda eins og Smiths, Marx og
Keynes, og samtímahöfunda og sjónvarps-
stjarna eins og Friedmans og Galbraiths,
er líka kenning um þjóðfélagið. Og hér eru
ágreiningsefnin mörg, svo sem eins og um
hlutdeild samkeppni og einokunar í hverju
hagkerfi. Ber til dæmis að rekja efnahags-
lega viðreisn Vestur-Þýzkalands eftir
heimsstyrjöldina síðari til frjálslyndrar
stjórnarstefnu Erhards, eins og Friedman
vill gera, eða til hins hvað samtök
fyrirtækja og áætlunarbúskapur stóðu á
traustum og góðum og gömlum merg í
Þýzkalandi eins og Galbraith reynir að
rökstyðja? Eða hvaða söguskýring skyldi
vera skást á heimskreppunni miklu? Á að
kenna seðlabankanum bandaríska einum
um kreppuna, eins og Friedman gerir í
nafni peningamagnskenningarinnar, eða
hljótum við að rekja kreppuna að meira
eða minna leyti til veikleika í sjálfu
markaðskerfinu eins og Keynes vildi gera,
og Galbraith í fótspor Keynes á okkar
dögum? Eða hvort skyldu íslendingar um
þessar mundir heldur búa við markaðsbú-
skap eða áætlunarbúskap? Hvorum þætt-
inum af þessum tveimur í efnahagslífi
íslendinga eigum við fremur að þakka
hagvöxtinn sem við virðumst búa við
nokkurn veginn jafnt og þétt? Hvorugum
kannski?
Um þessi ágreiningsefni sem nú eru
nefnd ætla ég auðvitað ekki að fjalla. Það
er verkefni fyrir hagfræðinga — og það er,
með leyfi að segja, íslenzkum hagfræðing-
um til minnkunnar hversu lítið þeir hafa
gert til að svara þvílíkum spurningum um
íslenzkt samfélag. En þótt ég vísi þessum
efnum frá mér, má ég til með að láta þess
getið að ég hygg að slík hagfræðileg
ágreiningsefni séu miklum mun nátengd-
ari ágreiningsefnum í stjórnmálum en
hagfræðingar sjálfir vilja oftast nær vera
láta. Með öðrum orðum þá el ég með mér
miklar efasemdir um margrómað vísinda-
legt hlutleysi hagfræðinnar. En um vís-
indalegt hlutleysi hvers konar félagsfræða
hef ég nýlega skrifað langa ritgerð —
„Valdsorðaskak" í Aímæliskveðju til Tóm-
asar Guðmundssonar (1981) — og get
ómögulega farið að tala um það hér. Nema
þá ég nefni það að skoðun minni fylgir að
það sé engin tilviljun að hagfræði sem slík
sé öðrum þræði ekki annað en áróður fyrir
markaðsbúskap, svo sem eins og veiði-
leyfasölu á Islandsmiðum, og að félags-
fræði sem slík (sem er auðvitað langtum
frumstæðari fræðigrein en hagfræðin) sé
mestan part ekki annað en einfeldnings-
legur áróður fyrir einhvers konar félags-
hyggju.
En þó svo ég telji að trú hagfræðinga og
annarra þjóðfélagsfræðinga á vísindalegt
hlutleysi fræða sinna sé viílutrú, jafnvel á
pörtum háskaleg villutrú, þá hygg ég samt
að úrlausn einhverra eða allra þeirra
hagfræðilegu ágreiningsefna sem ég
nefndi skipti engum sköpum fyrir frjáls-
hyggju. Ástæðan til þess er sú að í
frjálshyggju, eins og félagshyggju, er einn
þáttur sem ég hef ekki nefnt — siðferði-
legur þáttur. Og mér hefur virzt sem þessi
siðferðilegi þáttur sé oftar en ekki líftaug-
in í sannfæringum þess fólks sem játast
hvort heldur frjálshyggju eða félags-
hyggju, þó svo að menn geri sér lang-
sjaldnast grein fyrir þessu sjálfir, enda
snýst stjórnmálaumræða fyrr og nú næst-
um því um allt annað en siðferði, svo mjög
að ég hef stundum freistast til að segja að
stjórnmál séu í eðli sínu siðlaus. Og þótt ég
haldi að á endanum verði sú siðfræði sem
reynir að fjalla um þennan siðferðilega
þátt ekki skipulega aðskilin frá hagfræði,
félagsfræði og sálarfræði, þá er samt hægt
að einangra hana að nokkru leyti, þó ekki
sé nema umræðunnar vegna. Og það vildi
ég nú mega reyna.