Morgunblaðið - 20.04.1982, Blaðsíða 6

38
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 20. APRÍL 1982
Gegnum þrenging-
arnar til stjarnanna
Hugleiðing um lífsbók Guðmundu söngkonu
Eftir Steingrím
Siffurósson
Þetta er bók um hetju, og þetta
er bók, sem morar af lífi. Það er
talað um hetjustíl í bókmenntum,
hvort heldur sem er í bundnu máli
eða óbundnu, og einhvern veginn
er það svo, að innri stíll þessarar
bókar, sem kallast Lífsjátning —
endurminningar Guðmundu Elí-
asdóttur söngkonu, minnir á sam-
felldan frásagnarhátt gamalla
hetjusagna með ljóðrænu ívafi. Ef
til vill mun mörgum finnast slíkt
fjarstæðukennd samlíking, en
hver sá, sem nennir að lesa bókina
af andlegum heiðarleik, kemst að
raun um bókmenntalegt gildi
verksins.
Þetta er alls ekki venjuleg
blaöamennskubók í skrafskjóðu-
stíl ellegar billeg viðtalsbók í
grobbdúr, heldur alvöru mótuð
lífssaga einnar manneskju, sem
lifir harla viðburðaríku lífi og er
sýknt og heilagt að takast á við
mótbárur og andstreymi af hetju-
lund — eiginlega allar götur frá
því að Urður og Verðandi og Skuld
— nornirnar, sem getið er um i
fornum kviðum, spunnu Guð-
mundu örlagavef sem kornabarni í
harðbýlinu fyrir vestan. Engu að
síður vitrast lesara bókarinnar sú
augljósa staðreynd, að söguhetjan
hefur þrátt fyrir allt náð hærra í
tilfinningum á hamingjustundum
en títt er um venjulegt fólk, sbr. í
lýsingu hennar á ástinni.
Þetta er bók sterkra tilfinninga
á breiðu sviði og er hún seinlesin á
vissan hátt, vegna þess að hún fel-
ur í sér meiri innviðu en í fljótu
bragði má virðast. Hemingway
talaði um nauðsyn þess að geta
náð þrívídd í ritmennsku, en bætti
því svo við, að sig væri alltaf að
dreyma um að geta náð fjórðu
víddinni, sem hann eygði. Var á
honum að skilja, að góður rithátt-
ur byggðist á þrívíddarstíl eins og
tíðka beri í öðrum listgreinum
(sbr. myndlist), og þar hefur hann
átt við dýptina í verkinu frá list-
rænu sjónarmiði. Það er styrkúr
Endurminninga Guðmundu, að
bókin er gædd dýpt í byggingu víð-
ast hvar og hún er laus við
grunnhyglislega frásagnartækni á
flestum stöðum og á köflum er
reisn og þokki — sjarmi — yfir
sagnablæ, t.a.m. í þáttunum um líf
listakonunnar með Sverri sagn-
fræðingi. Það er ekkert venjulegt
né hverslegt við þá frásögn og
ómar eins og kínverskt ljóð, sem
Ezra Pound talaði um sem fyrir-
mynd í skáldskap.
Það er eins og sá, sem skráir
söguna, Ingólfur Margeirsson, og
söguhetjan Guðmunda hafi unnið
saman eins og klukka eða öllu
heldur eins og ein manneskja.
Heildarblærinn helzt alla bókina í
gegn — það er byrjun — miðbik —
endir og hvert atvik er tengt öðru
atviki á sama hátt og linur og
„Hún vinnur fyrir sér
hördum höndum og var
komin í hjúkrunarnám,
þegar örlögin höguöu
því þannig til, að hún
sté sitt afdrifaríka spor
út á söngbrautina
mestmegnis fyrir hvatn-
ingarord rússnesks
prófessors...“
form og litir eiga að mynda eina
heild í myndverki.
Lífsmyndin af Guðmundu er
gerð með ákveðnum dráttum allt
frá byrjun bókarinnar, þegar
kveikt er á frásögunni í fyrsta
kaflanum, sem nefnist Ljósbrot
æskunnar, og þar til bókinni lýkur
í eins konar persónulegu uppgjöri
sögupersónunnar sjálfrar. Þar
vitnar Guðmunda í hugleiðingar
eiginmanns síns látins, Sverris
Kristjánssonar, varðandi ævi-
minningar Goethes „Dichtung und
Wahrheit", þar sem segir: „Það er
hið eilífa vandamál sjálfsævisögunn-
ar að reyna að finna mörk skáld-
skapar og veruleika og reyndar hæp-
ið að það takist.“ Guðmunda hefur
auðsæilega gefið söguritara tón-
inn um andlegan heiðarleika og að
finna réttan núllpúnkt í öllu, sem
greint er frá. Hún virðist óvilhöll í
frásögn af mönnum og málefnum
— hún hefur sjálfa sig hvergi upp
á kostnað annarra og fer að dæmi
Ara fróða, „skylt es at hafa þat
heldr es sannara reynisk".
Enda þótt „sagan" sé að ýmsu
leyti miskunnarlaus og nakin, þá
er hún blessunarlega laus við
sorakast og þennan beiskju ásök-
unartón, sem einkennir margar
þessar svonefndu hispurslausu
ævisögur. Guðmunda virðist hafin
upp yfir að varpa rýrð yfir sam-
ferðamenneskjur sínar, enda þótt
hún hafi þrásinnis orðið fyrir
þungbærri reynslu af völdum
fólks, sem hefur sett fyrir hana
fótinn. Hún virðist hafa hlotið í
vöggugjöf gott eðli og verið vel af
guði gjörð og hlotið gott veganesti
og verið staðráðin í því að láta
gott af sér leiða, en það er
snemma þungur harmur að kveð-
inn. Hún missir föður sinn, þegar
hún er fjögurra ára gömul. Ægir
tók hann eins og margan vest-
firzkan sjósóknarann. Og hún er
ekki nema sex vikna gömul, þegar
hún er nærri dáin úr skæðum
kíghósta, en bjargaðist með yfir-
skilvitlegum hætti og með eins
konar frumstæðri indjánalækn-
inga-aðferð, ef svo mætti að orði
kveða. Aðventistatrúboði notaði
til þess terpentínu og ullarklæði
og volga geitarmjólk, sem varð að
senda eftir „upp í dal og barst
nokkrum klukkustundum síðar á
flöskum, sem vættar höfðu verið í
steinolíu og stungið í ullarhosur,
svo að varmatap yrði sem
minnst... Upp frá því hef ég allt-
af haft tröllatrú á lækningamætti
trúboða," segir Guðmunda.
Og enn syrtir að á nýjan leik.
Kaflinn, Saga af auga og önnur af
epli, greinir frá því, þegar hún
missir annað augað fjögurra ára
gömul með váveiflegum hætti, og
þegar hún hlýtur fyrstu borgun
sína fyrir „að fara á fjalirnar," en
það var þegar hún og hin skóla-
börnin að Látrum héldu jóla-
skemmtun og sáu sjálf um
skemmtiatriðin. Það féll í hlut
Guðmundu að leika í stuttu leik-
riti, sem börnin sömdu sjálf. Og
hún hlaut epli í verðlaun og sem
viðurkenningu: „Það var fyrsta
borgun mín fyrir að fara á fjalirn-
ar og ég finn enn ilminn af þessum
rauða ávexti...“ Þarna í byrjun
þessarar stóru lífsbókar, sem
kveikt er þegar á með jafn-
dramatískum hætti eru dregnar
upp táknmyndir.
Sálkönnuðir vilja halda því
fram, að svo margt í mannlegri
breytni megi rekja til fyrstu ár-
anna á ævinni. Föðurmissirinn,
hastarleg veikindi, sjónmissir á
öðru auga, og snemma kemur í
ljós dugnaðurinn og listræn „ár-
átta“, þá hún fer með hlutverk í
leikriti á jólaskemmtun litlu barn-
anna heima fyrir vestan. Og svo er
það ávöxturinn, eplið, sem hún
hlýtur að launum — eins konar
Iðunnarepli, sem átti eftir að
fylgja henni síðar úti í lífinu.
Atta ára flyzt Guðmunda alfar-
in með yngri systur sinni að
heiman úr Bolungarvík til ísa-
fjarðar, þegar „stóra systir",
Elísabet, kemur forfrömuð frá
Kóngsins Kjöben vorið 1927 og
setur á laggirnar greiðasölu eða
öllu heldur lítið „l’hotel“. Þar lék
dóttir Einars Benediktssonar
skálds, Erla, fyrir dansi bæði
foxtrott og charleston á síðkvöld-
um „og stúlkurnar voru í sam-
kvæmiskjólum, alsettum frunsum,
sem dingluðu og hristust í kring-
um þær í öllum sveiflunum. Ann-
an eins darraðardans höfðum við
börnin aldrei séð ...“
Það hefur verið ástríðuheitt í
kolunum þar fyrir vestan í þá
daga sem endra nær. Og svo bætir
Guðmunda við til öryggis: „Elísa-
bet hafði þó vakandi auga yfir
öllu ...“
Móðirin, Sigríður Jensdóttir,
verður lifandi í lýsingu Guð-
mundu: „Hún gekk í augun á karl-
mönnum, og ég man að prestur
einn inni í Djúpi gerði sér margar
aukaferðir til ísafjarðar til að
vera návistum við hana. Mamma
var hins vegar aldrei á þeim bux-
unum að binda sig ...“
Tónlistarnáttúruna og leiklist-
areðlið hefur Guðmunda eflaust
sótt til móður sinnar, „hún lék
mikið á harmonikku sem ung og
þá gjarnan við danssamkomur.
Stöku sinnum sagði hún okkur
stelpunum frá gömlu böllunum.
(íuðmunda Klíasdóttir, teikning eftir stgr.
Þá kom glampi í augu hennar og
hún reigði hnakkann, svo skott-
húfan slóst aftur. Mamma tók
mikinn þátt í starfi Leikfélags
Bolungarvíkur sem var blómlegt á
þessum tíma. Henni var tíðrætt
um Ástu í Skugga-Sveini. Það
hlýtur að hafa verið hennar
glanshlutverk."
Og Guðmunda heldur áfram:
„Mamma söng mikið. Fram yfir
messu á sunnudögum kyrjaði hún
einungis sálma, en á helgum dög-
um raulaði hún ýmis veraldleg lög,
sem henni þóttu létt og falleg, þó
þetta væri ekki tími mikilla slag-
ara...“
Fjórðungi bregður til fósturs
stendur einhvers staðar. Þessi
glögga persónulýsing, þessi sterka
mynd, sem Guðmunda dregur upp
af móður sinni, er e.t.v. lykill að
sálarlífi hennar sjálfrar eins og
birtist hingað og þangað í lífsbók-
inni. Samfara miklum sveiflum í
geðslagi (vestfirzku) er vilji og
ákvörðun og trúarstyrkur, sem
aldrei bregzt, og ennfremur ákveð-
inn léttleiki og gleði af því að lifa.
Sumar manneskjur eru gæddar
lífsorku og aðrar ekki. Guðmunda
virðist hafa hlotið í vöggugjöf
ótrúlegan forða af lífsmagni.
Eftir fyrsta kafla bókarinnar,
sem fjallar um fyrstu ellefu árin
heima fyrir vestan, víkur sögunni
til Reykjavíkur eða árið 1930. Þá
opnast ný veröld, sbr. heiti annars
kaflans. Þetta tímabil, sem í hönd
fór, skapaði enn á ný andstæður
og ný átök í lífi Guðmundu ...
Þetta voru erfið ár í kreppunni, og
lýsing hennar á lífinu í Reykjavík
á þeim tímum er list í saman-
þjöppuðu formi. Hún fer að hætti
nafntogaðs rithöfundar, sem sagði
að listin að skrifa vel væri sú að
hafa að leiðarljósi og að fyrir-
mynd ísjakann, sem kemur upp úr
sjónum — aðeins einn tíundi af
honum kemur upp á yfirborðið,
hitt er allt fólgið í djúpi sjávarins
— með öðrum orðum, að það ætti
ekki að skrifa um nema einn tí-
unda af því, sem sagt væri frá —
hitt ætti allt að dyljast undir yfir-
borði.
Opinberun lifsins — sá þáttur er
bókmenntir af fyrstu gráðu. Það
er ekki hægt annað en að spila
örlítið úr þeirri lífsmelódíu hér á
eftir sem sönnun fyrir lífssann-
indum um tilfinningaólgu í ungri
stúlku og forvitni hennar um lífið:
„ ... Skýringarnar lágu ekki á
lausu.
Daglega streymdu nýjar myndir
yfir nethimnu augans og spurn-
ingarnar brunnu á vörum okkar.
Við reyndum að greiða úr erfið-
ustu flækjunum og setja umhverf-
ið í fasta heimsmynd. Skólinn
veitti okkur aðeins lögboðna
fræðslu, og þeir fullorðnu svöruðu
okkur fastmótuðum svörum, sem
báru keim af áminningu. Við urð-
um að uppgötva lífið sjálf.
Og ég sporðrenndi einni ástar-
sögunni á fætur annarri á kamm-
arsþakinu úti í garðinum undir
því yfirskini að ég væri að lesa
skólabækurnar, sem hálfhuldu
rómantískan texta skáldsagn-
anna.
Á kvöldin læddumst við í vor-
húminu gegnum garða og port,
landamærasvæði barndóms og
æsku, og önduðum að okkur angan
forboðinna ávaxta ...“
Og í framhaldi af því segir hún
frá því, þegar hún og aðrir ungl-
ingar klifruðu upp á skúrana bak
við Laugaveg 11 — öðru nafni
„White Star“ og fylgdust með lífi
hinna fullorðnu, „veröldinni, sem
beið okkar“. Sjaldgæft er að rek-
ast á jafn-kímilega frásögn og lýs-
ingu hennar á því, hvernig nætur-
lífið í Reykjavík kom henni fyrir
sjónir sem stúlku á táningaskeiði.
Síðan dregur Guðmunda upp
hverja myndina á fætur annarri
Þorrablót í New York
IIINN 13. mars sl. gekkst íslendinga-
félagið í New York fyrir þorrablóti á
Summit Hótelinu í New York.
Skemmtunina xóttu um 150 manns og
var boóið upp á rammislenskan þorra-
mat sem sendur hafði verið frá móð-
urlandinu. Ilófst blótið kl. 19.00 og
meðan menn og konur hámuðu í sig
lundabagga, hangikjet, súran hval og
svið, léku og sungu þrír ungir íslensk-
ir tónlistarmenn sem eru við nám í
N.Y., þau Guðlaugur Kinarsson,
söngvari, 1‘orsteinn (iauti Sigurðsson,
píanóleikari, og Ásdís Valdimarsdótt-
ir, fiðluleikari. Kinnig flutti Júlía
llannam Ijóð eftir Stein Steinarr. Það
sem eftir var kvölds lék hljómsveitin
l^ndshornarokkarar undir dansi og
söng við góðar undirtektir, enda hafði
hljómsveitin verið fengin sérstaklega
til þessa verkefnis frá Islandi.
Formaður íslendingafélagsins í
New York er Kristján T. Ragnars-
son, læknir. í viðtali við undirritað-
an sagði Kristján að félagið héldi
árlega a.m.k. þrjár samkundur,
haustskemmtun, jólagleði og þorra-
blót. Auk þessara föstu atriða mun
íslendingafélagið taka þátt í ís-
lensku kvöldi 26. mars í samráði við
Amerícan-Scandinavian Foundati-
on, þar sem Ólöf Harðardóttir,
söngkona, mun koma fram og
skemmta. Einnig stendur til að
halda kynningu á kvikmyndum
Ágústs Guðmundssonar, og mun fé-
lagið í því sambandi sýna 3 kvik-
myndir Ágústs í New York. ís-
lensk-ameríska félagið hefur, að
sögn Kristjáns, lagt á það áherslu
að fá íslenska listamenn til að koma
fram á skemmtunum félagsins. Til
að mynda fékk félagið píanóleikar-
ann Rögnvald Sigurjónsson til að
koma og leika undir söng Aðalheið-
ar Guðmundsdóttir (Heiða Einars-
son) á skemmtun félagsins í desem-
ber. Sú skemmtun, eins og reyndar
fleiri síðustu tvö ár, var haldin á
rammíslenskum veitingastað í New
York, sem ber nafnið Pálssons.
Nafnið dregur staðurinn af einum
af þremur eigendum, Stellu Pálsson
(Sesselja Pálsdóttir). Hún er dóttir
Páls S. Pálssonar, hæstaréttardóm-
ara sem staðurinn dregur óbeint
nafn sitt af. Sella opnaði stað
þennan (á 72. þvergötu milli Col-
umbus og Amsterdam gatna) í júlí
1977 ásamt tveimur Bandaríkja-
mönnum. Staðurinn ber islenskan
svip og eru meðal annars allir bekk-
ir klæddir Gefjunaráklæði. í upp-
hafi var matseðill hússins jafnvel
með íslensku sniði að miklu leyti,
en nú orðið er aðallega boðið upp á
hefðbundna ameríska rétti. Á síð-
ásta ári var staðurinn stækkaður,
er eigendurnir keyptu hæðina fyrir
ofan og er þar boðið upp á ýmis
skemmtiatriði á kvöldin. Sú stækk-
un varð meðal annars til þess að
íslendingafélagið fór að taka á
leigu efri hæðina til skemmtana-
halds og hefur það mælst vel fyrir