Morgunblaðið - 01.05.1982, Blaðsíða 12

60
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 1. MAÍ 1982
Eftir dr. Siguró
Pétursson
Vísindi og
vélabrögð
Kannsóknir í þágu atvinnuveg-
anna hafa verið einkunnarorð
áhugamanna um tæknivæðingu
hér á landi allt frá því um 1930, en
einn fyrsti ávöxtur þeirrar vakn-
ingar var opnun Atvinnudeildar
Háskólans haustið 1937. Fjöldi
ungra íslendinga hefur síðan lagt
fyrir sig háskólanám í tækni-
legum greinum, til þess að geta
tekið þátt í þessari uppbyggingu
íslenzkra atvinnuvega. Islenzkir
atvinnurekendur, bændur þar
meðtaldir, hafa að sjálfsögðu
þurft talsverðan tíma til þess að
átta sig á þeim auknu tæknilegu
möguleikum, sem þeim bjóðast við
það að taka vísindin í sína þjón-
ustu. En nú hafa augu þeirra
opnazt. Þessi þjónusta er auðvitað
á byrjunarstigi hér heima, þar
sem íslenzkir vísindaiðkendur og
vísindastofnanir hafa litla
reynslu, enn sem komið er. Helzta
úrræðið hefur því að sjálfsögðu
verið að flytja inn erlenda reynslu
og aðlaga hana íslenzkum stað-
háttum.
Búvísindi vilja menn gjarnan
efia hér á landi sem annars staðar
og hagnýta í þágu landbúnaðarins.
Hefur þessarar viðleitni nokkuð
verið getið hér í fjölmiðlum síð-
ustu vikurnar, enda hefur ráð-
gjafaþing bænda nýlega setið að
störfum. Ráðstefnu verkfræðinga
er einnig nýlokið, en þar var helm-
ingi dagskrárinnar varið til ráða-
gerða um bætta nýtingu á hráefn-
um í landbúnaði. Kom þar fram
margt mjög áhugavert, s.s. nauð-
syn bættrar grasræktar, ræktun
fóðurkorns, fóðurframleiðsla úr
innlendum hráefnum, nýting á
mysu og úrgangi frá sláturhúsum
og vinnsla lífefna.
Allt horfði þetta tvímælalaust
til framfara. En þarna skutu líka
upp kollinum ráðagerðir í búfjár-
rækt, bæði sauðfjár og nautgripa,
og voru röksemdirnar þar ekki all-
ar sannfærandi. Örar framfarir í
líffræði síðustu árin hafa freistað
margra áhugamanna í búfjár-
rækt, bæði hér á landi og annars
staðar, til þess að grípa fulldjúpt
inn í rás viðburðanna í náttúrunn-
ar ríki, í því skyni að taka sér
meiri stjórn á því stóra heimili. Er
þá jafnvel vegið að grundvallar-
lögmálum náttúrunnar varðandi
þroska lífveranna og þróun teg-
undanna. Fara þá vísindin að
verða hættuleg og ganga eftirfar-
andi hugleiðingar út á þá hættu.
Sauðfjárræktin
Það sem varð þess valdandi að
ég fór að skrifa þessar línur, var
þó ekki beinlínis vísindi, heldur
hversdagslegt atriði. Var það sú
ráðagerð, sem rakin var til Búnað-
arþings, að hefja skyldi hér frá-
færur á ný og nota sauðamjólkina
til ostagerðar. Var bent á það, að
ostar úr sauðamjólk seljast hærra
verði en ostar úr kúamjólk, og
mætti þannig auka tekjur bænda.
Ekki var tekið með í reikninginn,
hvað yrði um blessuð iömbin, sem
misstu af móðurmjólkinni, né þá
miklu vinnu, sem færi í mjaltir
ánna og gæzlu. Þetta ráðabrugg er
að mínum dómi fjarstæða, eins og
rök verða færð að hér á eftir.
Verður þá líka getið um fleiri
hættur, sem steðja að íslenzkri
búfjárrækt, og þá sérstaklega
þeirra, sem eru líffræðilegs eðlis.
íslenzka dilkakjötið
íslenzkir bændur framleiða
margan góðan mat, og ein helzta
og verðmætasta matvaran er
dilkakjötið, eftir að fráfærur lögð-
ust niður. Áður fyrr var það
sauðakjötið, sem bar af, en frá-
færulömb þóttu léleg til frálags.
Veiðidýr kallast þau blóðheit
dýr, sem lifa villt úti í náttúrunni
og maðurinn hefur veitt sér til
matar frá örófi alda. Þetta kjöt-
meti þykir ennþá bera af um
bragð og gæði, en meginhluti þess
kjöts, sem nú kemur á markaðinn,
eru afurðir kvikfjárræktarinnar.
Á íslandi er lítið um veiðidýr, að
eins nokkrar tegundir fugla, eink-
um rjúpa, og svo fáein hreindýr.
Líta má svo á, að íslensku dilkarn-
ir nálgist mjög þessi villtu dýr.
Mæður þeirra hafa að vísu verið
fóðraðar innanhúss um með-
göngutímann, en lömbin sjálf, þeir
eiginlegu dilkar, fá aldrei aðra
fæðu en móðurmjólkina og grænt
grasið beint af jörðinni. Fram-
leiðsla dilkakjöts er því alveg sér-
stæð búgrein, sem við megum alls
ekki missa, né heldur spilla af
fljótfærni og fégræðgi.
Páskalömbin
Einn af sigrum vísindanna er
vinnsla hormóna úr líffærum og
þvagi dýra, en með hjálp þessara
efna má stjórna ýmsum þáttum í
líkamsstarfsemi búfjár. Með gjöf
viðeigandi hormóna er hægt að
bæta holdafar og hraða vexti slát-
urdýra og með öðrum má færa til
fengitíma eða gangmál kvendýr-
anna. Með gjöf kynhormóna er
vissulega gripið mjög inn í eðli-
lega rás viðburðanna og óvíst
nema það valdi truflunum, s.s.
ófrjósemi, og skaði stofninn, þegar
til lengdar lætur.
Páskalömbin, sem gert er nú svo
mikið úr sem nýrri framleiðslu-
grein í íslenzkum landbúnaði, eru
tilkomin við svona hormónagjöf.
Er fengitími ánna færður til
þannig, að lömbin fæðast um ára-
mótin og þá talin hæf til slátrunar
fyrir páskana. Dilkarnir, þeir fæð-
ast aftur á móti um sumarmál og
þeim er slátrað á haustin. Páska-
lömbin eru því gjörólík íslenzku
dilkunum. Þau fá að vísu móður-
mjólkina, en þau komast aldrei á
gras heldur fá þau sama fóður og
móðirin og þá vafalaust líka
eitthvað af kraftfóðri. Lömb þessi
munu ekki ætluð til undaneldis.
Kraftfóður
og tvílembur
Magn og samsetning fóðursins
hefur að sjálfsögðu úrslitaáhrif á
vöxt og þroska sauðfjár. Til við-
bótar heygjöf eða grasbeit eru því
oft gefnar ýmsar tegundir fóður-
bætis eða kraftfóðurs, sem þannig
er nefnt til þess að undirstrika
skjótar verkanir. í kraftfóðrinu er
einkum korn, en þar við er svo
bætt ýmsum afurðum úr dýrarík-
inu, þó að í smærri stíl sé, enda
ekki beinlínis ætlaðar jórturdýr-
um. Þar við er svo stundum bætt
einstökum efnum, sem talin eru
æskileg undir vissum kringum-
stæðum. Nánari samsetning fóð-
ursins og stærð dagskammts fer
svo eftir ákvörðunum fóðurfræð-
inga og því marki, sem ætlunin er
að ná.
Með aukinni fóðurgjöf af þessu
tagi og sennilega eitthvað sér-
hæfðri, er um fengitíma ánna
stuðlað að því nú til dags, að sem
flestar af ánum verði tvílembdar,
því að tvö lömb gefa að sjálfsögðu
meiri arð en eitt, miðað við fall-
þunga. Þetta getur tekizt vel ef
ærnar eru heilbrigðar og þær
ganga ekki með meltingartruflan-
ir vegna ofáts, en yfirleitt verða
tvílembingar minni eða rýrari en
einlembingar, nema hvort tveggja
sé, og svo getur farið, að þeir verði
blátt áfram uppkreistingar. Auk
þess geta tvílembingar gengið svo

Dr. Sigurður Pétursson
„Örar framfarir í
líffræði síðustu árin
hafa freistað margra
áhugamanna í búfjár-
rækt, bæði hér á Iandi
og annars staðar, til
þess að grípa fulldjúpt
inn í rás viðburðanna í
náttúrunnar ríki, í því
skyni að taka sér meiri
stjórn á því stóra heim-
ili. Er þá jafnvel vegið
að grundvallarlögmál-
um náttúrunnar varð-
andi þroska lífveranna
og þróun tegundanna.“
nærri móðurinni, að hún láti stór-
lega á sjá. Mikil fjölgun tvílemb-
inga í fjárstofninum getur því
hæglega veikt hann og dregið úr
mótstöðuafli hans gegn sjúkdóm-
um og hvers kyns óáran.
Það er eftirtektarvert í þessu
sambandi, að alls konar kvillar í
sauðfé virðast færast í vöxt, tor-
kennilegir sjúkdómar og lamba-
dauði. Bændur eru á þönum, eink-
um um sauðburðinn, með alls kon-
ar bólusetningar, sem þeir víst
framkvæma oftast sjálfir. Allt er
þetta dáiítið ískyggilegt.
Nautgriparæktin
Ræktun nautgripa er lengra
komin hérlendis en sauðfjárrækt-
in, og hafa nýtízkulegar aðferðir
við kynbætur nautgripa, kjöt-
framleiðslu og mjólkurframleiðslu
verið teknar hér upp síðustu árin.
Er þetta að sjálfsögðu eftir er
lendum fyrirmyndum og byggt á
vísindalegum niðurstöðum, en
þrátt fyrir það rekst maður þarna
á ískyggileg atriði, sem hér verður
aðeins vikið að.
Kjarnfóður og
mjólkurframleiðsla
Ræktun nautgripa á íslandi
miðast aðallega við mjólkurfram-
leiðslu, og gildir þar hið sama og
um sauðfjárræktina, að búskapur-
inn er stundum rekinn meira af
kappi en forsjá. Notkun kraftfóð-
urs handa mjólkurkúnum er nú
orðin aðalatriðið, og arðsemi
búskaparins miðast fyrst og
fremst við það, hvert er verðið á
fóðurbætinum borið saman við
verðið á mjólkinni. Vísindalega
samansettu mjólkuraukandi
kraftfóðri er troðið í kýrnar, svo
lengi sem þær taka við og nefndur
verðsamanburður er hagstæður.
Þetta mikla álag á mjólkur-
kýrnar leynir sér ekki, þegar mað-
ur mætir þessum vesalingum við
veginn i sveitinni að kvöldi dags,
rétt fyrir mjaltir. Eru júgur
kúnna þá svo fyrirferðarmikil og
þung, að þær eiga mjög erfitt með
gang, og angistarsvipurinn í aug-
um þeirra vekur hrylling og með-
aumkun. Gripir þessir eru beinlín-
is orðnir vanskapaðir af alltof
miklu álagi eða réttara sagt pínu,
sem þeir eru látnir þola ár eftir ár.
Augijóst er, að svona mjólkurkýr
halda ekki heilsu til lengdar og
mótstaða þeirra gegn sjúkdómum
fer þverrandi, eins og dæmi sanna.
Júgurbólgan
Júgurbólga herjar nú í kúa-
búum landsins, meira en nokkru
sinni fyrr, og stafar það vafalaust
að miklu leyti af versnandi með-
ferð á kúnum. En fleira kemur til.
Notkun mjaltavéla hefur af eðli-
legum ástæðum farið stöðugt vax-
andi síðustu áratugina, og munu
handmjaltir nær alveg úr sögunni.
Það er augljóst mál, að mjaltavél
veldur meira hnjaski á júgrinu en
handmjaltir, og vélaraflið er
vægðarlaust, hvernig svo sem
spenahylkin kunna að sitja eða
hvort þau eru í lagi eða ekki. Hér
við bætist svo sú mikla hætta, að
spenahylkin beri júgurbólgusýkla
á milli kúnna, séu þau ekki þrifin
eins og vera ber. Það er því miður
alltof algengt að reglugerðir séu
ekki virtar hérlendis.
í kjölfar júgurbólgunnar koma
svo fúkalyfin, sem bændur dæla
sjálfir upp í júgur kúnna. Af þess-
um lyfjum fara svo engar sögur,
fyrr en þau finnast í mjólkinni,
þegar hún kemur á markaðinn til
neyzlu eða vinnsiu. En það er önn-
ur saga.
Meiri hormónagjöf
Eins og við mátti búast, þá hafa
kýrnar ekki farið varhluta af
hormónagjöf, frekar en ærnar, og
er þar einnig um kynhormón að
ræða til festingar á fengitíma eða
gangmálum. Hefur verið gripið til
þessa úrræðis til lagfæringar á
truflunum af þessu tagi í fari
kúnna. Fer þá að verða freistandi
að stíga skrefið til fulls, taka
stjórnina algerlega af náttúrunni
og skipuleggja fengitíma allra
kúnna þannig, að kálfsburður á
hverju kúabúi verði jafn yfir allt
árið. Kæmi þetta sér mjög vel, til
þess að losna við árstíðabundnar
sveiflur í framboði á mjólk og yrði
mikill búhnykkur.
Ég hef ekki heyrt þess getið, að
nokkurs staðar hafi verið lagt út í
þetta glapræði. En hver veit hvað
getur skeð þegar stórgróði er í
sjónmáli og einhver stjórnmála-
flokkur tæki þetta nýmæli upp á
stefnuskrá sína. Betra að vera vel
á verði, því að nokkrar athuganir
munu búvísindamenn þegar hafa
gert á þessum möguleika.
Sæðisfrysting
En sagan er ekki öll sögð. Af
skipulagningu á fengitíma búfjár
leiðir aukin nauðsyn á gervi-
frjóvgun, en sú aðferð hefur um
langt skeið verið notuð við kyn-
bætur, bæði á sauðfé og nautgrip-
um. Til þess að gervifrjóvgun sé
framkvæmanleg í stórum stíl,
verður sæði viðkomandi dýrateg-
undar að vera tiltækt, hvenær og
hvar sem er, og þá þarf það auð-
vitað að geta geymzt. Þetta vanda-
mál telja vísindamenn sig þegar
hafa leyst, og er þá komin kórónan
á allt þetta sköpunarverk, en hún
er sæðisfrystingin. Sæðið er
djúpfryst (+72°C), síðan geymt
þannig, oftast svo mánuðum
skiptir, og að lokum þítt upp, þeg-
ar með því skal frjóvga.
Búvísindamenn telja sig geta
fullyrt, að þessi djúpfrysting valdi
ekki neinum skaða á sæðisfrum-
unum. Er það djörf fullyrðing og
meira en lítið vafamál, að hún sé
rétt. Sennilegra er að einhverjir af
hinum fjölmörgu erfðavísum, sem
hver sæðisfruma hefur að geyma,
geti breytzt eða jafnvel horfið við
þessa harkalegu meðferð og er þá
mikil hætta á ferðum. Hér eru því
góð vísindi komin út i vélabrögð.
Það má vera, að réttlætanlegt sé
að beita svona vélabrögðum, fari
öll afkvæmin til slátrunar, eins og
páskalömbin, en við kynbætur á
búfjárstofnum, ættlið fram af
ættlið, eiga þær alls ekki við. Þar
er sjálfsagt að halda hinni sígildu
braut náttúrunnar svo sem fram-
ast er unnt.
Hérna er því við að bæta, að
byrjað er að yfirfæra þessi véla-
brögð á mannfólkið, „og hjálpi
okkur þá allir heilagir", eins og
ráðherrann sagði.
Vélabrögðin
Vélabrögð á sviði kynlífs eru
ekki alveg nýtilkomin hjá mann-
fólkinu. „Pillan" hefur þegar farið
sigurför um heiminn og valdið
byltingu í þjóðlífinu, sem ekki er
séð fyrir endann á. Grófari véla-
brögð af þessu tagi eru nú að bæt-
ast við, og er eftir að sjá, hvernig
þeim reiðir af.
Núorðið gera sér víst flestir
grein fyrir því, að sæðisfrumur
mannsins, ásamt eggjum konunn-
ar, eru langsamlega þýðingar-
mestu frumur mannslíkamans.
Þessar örsmáu frumur séu rétt-
nefndar neistar lífsins, og megi
þar lítið út af bregða, svo ekki
hljótist tjón af.
Fólkið lagði því auðveldlega
trúnað á þau stórtíðindi, sem birt
voru nýlega hér í fjölmiðlum og
reyndar líka í heimspressunni, að
neyzla á íslenzku hangikjöti gæti
skaðað svo sæðisfrumur manns-
ins, að valdið gæti heilsutjóni á
sveinbarni, er getið væri að lokn-
um þeim hangikjötsveizlum, er
hér tíðkast um jólaleytið og sá
verðandi faðir hefði setið í.
— Þetta var stór biti til að
kyngja, en hverju má ekki trúa á
hangikjötið, þennan bragðsterka
og eftirsótta mat. Því hefur þegar
verið kennt um að valda krabba-
meini (raunar aldrei sannað) og
því skyldi það þá ekki líka geta
valdið skemmdum á sæðisfrum-
um.
Látum svo vera. En hvernig er
þá með sæðisfrystinguna? Mundi
ekki frysting sæðisfrumanna
niður í 70 stiga frost, ásamt með-
fylgjandi uppþíðingu síðar, vera
þeim hættulegri en hangikjöts-
neyzla verðandi föður. Maður
hefði nú haldið það. Ekki er svo
lítill munur á frystum matvælum
og ófrystum. Hvaða kona kaupir
ekki frekar nýja ýsu ófrysta en
frysta ýsu, enda sér hún strax
muninn. Hún sér það aftur á móti
ekki á karlmanni, hvort hann sé
getinn af frystri sæðisfrumu, eða
ófrystri. í framtíðinni verða því
konur að spyrja tilvonandi maka
sinn bæði hvort hann sé mikið
fyrir hangikjöt og hvort hann sé
frystur eða ófrystur.
19/4 1982
Sigurður Pétursson
gerlafræðingur
Vísindi
og vélabrögð