Morgunblaðið - 12.05.1982, Blaðsíða 4

52
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 12. MAÍ 1982
Birgir ísleifur
um kísilmálm-málið:
„Vinnubrögð óverj-
andi með öllu“
Samstaða náðist á Alþingi
um framhald könnunar og
undirbúnings kísilmálmverk-
smiðju á Reyðarfirði, þó
þannig, að málið var tekið úr
höndum iðnaðarráðherra og
falið sjö manna þingkjörinni
stjórn. Birgir ísleifur Gunn-
arsson (S) gerði í ítarlegu
máli grein fyrir aödraganda
málsins, sem erindi á til allra
er kunna vilja skil á mála-
vöxtum. Hér á eftir fer fyrri
hluti ræðu Birgis ísleifs, en
síðari hlutinn birtist í Mbl.
síðar.
Undirbúningur
og málsmeðferð
Á vegum iðnaðarráðuneytisins
hefur starfað sérstök verkefnis-
stjórn að undirbúningi þessa máls.
Hún gekk frá lokaskýrslu sinni í
mars sl. en iðnaðarráðuneytið
samdi síðan frumvarp á grund-
velli lokaskýrslu og mælti iðnað-
arráðherra fyrir því í neðri deild
þann 14. apríl sl. Alþingi hefur því
aðeins haft mál þetta til meðferð-
ar í rúmar tvær vikur, sem er allt
of stuttur tími í svo veigamiklu
máli. Það má benda á að iðnaðar-
nefnd hafa verið að berast mikil-
væg gögn í málinu allt fram á síð-
asta dag. Slík vinnubrögð eru
óverjandi með öllu. Einnig má
benda á, að þingmenn stjórnar-
andstöðu hafa ekki fengið nægileg
tækifæri til að kynna sér mál
þetta fyrr en það var lagt fram á
Alþingi. Er það mjög ólíkt þeim
vinnubrögðum, sem viðhöfð voru
þegar frumvarp um Járnblendi-
verksmiðjuna var lagt fram á Al-
þingi á sínum tíma. Sérstök þing-
mannanefnd, skipuð þingmönnum
úr öllum flokkum, hafði unnið með
fulltrúum ríkisstjórnar að undir-
búningi þess máls í eitt og hálft ár
áður en frumvarp var lagt fyrir
þingið. Alþingi tók sér nokkra
mánuði til að fjalla um málið áður
en það var endanlega afgreitt.
Málið kom síðan aftur fyrir Al-
þingi, þegar breyting varð á sam-
starfsaðila við íslenska ríkið í því
félagi. Harðlega verður að átelja
þá vanvirðu, sem iðnaðarráðherra
hefur sýnt Alþingi í þessu máli og
það tillitsleysi, sem hann og ríkis-
stjórn hefur sýnt stjórnarand-
stöðu í svo mikilvægu máli.
Rannsóknir á
lífrfki og
umhverfi
Um þennan þátt málsins fékk
iðnaöarnefnd sameiginlega grein-
Þingræða,
fyrri hluti
argerð frá Heilbrigðiseftirliti
ríkisins og Náttúruverndarráði og
að auki sérstaka umsögn frá
Vinnueftirliti ríkisins.
I umsögn heilbrigðiseftiriitsins
segir m.a.:
„Við val á staðsetningu verk-
smiðja og iðjuvera er mikilvægt
að fyrir liggi athuganir sem sýni
að staðsetning sé forsvaranleg út
frá mengunar- og heilbrigðissjón-
armiði. Ennfremur er mikilvægt
að fylgst sé með hugsanlegum
mengunaráhrifum frá verk-
smiðjurekstrinum eftir að starf-
semi er hafin. Varðandi staðarval
á Reyðarfirði fyrir kísilmálmverk-
smiðju hafa ekki farið fram nauð-
synlegar forrannsóknir til að
ganga úr skugga um að staðsetn-
ing hennar megi teljast forsvar-
anleg. Ákvæði 2. málsgr. 10. gr.
frumvarpsins um mengunarvarnir
virðist því litlum tilgangi þjóna
þar sem staðsetning verksmiðj-
unnar hefur verið ákveðin án þess
að áður hafi verið gengið úr
skugga um að hún væri forsvar-
anleg út frá mengunar- og heil-
brigðissjónarmiði."
Þá komu fulltrúar Náttúru-
verndarráðs á fund i nefndinni til
upplýsingagjafar. Á þeim fundi
kom fram að nauðsynlegar grund-
vallarrannsóknir hefðu ekki farið
fram áður en verksmiðjunni var
valinn staður. Nefndu þeir sér-
staklega að ekki hefði farið fram
athugun á því hvort um viðkvæm
vistkerfi væri að ræða né heldur
hefðu farið fram mælingar á veð-
urfari og straumum. Lýstu þeir
óánægju sinni með það að slíkar
rannsóknir hefðu ekki farið fram.
Sérstaklega var vitnað til greinar-
gerðar Veðurstofu íslands, sem
fylgdi með skýrslu Heilbrigðiseft-
irlits ríkisins og Náttúruverndar-
ráðs en þar er sérstaklega fjallað
um aðstæður á Reyðarfirði. Þar
kemur fram að ætla megi „að
stöðugleiki lofts sé tiltölulega
mikill á Reyðarfirði og hitahvörf
alloft í lítilli hæð, en þá liggur
eins og lok yfir firðinum og dreif-
ing mengunarefna verður lítil,
einkum þegar samfara er logn eða
hægviðri". I þessari greinargerð er
gerður samanburður við Grund-
artanga að þessu leyti og segir um
það í skýrslunni:
„Eðlilegt er að gera nokkurn
samanburð og styðjast við reynslu
frá Járnblendiverksmiðjunni á
Grundartanga þar sem mengunar-
efni þar eru hin sömu og í fyrir-
hugaðri kísiljárnverksmiðju. Ljóst
er að Grundartangaverksmiðjan
er á miklu opnara svæði. Þar er til
muna vindasamara, logn miklu
fátíðara og skilyrði til loftskipta
og dreifingar mengunarefna öll
betri.“
I skýrslu veðurstofunnar kemur
og fram að kísilmálmverksmiðja
gefi frá sér mun meira af SO2
(brennisteins-dioxid) heldur en
kísiljárnverksmiðja eins og er á
Grundartanga. Veðurstofan áætl-
ar að heildarmagn af brenni-
steins-dioxidi sé um 72% meira í
kísilmálmverksmiðju á Reyðar-
firði. Síðan segir um þetta orðrétt:
„Þegar ofanritað er haft í huga
sem og það sem áður var sagt um
óhagstæðar aðstæður og tiltölu-
lega litla dreifingu mengunarefna
á Reyðarfirði virðist augljóst að
mengun af brennisteinsígldi gæti
orðið aivarlegt vandamál á verk-
smiðjustaðnum sjálfum og næsta
nágrenni hans. Er nauðsynlegt að
taka tillit til þessa við hönnun
verksmiðjunnar."
Það verður að gagnrýna að slík-
ar nauðsynlegar undirbúnings-
rannsóknir skuli ekki hafa farið
fram áður en verksmiðjunni var
valinn staður og áður en lagt er til
að endanleg ákvörðun um staðar-
val sé tekin. Óhjákvæmilegt er í
þessu sambandi að minna á mjög
harðan áróður Alþýðubandalags-
ins um mengunarhættu, þegar
Járnblendiverksmiðjan var byggð.
Það kemur því óneitanlega á óvart
að undir forystu Alþýðubanda-
lagsins skuli þessi mikilvægi þátt-
ur hafa verið vanræktur svo sem
raun ber vitni.
I greinargerð Heilbrigðiseftir-
lits ríkisins og Náttúverndarráðs
kemur fram, „að ítarlegrar rann-
sóknar sé þörf, meðan á uppbygg-
ingu kísilmálmverksmiðjunnar
stendur, er miði fyrst og fremst að
því að fá gott yfirlit yfir núver-
andi ástand lífríkis og umhverfis,
svo unnt verði að greina áhrif
þessarar verksmiðju og annars
hugsanlegs verksmiðjurekstrar á
svæðinu séu þau nokkur. Slíkar
rannsóknir auka mjög líkur á því,
að kleift verði að grípa til réttra
gagnráðstafana beri eitthvað út af
síðar meir.“ Greinargerðinni fylg-
ir síðan verkáætlun og kostnaður
yfir rannsóknir á lífríki og um-
hverfi en heildarkostnaður rann-
sókna er metinn á 4.585.000 krón-
ur. Ekki virðist gert ráð fyrir þeim
kostnaði í stofnkostnaðaráætlun
verksmiðjunnar en þó er gert ráð
fyrir því að verksmiðjan beri
nauðsynlegan kostnað vegna
rannsókna.
Eignaraðild
Samkvæmt 2. gr. frumvarpsins
er ríkisstjórninni heimilt að
kveðja aðra aðila sem áhuga hafa
til samvinnu um stofnun eða
Birgir ísleifur (íunnarsson
starfsemi hlutafélags. Þó skal ekki
minna en 51% af hlutafé félagsins
jafnan vera í eigu ríkisins og
stjórn þess skipuð fulltrúum ríkis-
ins að meirihluta. Samkvæmt
þessari grein, eins og frá henni er
gengið í frumvarpinu, hefur ríkis-
stjórnin það alveg á valdi sínu
hvaða aðila hún kveður til sam-
starfs í þessu hlutafélagi. í grein-
argerð segir, að þar gæti meðal
annars verið um að ræða sveitar-
félög, innlend hlutafélög, sam-
vinnufélög og aðra innlenda aðila.
I ræðu, er iðnaðarráðherra hélt
við fyrstu umræðu um frumvarpið
sagði hann: „að það er ekkert sem
í lagatextanum útilokar einhverja
aðild erlendra aðila ef þeir vildu
leggja hlutafé í þetta fyrirtæki".
Samkvæmt þessu er ljóst að ríkis-
stjórnin hefur mjög frjálsar hend-
ur við að velja aðila til samstarfs í
þessu hlutafélagi eða allt frá því
að ríkissjóður eigi einn 100% fé-
lagið í það að samið sé við erlenda
aðila um 49% eignaraðild. Þá hef-
ur ríkisstjórnin og fullkomlega
frjálsar hendur um það, með
hvaða kjörum samið verði við að-
ila um samstarf í þessu hlutafé-
lagi. Með þessu er ríkisstjórninni
veitt óeðlileg heimild, sem Alþingi
getur ekki látið afskiptalausa.
Þess vegna flytjum við sérstaka
breytingartillögu, sem takmarkar
vald ríkisstjórnarinnar að þessu
leyti.
Rétt er að taka fram að það er
skoðun okkar að alls ekki sé nauð-
synlegt að ríkið eigi undir öllum
kringumstæðum meirihluta í slíku
félagi. Það er einnig skoðun okkar
að hér sé um mjög mikið áhættu-
fyrirtæki að ræða og því sé eðli-
legt að dreifa þessari miklu
áhættu með því a fá erlenda aðila
til samstarfs um eignaraðild, að
minnsta kosti fyrst um sinn. Öll
fjármálaleg rök mæla með slíku
fyrirkomulagi.
Fjármögnun
Um fjármögnunarþátt verk-
smiðjunnar er ítarlega fjallað í
þeirri umsögn sem iðnaðarnefnd
barst frá Seðlabanka íslands. í
upphafi kaflans um fjármögnun
segir svo:
„í skýrslu verkefnisstjórnar er
mjög lítið fjallað um fjármögnun
verksmiðjunnar. Virðist svo að
þessi rpikilvægi þáttur málsins
hafi nánast verið lagður til hlið-
ar.“
í skýrslu Seðlabankans er síðan
fjallað um það sem greinir í
skýrslu verkefnisstjórnar um
áætluð vaxtakjör og kemur fram
að Seðlabankinn telur, „að for-
sendur verkefnisstjórnar varðandi
vaxtakjör á lánum til verksmiðj-
unnar þurfi nánari athugunar
við“. Telur Seðlabankinn að niður-
staða varðandi áætlaða vexti
skipti miklu máli vegna saman-
burðar við afkastavexti verk-
smiðjunnar eins og þeir hafa verið
áætlaðir.
Um áætlað rekstrarfjármagn
segir svo í umsögn Seðlabankans:
„Að því er varðar áætlun verk-
efnisstjórnar um . rekstrarfjár-
magn, er það skoðun Seðlabank-
ans, að þrátt fyrir það að verkefn-
isstjórn hafi ekki gert ráð fyrir
neinum greiðslufresti á aðföngum
þá sé hér um vanáætlun að ræða.
Þessi skoðun kemur einnig fram
í greinargerð ráðgjafafyrirtækis-
ins RDG. Hversu mikið á vantar
hafa ekki verið tök á að meta,
enda mun það m.a. ráðast af
* stærðum sem ekki eru þekktar,
svo sem greiðslukjörum til um-
boðsmanna og fleiru slíku. í
ábendingum hér að ofan að því er
varðar rekstrarkostnað hefur ver-
ið nefnt, að í áætlunum er ekki
gert ráð fyrir neinum verulegum
sveiflum í verðlagi og sölu milli
ára. Ef gera á raunhæft mat á
stöðu fyrirtækisins verður að gera
ráð fyrir því að meira fé í rekstr-
arfjárformi þurfi til, öryggisins
vegna, til að mæta slíkum sveifl-
um, ef greiðslugeta fyrirtækisins
á að vera tryggð. Nægir í því sam-
bandi að benda á þá fjármagns-
þörf sem nú er til umfjöllunar á
Alþingi vegna hliðstæðra rekstr-
arerfiðleika íslenska járblendifé-
lagsins."
I þessum kafla í skýrslum
Seðlabankans er einnig rætt um
veitingu ríkisábyrgða og sú skoð-
un sett fram að æskilegast sé að
komast hjá ríkisábyrgðum á fjár-
festingarlánum til verksmiðjunn-
ar í eins ríkum mæli og mögulegt
sé. Æskilegt sé að takmarka
hversu langt íslenska ríkið gangi í
veitingu ábyrgða og í þessu tilviki
sé um að ræða miklar ábyrgðir
sem komi til viðbótar væntanleg-
um lántökum ríkissjóðs vegna
kaupa á hlutabréfum í fyrirtæk-
inu. Fyrirfram ákvörðun um ríkis-
ábyrgð á lántökum vegna fyrir-
tækisins dragi úr því öryggi, sem
fólgið sé í áhættumati einstakra
lánastofnana á fjárfestingunni,
því að með ríkisábyrgð að baki
skipti áhætta í fyrirtæki miklu
mun minna máli fyrir lánveitand-
ann en ella. Því sé eðlilegt að gefa
ekki fyrirheit um tiltekna ríkis-
ábyrgð fyrr en eftir að alvarlegar
viðræður hafa farið fram við
hugsanlega lánveitendur. Seðla-
bankinn telji æskilegt með tilliti
LITMYNDIR SÁMDÆGURS!
Filman inn fyrir kl. 11 — Myndirnar tilbúnar kl. 17.
Verzlið hjá fagmanninum
LJOSMYNDAÞJONUSTAN S.F.
L AUGAVEGI 1 76 REYKJAVIK
SIMI 8581 1