Morgunblaðið - 10.07.1982, Síða 10

10
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 10. JÚLÍ 1982
Af Einars
Pálssonar
deilu
Eftir Sigurjón
Björnsson, prófessor
Fyrir einhverja undarlega rás
örlaganna hef ég dregist nokkuð
inn í þá deilu sem stendur milli
Einars Pálssonar og nokkurra
kennara í Heimspekideild Háskóla
íslands. Mér þykir þetta leiðin-
legt, því að ég hef litið svo á að allt
væri andskotalaust milli okkar
Einars. Raunar hef ég í einfeldni
minni talið hann einn af góðkunn-
ingjum mínum. Og ég er hreint
saklaus af því að hafa nokkurt vit
á fræðum hans. Nú, en hann notar
erindi sem ég flutti á fundi í félagi
Háskólakennara 28. mars 1979
sem eina aðalheimildina um það
að háskólakennarar bregðist
skyldum sínum í rannsóknarstörf-
um. Erindi þetta hefur ekki verið
birt, en hins vegar munu einhverj-
ar frásagnir hafa verið af því í
Dagblaðinu. Þá frásögn notar Ein-
ar.
Ekki hefði getað talist óeðlilegt
að Einar hefði beðið mig um hand-
rit að þessu erindi, sérstaklega
eftir að heimild hans var véfengd,
en það hefur hann ekki gert af
einhverjum ástæðum. Eg þykist
þó vita, að hann vilji, eins og hver
annar vandaður fræðimaður, hafa
það sem sannara reynist, og bið
því um birtingu á kafla þessa er-
indis, sem fjallar um þetta mál.
Ætti þá ekki frekar að þurfa að
deila um, hvort rétt er hermt eða
ekki.
„Fní því að Háskóli íslands tók
til starfa árið 1911 hefur aðalhlut-
verk hans verið að mennta fólk til
ýmissa starfa og embætta í þjóð-
félaginu: lögfræðinga, presta,
lækna, kennara, og fleiri starfs-
hópar hafa svo bættst við eftir því
sem árin hafa liðið. Það er vissu-
lega álitlegur hópur fólks, sem
lokið hefur námi frá HÍ á þessum
68 árum. Þykir mér líklegt, að í
ljósi komi ef athugað væri, að
þjóðfélaginu hafi að miklu leyti
verið stjórnað af þessum hópi á
umliðnum áratugum. Nemendur
HÍ gegna sjálfsagt flestum meiri
háttar ábyrgðar og valdastöðum.
Þaðan eru komnir flestir þeir sem
innrætingu nemenda á mennta-
skólastigi stunda. Hvað allt þetta
varðar hefur HÍ vissulega gegnt
mikilvægu þjóðfélagslegu hlut-
verki, enda var hann til þess
stofnaður. Þá hefur HÍ einnig víða
komið við í menningarlífi þjóðar-
innar að öðru leyti, í menntum
hvers konar og rannsóknastörfum.
Þarf ekki annað en fletta ritaskrá
háskólakennara til að sannfærast
um það. Er þó naumast öllu til
skila haldið um áhrif háskóla-
manna í þeirri upptalningu. Þetta
er að sjálfsögðu að vonum, því að
annað meginhlutverk háskólans
lögum samkvæmt, auk kennslu, er
að vera vísindaleg rannsókna-
stofnun. Engan má ráða til
kennslu- og rannsóknastarfa að
þessum skóla, nema hann geti
sannað hæfni sína sem rann-
sóknamaður. Á þessu hlutverki er
svo enn hert með því að ætla
starfsmanninum 40% vinnutím-
ans til rannsóknariðju. Við Há-
skóla íslands starfa nú nálega 300
vísindalega menntaðir starfs-
menn. Ég giska á að um 250 þeirra
hafi að meðaltali 40% rannsókn-
arskyldu. Því að enda þótt nokkrir
hafi hana enga, eru aðrir í fullri
vinnu sem áhrifum ætti að valda
„Ekki hefði getað talist
óeðlilegt að Einar hefði
beðið mig um handrit að
þessu erindi, sérstaklega
eftir að heimild hans var
véfengd, en það hefur
hann ekki gert af einhverj-
um ástæðum. Ég þykist þó
vita, að hann vilji, eins og
hver annar vandaður
fræðimaður, hafa það sem
sannara reynist, og bið þvf
um birtingu á kafla þessa
erindis, sem fjallar um
þetta mál.“
og það svo um munar. Ég kem rétt
bráðum að því máli aftur.
Háskóla Islands er þannig ætl-
að, eins og öðrum hliðstæðum
stofnunum, að hafa áhrif með
kennslu sinni og rannsóknastarf-
semi. Þeir sem gerðu Háskólanum
lög, mörkuðu honum þennan bás.
Og hvers vegna átti þetta tvennt
að fara saman? Naumast getur
það átt sér aðra stoð en þá, að svo
hefur verið litið á, að mönnum
sem fela þarf mikla ábyrgð á lífs-
leiðinni, henti best að þjálfast að
agaða og tiltölulega hlutlæga
hugsun vísindamennsku, fremur
en að innbyrða dogmatíska þekk-
ingarmola. Ætlunin hlýtur að
hafa verið að veita skilyrði til upp-
eldis, sem leiddu til gagnrýninnar,
sjálfstæðrar og hleypidómalitillar
hugsunar og forvitni þekkingar-
leitandans. Þá hefur það eflaust
verið talið nauðsynlegt íslensku
þjóðfélagi að þar væru stunduð
vísindi af ýmsu tagi til frjóvgunar
menningarlífi og hagsbóta fyrir
atvinnulíf og efnahag.
En 68 ár eru liðin síðan þessi
ágæta stofnun tók til starfa. Hver
hefur árangurinn orðið og hvernig
gegnir háskólinn hlutverki sínu
nú? Nú hefur háskólinn um 300
manna sérhæft starfslið á sínum
snærum. Um 150 mannár fara til
kennslu (raunar víst tvöföld sú
tala, ef stundakennsla er talin
með, eins og vera ber) og um 150
mannár til rannsóknarstarfa.
Hver eru hin þjóðfélagslegu áhrif
þessa fríða liðs? Hvaða aðstaða er
mönnum látin í té? Hver skilyrði
til að gegna ætlunarverkinu?
Hvernig er háttað tengslum
kennslu og rannsókna? Hvernig
gengur að miðla akademískum
hugsunarhætti til þjóðarinnar,
auðga menningarlíf hennar og
stuðla að framförum? Þetta eru
sannarlega erfiðar spurningar, og
ég hef að sjálfsögðu engin tök á að
svara þeim hér að neinu gagni. En
ljóst má þó vera, að undir svörun-
um eða þeirri úttekt sem þau
byggja á hlýtur stefnumótun há-
skólans að vera mjög komin og þar
með þjóðfélagslegt gildi hans.
Ætla mætti að stofnun sem í
meira en hálfa öld hefur veitt
meiri hluta þeirra starfsuppeldi,
sem skammta henni lífsskilyrði,
búi við góðan og blómlegan hag.
Hverjir aðrir em fyrrverandi nem-
endur ættu betur að skilja hvert
þjóðhagslegt gildi og menningar-
leg örvun er fólgin í góðum há-
skóla? Okkur er vel kunnugt, og ég
mun sýna það lítillega hér á eftir,
að fósturlaunin hafa verið og eru
enn illa goldin. Ber að skilja það
svo að enn sannist hið fornkveðna,
að sjaldan launi kálfur ofeldi, —
eða hefur innræting hins akadem-
íska hugsunarháttar mistekist?
Voru steinar gefnir fyrir brauð?
Hvað sem veldur virðast áhrif há-
skólans á þjóðfélagið vera heldur í
rýrara lagi.
Ég hef engin tök á að bera sam-
an afrakstur vísindastarfa há-
skólakennara hérlendis við það
Sigurjón Björnsson
sem er í erlendum háskólum. En
lítilli mynd vil ég samt bregða
upp, sem e.t.v. gefur einhverja
vísbendingu. Nýlega hef ég séð yf-
irlit yfir vísindalega framleiðslu
háskólakennara í 100 háskólum í
Bandaríkjunum, Kanada og Bret-
landi. Tekur þetta raunar einungis
til einnar greinar fyrir árið 1975.
Mælikvarðinn er vísindalegar rit-
gerðir birtar í viðurkenndum fag-
tímaritum. Meðal ritgerðafjöldi á
mann er 1.04 ritgerðir. Til sam-
anburðar lit ég á Skrá um rit Há-
skólakennara fyrir árið
1966—1970, en það er seinasta
skráin, sem birst hefur. Og tek ég
þar síðasta árið, 1970.
Talið hef ég saman ritgerðir fag-
legs eðlis, en sleppt bókum, ritdóm-
um, afmælis- og eftirmælagreinum
og öðru, sem ekki varðar fag manna.
Valið er sambærilegt við hið er-
lenda val, að öðru leyti en því, að í
íslenska safninu er það að öllum
líkindum töluvert rýmra. Af 150
mönnum, sem við háskólann eða
stofnanir hans voru í starfi á ár-
inu 1970 höfðu 60 látið birta 97
ritgerðir. Meðaltalsframleiðslan
verður 6.65 ritgerð á mann. Af
hinum 100 erlendu skólum voru
einungis fjórir með lægri eða jafn-
lágt meðaltal. 96 voru hærri. Ef
við framreiknum sama hlutfall til
Séð heim að GrenjaðarsUð. í miðið er gamli bærinn sem er byggðasafn og prestssetrið til vinstri.
Breytingar framundan á vígslubiskupsembættinu:
Vígslubiskup hafí meiri
stjórnunarstörf med höndum
Sunnudaginn 27. júní var Sigurður Guðmundsson á Grenjaðarstað vígður
vígslubiskup í Hólastifti hinu forna á Hólum í Hjaltadal. Og síðastliðinn
sunnudag, 4. júlí, vann Sigurður sitt fyrsta verk, sem vígslubiskup, þegar
hann vígði sundlaug Hólaskóla á 100 ára afmæli skólans. Sigurður var sóttur
heim að Grenjaðarstað, og fyrst inntur eftir því, hversu langt sé síðan hann
hafi komið að Grenjaðarstað.
Uni mér hér vel
— Ég vígðist hingað árið 1944
og hefi verið hér síðan. í Grenjað-
arstaðarprestakalli eru 4 sóknir,
Nes, Einarsstaðir og Þverá fyrir
utan aðalkirkjuna. Staðurinn er
fornfrægur. Þetta var eitt af eftir-
sóttustu prestaköllum hér áður
fyrr, en það var nú vegna þess, að
jörðin var stór og hlunnindi
fylgdu henni. Nú er það öðruvísi.
Jörðinni hefur verið skipt upp í
sex jarðir og hlunnindi tekin öll
undan. En ég kann vel við mig hér.
Kann vel við þetta nafn Grenjað-
arstaður, þótt menn séu ekki á eitt
sáttir, hvað það þýðir. Hér er
gamall bær, sem mér finnst setja
svip á staðinn, tengir okkur meir
við fortíðina.
Hér höfum við hjónin unað
lengi og vel. Geri ég ráð fyrir því,
að við verðum hér eitthvað áfram
að öllu óbreyttu. Tengslin við fólk-
ið hafa verið góð. Við hjónin höf-
um unnið margs konar störf hér í
sveit. Ég hefi haft dulítinn búskap
með og kann því vel, tel mig kom-
ast í betri tengsl við fólkið vegna
hans. Hér fæddust börn okkar og
ólust upp. Þetta hefur tengt okkur
meira og betur við staðinn.
Ný löggjöf um vígslu-
biskupa í undirbúningi
— í hverju felst vígslubiskups-
embættið eitt sér?
— Ja, eins og lög eru nú um
vígslubiskupa, þá er þetta ákaf-
lega lítið afmarkað og segir mjög
fátt um það. En þetta hefur nú
verið í nokkurri mótun. Oftast er
það þannig, að það er biskup
landsins, sem felur vígslubiskup-
um ýmis konar biskupsstörf,
t.a.m. prestsvígslur, kirkjuvígslur
og ýmislegt fleira. En sem stjórn-
unarstarf er það nú ekki eins og
er. En viðbúið er, að það verði það
í framtíðinni, þar sem í mótun er
núna nýtt frumvarp um starf
vígslubiskupa. Verður það að lík-
indum lagt fram á næsta ári.
Það er svokölluð kirkjulaga-
nefnd, sem starfar að breytingum
á kirkjulöggjöf. Hefur hún unnið í
samræmi við það, sem kirkjuþing
hefur samþykkt, og einnig tekið
upp úr starfsháttanefndaráliti
þjóðkirkjunnar, bláu bókinni
svokölluðu. En þetta er nú ekki
það mótað, að unnt sé að ræða um
það núna.
— En hver yrðu helztu nýmæli
í þessu frumvarpi, ef af yrði. Sér-
staklega um breytingar á starfs-
vettvangi vígslubiskups?
— Það er nú ekki komið það
mikið fram um það, að hægt væri
að tjá sig um það. Þó er það mein-
ingin, að um aukið stjórnunar-
starf yrði að ræða sem vígslubisk-
upar fá, hvor í sínu stifti. Á hvern
hátt er ekki svo mótað, að unnt sé
að segja frá því. En annað er að ef
það á að auka starf vígslubiskup-
ana, þá þarf að létta störf þeirra
sem sóknarpresta. Ekki er heldur
ljóst hvernig það verður. Eins er
það, að starfsaðstaða þeirra þarf
að verða önnur og betri.
Skálholt — Hólar
— Eiga vígslubiskupar
að sitja þar?
— En með þessa fornu bisk-
upsstóla Hóla og Skálholt. Nú er
ekki endilega sá starfsakur þar
sem skyldi fyrir vígslubiskupa.
Teldir þú að þeir ættu að sitja á
Akureyri og í Reykjavík eða öðr-
um þéttbýliskjarna sunnanlands?
— Það eru tvær hliðar á þessu
máli. Ekki svo gott að tjá sig um
það að svo stöddu. Það fer eftir
uppbyggingu á þeim stöðum, að-
stöðu og samgöngum, 3em verða.
En ýmislegt kemur til greina.
— Nú hafið þið Pétur biskup
verið nánir samstarfsmenn hér í
Hólastifti þar til hann fluttist
suður og lengra varð á milli. Áttu
von á því að hann feli þér meira af
því starfi, sem Sigurbjörn hafði
áður t.a.m. að vera við kirkjuvígsl-
ur, kirkjuafmæli og þess háttar,
sem ætlazt er til að biskup sé við.
Þá hafi hann rýmri tíma til að
vera syðra og sinna sínu marg-
háttaða starfi á Biskupsstofu?
— Ég þori nú ekki að fullyrða
neitt um það. Við höfum ekki rætt
mjög mikið um þetta. En ég hygg,
að það verði nokkuð. Ég veit það,
að Sigurbjörn biskup fól honum
ýmiss konar störf hér í Hólastifti,
eftir að Pétur varð vígslubiskup.
Ég hugsa, að það verði ekki í
minna mæli, sem Pétur mun fela
mér.
Starfið mun aukast
að mun við embættið
— Nú hefur þú verið prófastur í
Þingeyjarprófastsdæmi um hríð,
átt einnig setu á Kirkjuþingi og
ert orðinn kirkjuráðsmaður, sem
varamaður Péturs biskups eftir að