Morgunblaðið - 05.03.1983, Qupperneq 30

30
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 5. MARZ 1983
Gagnkvæm tillitsscmi allra vegfarenda
Rannsóknir á hraðakstri
4-------------------------M--------------------------►
-------4 » --------------------------------------------------------------«
Oryggisfjarlægð: 50 m Oryggiafjarlægð: 40 m.
4-----------------------------------------350 metrar------------------------------------------t
Hraði
2800 km leið 90 km/klst 130 km/klst
Tími 47 klst. 53 mín. 45 klst. 05 mín.
Bensíneyðsla 194,8 lítrar 243,1 lítri
Heildarbensínv. (kr. 15,50 pr. 1.) 3018 krónur 3769 krónur
Bensíneyðsla/100 km 7,0 lítrar 9,0 lítrar
Hjólbarðaslit 1 mm 2 mm
Fór fram úr flutningabílum 262 sinnum 313 sinnum
Fór fram úr fólksbílum 230 sinnum 531 sinni
Fór fram úr dráttarvélum 42 sinnum 54 sinnum
Varð að snarhemla 7 sinnum 184 sinnum
Þaö er segin saga, að þegar
veður og færð eru með besta
móti, eykst hraðinn í umferð-
inni. Radarmælingar lögregl-
unnar staðfesta þetta. Fyrir viku
var hér fjallað um hraðakstur og
sýnt fram á, hve lítill tími
raunverulega sparast, þótt við
aukum hraðann. Á 10 km leið
sparast tími sem talinn er í sek-
úndum. Það er allt og sumt.
En það er fleira varðandi
hraðakstur sem vert er að gefa
gaum. Hér verður sagt frá
tveimur tilraunum, sem sýna
hve vafasamt það er að stunda
hraðakstur, þótt ekki sé meira
sagt.
í Þýskalandi var gerð athugun
á því hve mikinn tíma væri hægt
að spara með hraðakstri í borg-
arumferð. Ekin var 7,5 km leið,
sextán sinnum. Vegalengdin var
ekin með tvennum hætti: í öðru
tilfellinu fylgdi bíllinn umferð-
arstraumnum og ók á þeim
hraða sem nauðsynlegur var
hverju sinni. í hinu tilfellinu ók
bílstjórinn eins hratt og unnt
var og ók framúr þegar þess var
nokkur kostur.
Og hver ætli niðurstaðan hafi
orðið? Jú, það spöruöust 90 sek-
úndur með hraðakstrinum, bensín-
eyðsla jókst um 40%, hemlanotkun
um 35% og framúrakstur um
1055%, en framúrakstur er ein-
mitt meðal hættulegustu tilvika
í umferðinni. Þessar tölur tala
sínu máli, þótt þær segi ekki
beint í hve mikla hættu öku-
mennirnir í hraðakstrinum
lögðu sjálfa sig og aðra fyrir litl-
ar 90 sekúndur.
Önnur tilraun var gerð í Sviss.
Þar lét bílafyrirtækið General
Motors aka tveimur bílum af
sömu gerð 2800 km leið. Það er
vegalengd sem samsvarar því að
aka hringveginn tvisvar. Oðrum
bifreiðastjóranum var sett það
skilyrði að aka aldrei hraðar en
á 90 km hraða. Hinn mátti aka á
allt að 130. Á töflunni hér að
neðan sést hver útkoman varð.
Sá fljótari sparaði sér tæpar
þrjár klst. á allri þessari vega-
lengd. Hann náði sem sagt ekki
nema 3,6 km/klst. hærri meðal-
hraða en sá sem aldrei mátti aka
á yfir 90 km hraða. Hins vegar
þurfti hann að snarhemla 26
sinnum oftar og bensíneyðslan
var yfir 20% meiri en hjá þeim
sem hægar fór. Þessi könnun
ætti því að sýna glögglega eftir
hve litlu er að sækjast í hrað-
akstri.
Ef við drögum nú saman
helstu niðurstöður um hrað-
akstur, lítur það svona út:
Tímasparnaður er oftast óveru-
legur, því meðalhraði hækkar
lítið þótt reynt sé að aka eins
hratt og mögulegt er. Hættutil-
vikum fjölgar stórlega eftir því
sem hraðinn er meiri og í meira
ósamræmi við hraða annarra
ökutækja. Hraðakstri fylgir
orkusóun og loks fylgir honum
stóraukin hætta fyrir samferða-
menn, m.a. vegna þess að sjón-
sviðið þrengist eftir því sem
hraðinn eykst og tími til við-
bragða, ef eitthvað ber útaf,
styttist verulega.
Við skulum loks velta fyrir
okkur einu atriði sem skiptir
verulegu máli varðandi hrað-
akstur, sem sé framúrakstri.
Hugsum okkur tvo bíla, annan á 1
60 km hraða á klst. og þann sem
fer framúr á 80 km hraða.
Sá sem fer hraðar ekur 22
metra á sekúndu, hinn fer
16m/sek. Hraðamismunurinn er
því 5,5 metrar á sek. Við skulum
segja að framúrakstur hefjist
þegar 50 metrar eru á milli bíl-
anna og að honum ljúki þegar sá
sem framúr fer er 40 metrum á
undan hinum. Þá eru bílarnir
samsíða á veginum eftir að sá
sem framúr ætlar hefur ekið
tæplega 200 metra og framúr-
akstrinum lýkur ekki fyrr en eft-
ir 350 metra akstur þess sem
framúr fór. Og hvað gerist svo ef
sá sem framúr er ekið eykur um
leið hraðann, eins og því miður
gerist oft? Það ættu allir að sjá
hve slíkt háttalag er stórhættu-
legt.
Þetta ættu menn að hugleiða
þegar þeir aka úti á vegum og
líka svar mannsins sem spurður
var í útvarpi fyrir nokkrum ár-
um hvort hann teldi sig góðan
ökumann. Hann svaraði ein-
hvern veginn svona:
„Ég held ég hafi fyrst orðið
þokkalegur bílstjóri, þegar það
hætti að fara í mínar fínustu, að
bíll ók framúr mér. Þar með var
ég búinn að ná því jafnvægi í
umferðinni sem öllum er nauð-
synlegt."
Niðursuða
eftir dr. Jón Óttar
Ragnarsson
Það var Napóleon mikli sem tók
loksins af skarið og sá til þess að
mannkynið eignaðist aðferð til
þess að framleiöa matvæli sem
hægt var aö geyma á sóma-
samlegan hátt.
Ástæðan var sú að hann þurfti
að fá matvæli sem hann gat tek-
ið með sér í herferðir til fjar-
lægra landa. Og eins og svo oft
áður, fékk Napóleon það sem
hann vildi.
Þetta var í byrjun síðustu ald-
ar löngu áður en byrjað var að
frysta eða vélþurrka mat. Niður-
suða var því fyrsta nútímalega
vinnsluaðferðin sem mannkynið
eignaðist.
Niðursuða og saga
Það var franski kokkurinn
Nicolas Appert, án efa frægasti
matreiðslumaður sögunnar, sem
vann verðlaunin sem Napóleon
hafði heitið þeim sem leyst gæti
vanda hans.
Appert gerði ítarlegar tilraun-
ir með að fylla glerflöskur og
krukkur með mismunandi fæðu-
tegundum og stinga þeim síðan í
sjóðandi vatn i mismunandi
langan tíma.
Eftir að suöutímanum var lok-
ið rak hann korktappa í opið og
innsiglaði ílátin með vaxi og vír
og beið síðan átekta eftir því
sem verða vildi.
Aðferðin tókst. Appert hafði
að vísu ekki hugmynd um hvers
vegna, en það var ekki hans mál.
Hann fékk verðlaunin sem hann
hafði sannarlega unnið fyrir.
Að vísu kom síðar í ljós að það
þyrfti að endurbæta aðferðina á
þann hátt að hækka þurfti hita-
stigið sem fæðan var soðin við
upp í svona 115 til 130°C.
FÆDA
QG
HEILBRIGEM
Þetta var fyrst leyst með því
að setja sölt út í suðuvatnið sem
hækkuðu suðumarkið. En 1875
fannst varanlegri lausn: sérstak-
ur þrýstisjóðari (háþrýstipottur).
Þá var fyrir löngu farið að
nota blikkdósir í staðinn fyrir
glerkrukkur og áður en varði tók
þessi aðferð að breiðast út uns
hún varð ein vinsælasta vinnslu-
aðferðin.
Niðursuða á íslandi
Enda þótt ekki hafi ávallt
blásið byrlega fyrir niðursuðu-
iðnaðinum á íslandi er það ekki
fyrir þá sök að íslendingar hafi
byrjað of seint að nota þessa að-
ferð.
Samkvæmt upplýsingum Sig-
urðar Péturssonar, gerlafræðings,
var það enskur laxakaupmaður
sem varð fyrstur til að reyna
niðursuðu hér á landi, í Borgar-
nesi árið 1858.
Þessi nýbreytni varð frækorn-
ið að lagmetisiðnaðinum sem nú
er orðinn vaxandi iðngrein hér á
landi, en auk þess er talsvert
flutt inn af niðursoðnum mat-
vælum.
Þær afurðir sem íslendingar
borða gjarnan i niðursoðinni
mynd eru m.a. grænmeti, ávextir,
ýmsar fiskafurðir, súpur og kjöt-
meti ýmiss konar, t.d. kæfa og
sviðasulta.
Gangur niðursuðu
Við niðursuðu er nauðsynlegt
að beina spjótum sínum að þeim
örverugerðum sem þola mestan
hita og geta valdið skemmdum á
Fræðsluþættir frá Geðhjálp
Fjölskyldan taki eins mikinn þátt
í meðferðinni og æskilegt er talið
Spurt er:
Faðir minn hefur dvalið á geð-
sjúkrahúsi í mörg ár. Ég hef stund-
um talað við þá lækna sem hafa
haft með hann að gera og spurt,
hvaða sjúkdómi á geði hann sé
haidinn. Svör hafa alltaf verið þau
sömu, að það skipti ekki máli. Því
spyr ég:
1. Hver er réttur aðstandenda
varðandi þetta?
2. Eru geðsjúklingar ekki
sjúkdómsgreindir eins og
aðrir sjúklingar?
I spurningunni kemur ekki
skýrt fram hvort „faðirinn" hef-
ur dvalið að staðaldri í geð-
sjúkrahúsi í mörg ár eða á
margra ára ósamfellda dvöl að
baki. Ef viðkomandi einstakling-
ur hefur um margra ára skeið
dvalist í geðsjúkrahúsi en út-
skrifast annað slagið, er það
réttur hans að engum öðrum en
honum sjálfum sé skýrt frá
sjúkdómsgreiningunni. Það
sama gildir þó hann dveljist í
geðsjúkrahúsi að staðaldri, laga-
lega séð er sjúkdómsgreiningin
hans einkamál og ekki má skýra
frá henni án hans samþykkis. Sé
málið skoðað í víðara samhengi
og bæði hugsað um hag sjúkl-
ingsins og aðstandenda hans,
geta réttar upplýsingar um
sjúkdómsmyndina og jafnvel
upplýsingar um sjúkdóms-
greiningu verið ávinningur fyrir
báða aðila, t.d. þegar leggja þarf
fram sviptingarbeiðni.
f dag er yfirleitt farið þess á
leit við fjölskyldu sjúklings, að
hún taki eins mikinn þátt í með-
ferðinni og æskilegt er talið
bæði fyrir sjúklinginn og fjöl-
skyldu hans, til þess að sem
bestum árangri verði náð. Ef
fjölskyldan fær ekki nægilegar
upplýsingar um gang mála og
hvernig mætti e.t.v. bregðast við
undir ákveðnum kringumstæð-
um, er rangt að gera kröfur til
hennar sem virks þátttakanda í
meðferð. Ég veit að þessi þáttur
meðferðar er ekki alltaf nægi-
lega vel unninn og getur það í
sumum tilfellum skapað óþarfa
vandamál. Hjúkrunarfræðingar
hafa oft rætt um það sín á milli,
að nauðsynlegt sé að skipuleggja
stutt námskeið fyrir aðstand-
endur geðsjúklinga og vonandi
verður þessa ekki langt að bíða.
Ég vil benda bréfritara á að
biðja um viðtal hjá lækni föður
síns því ég trúi ekki öðru en
þarna sé um misskilning að ræða
sem mætti leiðrétta og læknir-
inn muni gefa fullnægjandi upp-
lýsingar. Ef þetta ráð kemur
ekki að gagni, vona ég að bréfrit-
ari láti aftur frá sér heyra. .
Þá er komið að annarri spurn-
ingunni. Hér á landi eru geð-
sjúklingar sjúkdómsgreindir og
stuðst við sjúkdómsgreiningar-
lista Alþjóða heilbrigðismála-
stofnunarinnar. Þetta er langur
listi og flókinn. Einnig verður
ákveðin viðmiðun (criteria) að
vera fyrir hendi til þess að setja
sjúklinga í sjúkdómsflokka. Góð-
ur læknir athugar sjúkling sinn
vel áður en hann setur ákveðna
„sjúkdómsgreiningu" á hann.
Síðastliðin ár hafa sjúkdóms-
greiningar á geðsjúklingum mik-
ið verið gagnrýndar af mörgum
starfshópum sem starfa við
geðheilbrigðismál. Rætt hefur
verið um að settir séu „merki-
miðar" á einstaklinga og þeir
stimplaðir fyrir lífstíð. Ef hægt
væri að breyta þessum hugsun-
arhætti, væri það spor í rétta átt
fyrir alla sem hlut eiga að máli.
Okkur finnst það eðlilegt að ein-
staklingar sem lagðir eru inn í
almennt sjúkrahús, haldnir lík-
amlegum sjúkdómum, séu sjúk-
dómsgreindir, reyndar þykir
okkur miður ef lækni gengur illa
að finna orsök/orsakir veikind-
anna. En ef geðsjúklingar eru
lagðir inn í geðsjúkrahús og
sjúkdómsgreindir, gegnir allt
öðru máli. Þá er verið að ganga á
rétt þeirra, afskrifa þá sem
virka samfélagsþegna. Þarna
þarf svo sannarlega að verða
breyting á ef við viljum stefna
að því að þeir sitji við sama borð
og aðrir sjúklingar. Það væri til
mikilla bóta ef hægt væri að líta
á geðsjúkdómsgreiningu sem
tæki til þess að flýta fyrir því að
sjúklingar fengju viðeigandi
meðferð og draga þannig úr
þeim fordómum sem ríkt hafa
gagnvart geðsjúkdómum.
Þórunn Pálsdóttir