Morgunblaðið - 14.08.1983, Page 4

52
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 14. ÁGÚST 1983
Rennilásinn
— greip um sig á meöal fólks, ef svo má
að orði kveöa, fyrir 60 árum og
enn eru möguleikar hans ókannaöir
Rennilásinn er að finna á mörgum mannanna hlutum, allt frá feröatöskum til
buxna og kjóla og það væri óvenjulegt fyrir hvern sem er í hinum vestræna heimi,
ef hann kæmist hjá því að reka augun i rennilás í eina dagstund eða svo. En þó
rennilásinn sé svo algengt og áreiöanlegt tæki sem raun ber vitni í daglega lífinu,
virðist sem lítill áhugi sé fyrir því hvaðan hann er upprunninn og hvernig hann hefur
þróast fram á þennan dag. Það er lítið um upplýsingar um rennilásinn í alfræði-1
orðabókum, sumar þær nýjustu fjalla um hann í nokkrum línum; enginn þeirral
inniheldur ítarlega greinargerð um hann. Uppruni og þróun rennilássins er því*
nokkuð sem fáir vita um, jafnvel í þeim fyrirtækjum sem rennilásinn framleiða.
Svoleiöis er um fleiri tæki, sem við erum með fyrir framan nefið á okkur dag eftir
dag. Þaö er eins og fáir hafi áhuga á hvaðan þau eru fengin.
Áriö 1943 hélt Frank B. Jewett, stjórnarfor-
maöur rannsóknastofnunar Bell-símafélagsins
og formaöur Vísindaakademtu Bandaríkjanna,
ræöu viö háskólann í New York, sem bar yfir-
skriftina, „Loforð tæknifræöinnar". Þar sagöi
hann aö „hinar raunverulega skapandi hug-
myndir" ættu uppruna sinn aö rekja til
hugmyndaríkra einstaklinga og aö enginn gæti
sagt fyrir hverjar þær yröu eöa hvar þær birtust.
Hann sagöi: „Sem dæmi um hversu ómögulegt
þaö er, jafnvel hvaö varöar einfalda hluti, aö
segja fyrir um framtíöina, hef ég oft velt því fyrir
mér hve óendanlega litlir möguleikar heföu ver-
iö á því aö maöur eöa hópur manna, nema sá
sem átti hugmyndina að rennilásnum í raun,
heföu einhverntíma sest niður til aö finna upp
rennilásinn."
Sá sem átti hugmyndina aö rennilásnum, hét
Elias Howe, sem er kannski betur þekktur fyrir
framlag sitt til uppfinningar saumavélarinnar.
Áriö 1851 fékk hann einkaleyfi á sjálfvirkum
fatalokara. Hann lýsti fyrirbærinu á eftirfarandi
hátt: „Uppfinning mín byggist á röö af krækjum,
sem tengdar eru viö samliggjandi strengi fest-
um viö klæðin og rennur eftir grind eöa teinum."
Þessi uppfinning Howes haföi í sér marga þætti
nútíma renniláss, en af ástæðum sem eru
óþekktar setti hann aldrei hugmynd sína á
markaö.
Þess vegna er þaö Whitcomb L. Judson, sem
iöulega hlýtur heiöurinn af því aö hafa fundið
upp rennilásinn, en árið 1893 fékk hann tvö
einkaleyfi í Bandaríkjunum fyrir sjálfvirkt lokun-
artæki, sem virkaöi með rennibúnaöi. Hvort
Judson hefur haft takmarkaöar hugmyndir um
hvernig tæki hans yröi notaö eöa hvort hann
einfaldlega hefur viljaö marka þaö skýrt í um-
sókn sinni um einkaleyfiö er ekki vitaö, en fyrsta
einkaleyfi hans á búnaöinum bar nafniö „Clasp
Locker or Unlocker for Shoes,“ sem gæti út-
lagst, sem smellulokari eöa opnari fyrir skó.
Áriö 1894 komu Judson og Lewis A. Walker á
fót Universal Fastener Company-inu til aö koma
á framfæri rennilás Judsons. Walker þessi var
lögfræðingur, sem áhuga haföi fyrir samvinnu-
fyrirtækjum. Þaö hóf aö framleiöa eina tegund
rennilása undir nafninu Universal áriö 1896.
Salan var léleg, aö hluta til vegna þess aö lás-
m i ö sm
r i r

rEJ II
::
r j II,
\JS
arnir áttu þaö til aö rifna upp undan álagi og
vegna þess aö þeir voru heldur skarpir og rifu
fatnað.
Átta árum seinna var nafni fyrirtækisins
breytt í Automatic Hook and Eye Company og
bauð þaö upp á betrumbætta gerð rennilása
undir nafninu, C-Curity. (Slagoröið var, „Togiö
og þaö er búið.“) Fyrirtækiö haföi þá komið sér
upp vélabúnaöi, sem Judson hannaöi til aö
smíöa rennilása, sem áöur höföu veriö gerðir i
höndunum. Þá kom þaö fyrirtækinu einnig til
góöa aö Gideon nokkur Sundback réöst til
starfa hjá því, en hann var verkfræöingur, sem á
nokkrum árum endurbætti rennilásinn til mikilla
muna.
Um þetta leyti höföu aörir uppfinningamenn
unniö aö endurbótum á rennilásnum, en þaö er
eins og þeir hafi verið alltof langt á undan sínum
tíma, því rennilásinn þeirra varö aldrei merkileg
söluvara. Áriö 1913 var P.A. Aronson starfs-
manni viö fyrirtæki þeirra Judsons og Walkers
veitt einkaleyfi fyrir rennilás, sem er í frumatriö-
um eins og sá sem nú er viö líði; rennilás, sem
opnast í báöa enda. En salan var enn dræm,
svo ekki sé sterkara aö oröi kveðiö, og fyrirtæk-
ið stóö á barmi gjaldþrots. Þá var þaö árið 1917
aö verkfræðingurinn Sundback hannaöi renni-
lás úr járni, sem er eins og sá sem viö notum i
dag. Þetta var svo merkilegt skref í gerö renni-
lása aö fyrirtækið breytti um nafn, sem lagaö
var aö hinum nýja búnaöi. Walker jók fjármagn-
iö og umturnaöi fyrirtækinu og geröi sig aö for-
stjóra, stööu sem hann hélt fram til 1938 þegar
hann dó.
Meö þessum auknu framförum kom loks aö
því aö rennilásinn varö aö góöri söluvöru. Fyrsti
hluturinn, sem framleiddur var í einhverju magni
meö rennilás, var peningabelti, sem hannaö var
af klæöskera í New York. Beltið var mjög vin-
sælt meðal sjómanna í fyrri heimsstyrjöldinni.
Mestur hluti þeirra 24.000 rennilása sem fyrir-
tækiö framleiddi þetta ár, 1917, voru í þessum
beltum. Ariö eftir voru framleiddir 10.000 renni-
lásar í fatnaö fyrir herinn. Fljótlega eftir fyrri
heimstyrjöldina kynntist almenningur rennilásn-
um meö því aö hann var þá kominn á hanska og
tóbakspunga. Sennilega hefur þó rennilásinn
fyrst fariö aö njóta sín og oröið vinsæll þegar
hann var settur á skóhlífar nokkrum árum eftir
stríöiö því fljótlega upp úr því jukust vinsældir
hans um allan helming. Rennilásinn flaug nú um
heimsbyggöina meö gífurlegum hraöa. Fyrir-
tækiö, Hookless Fastener, sem var eina fyrir-
tækið, sem framleiddi rennilása á árunum 1917
til 1926 sá framleiösluna aukast úr 24.000 lás-
um í meira en 60 milljón stykki áriö 1938. Á
þeim tíma haföi fyrirtækiö breytt nafni sínu í
Talon. Fyrir tíu árum voru um 2,3 milljaröar
rennilása framleiddir í Bandaríkjunum. Síöan
hefur framleiöslan minnkaö niöur í 1,8 milljaröa
stykkja vegna samkeppni erlendis frá.
Menn gætu haldiö að þaö væri lítiö hægt aö
þróa rennilásinn meira en oröið er. Þó eru í
sjónmáli þó nokkrir möguleikar, sem enn hafa
ekki veriö nýttir sem skyldi, sérstaklega hvaö
varðar plastrennilása. Hægt væri aö framleiöa
stærri og minni rennilása en þá sem nú fást á
markaöinum. Stærri lásarnir væru þá settir á
fyrirferöarmeiri hluti sem festa þarf, til dæmis
tjöld sem þilja stóra sali þannig aö unnt sé aö
halda aöskiljanlega fundi í þeim. Minni rennilás-
arnir yröu þá nothæfir í framleiöslu, sem nú
hefur minnkaö eins og hulstur utan yfir
„Walkman“-feröaútvarpstæki svo eitthvaö sé
nefnt. Annar möguleiki er ódýr gerö af rennilás
sem notaöur væri á pappírsgræjum ýmiss kon-
ar, sem geröar væru til aö nota einu sinni og svo
hent. Þá er hægt aö ímynda sér rennilás sem
væri sterkur, loftþéttur og þó sæmilega meö-
færilegur til aö hægt sé aö hafa hann á
geimfarabúningum. Ef slíkur rennilás yröi ein-
hverntíma geröur, myndi hann eflaust vera
notaöur í fleira sem vel nýtti þessa byggingu
hans.
Siöasta dæmiö sem vert er aö nefna er nokk-
uö sem enn bíöur eftir róttri tegund renniláss. I
skurölækningum er þörf á loftþóttum og efna-
fræöilega áfestum rennilás, sem væri notaöur í
staö sauma á skuröum sem gæti þurft aö opna
aftur stuttu eftir aögerö. Margir skurölæknar
hafa lýst yfir áhuga sínum á slíkum búnaði.
Hönnun hans og gerð yröi stórkostleg áskorun
fyrir rannsakendur í læknisfræöinni og renni-
lásaiönaöinum.
Þýð. - ai.