Morgunblaðið - 12.11.1983, Page 30

30
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 12. NÓVEMBER 1983
Moldarrof og uppblástur á óvörðu landi í Fnjóskadal. (Ljósm. Páll Jónsson)
Birkirunnar, sem sáð var til 1947. Mynd frá 1983. (Igósm. H.B.)
Endurgræðsla Háls-
mela í Fnjóskadal
— eftir Hákon
Bjarnason
Síðari grein
l>að er næsta ótrúlegt hve við
íslendingar látum okkur litlu skipta,
hve land okkar er eytt og rúið að
landgæðum. Sú skoðun virðist ótrú-
lega almenn að endurgræðsla upp-
blásinna og gróðurvana landa sé
mjög auðveld. Slíkt er fjarstæða.
Hið sanna er, að við kunnum varla
tökin á að sinna þessu máli. Hér
verður sagt frá því, hvernig tilraun-
um með endurgræðslu Hálsmela
hefur miðað, og hver er árangur
þeirra.
Friðun melanna
Árið 1946 var skógargirðingin
um Vaglaskóg stækkuð út á Háls-
mela, og hefur síðan fylgt þjóðveg-
inum frá Fnjóskárbrú langleiðina
heim að Hálsi. Þá komu allt að 50
hektarar gróðurvana lands innan
girðingarinnar. Vonir stóðu til að
melarnir mundu að nokkru gróa
upp af sjálfsdáðum, en síðan eru
liðin 37 ár án þess að sjálfs-
græðslu gæti að nokkru marki
nema á örfáum blettum, einkum í
dældum, þar sem jarðraki er
mestur.
Fnjóskadalur er langur, djúpur
og mjög þurrviðrasamur. Mikill
hluti hans er um og yfir 100 metra
ofar sjó, og melarnir munu í um
150 metra hæð. Sumur eru stutt
og úrkomulítil og að auki eru vor-
þurrkar oft með afbrigðum þrálát-
ir. Þetta á auðvitað nokkurn þátt í
því, hvað endurræktun og sjálf-
græðsla melanna hefur gengið
hægt.
Vorið 1947 sáði þáverandi skóg-
arvörður á Vöglum, Einar G. E.
Sæmundsen, grasfræi í tvo hekt-
ara lands meðfram þjóðveginum,
og átti þetta að verða einskonar
sýnireitur. Grasfræið var blanda
af íslensku grasfræi frá Sámsstöð-
um og venjulegu erlendu fræi, sem
þá var notað við alla túnrækt.
Ennfremur var sáð bæði grasfræi
og íslensku melfræi í dálitla laut,
sem sandur og mold hafði borist í.
Síðan var alhliða áburði dreift yf-
ir. Nokkru eftir að þessu var lokið
gengum við Einar um landið til að
sjá hvernig til hefði tekist og höfð-
um við með okkur um 100 grömm
af birkifræi. Meira var ekki til þá
stundina, því miður. Sáldruðum
við fræinu á dálítinn blett í miðri
grasfræsáningunni skammt frá
girðingunni. Næstu þrjú árin var
borið á reitina og litu þeir fallega
út eins og græn vin í eyðimörk.
Eftir það var talið að grasið
ætti að komast af án áburðar, og
þá var áburðargjöf hætt með öllu.
Næsta sumar var mikill kyrkingur
í grasinu og sást þá nokkur vottur
hundasúru. Sumarið þar á eftir sló
rauðum blæ á sáðreitina því að
hijndasúran óð uppi. En hunda-
„Hér kemur einnig hið
sama í ljós og áður, að
einstaka birkiplöntur
hafa náð að rótfesta sig
utan í grashnubbana.
Þær eru enn að vísu
mjög litlar og miðar
hægt upp á við, en þær
eiga framtíðina fyrir
sér. Segja má að þetta
sé eini árangurinn af
öllum þessum áburðar-
og grasfræaustri. Hvet-
ur hann, ásamt fyrri til-
rauninni, til umhugsun-
ar um hve tilgangslaus
slík landgræðsluaðferð
er, sé henni ekki fylgt
eftir með sífelldri
áburðargjöf.“
súran er sníkjuplanta, sem að
nokkru leyti lifir af rotnandi
grasrótum, og upp úr þessu dó
grasið að mestu út uns ekki varð
lengur séð, hvar sáð hafði verið.
Eftir voru þó örlitlar birkiplöntur
á stangli þar sem birkifræið kom
niður. Voru þær yfirleitt angar
litlar og stóðu í stað í mörg ár,
eflaust sakir næringarskorts,
enda var ekkert að þeim hlúð.
Mörgum árum síðar var eftir því
tekið, að þær fóru að teygja úr sér
og á nokkrum árum var komin upp
þyrping birkiplantna, sem færðist
í aukana með hverju ári. Nú
stendur þar dálítill birkilundur,
allt að fjórir metrar á hæð, og um-
hverfis hann er urmull birkiný-
græðings, sem vaxið hefur upp af
fræi úr lundinum. í skjóli birki-
lundarins er einnig allþéttur gras-
gróður ásamt nokkrum öðrum
plöntutegundum. Að þessu verður
vikið síðar.
Endurtekin tilraun
Þrátt fyrir mistökin eða árang-
ursleysið af grasræktinni á árun-
um 1947 til 1950 var efnt til gras-
ræktar í miklu stærri stíl árið
1969 í von um að nú tækist betur
til. Landgræðsla ríkisins lagði til
leiðsögn og gaf töluvert grasfræ-
magn í upphafi. Sáningar fóru
fram 4 ár í röð, og var alls sáð í 18
hektara lands norðan við skóga-
mörkin á Vöglum. Borið var á sán-
ingarnar í 8 ár, fyrst á hverju ári
og síðar annaðhvert ár. Alls fóru
17 tonn af áburði á sáningarnar
eða sem næst eitt tonn á hvern
hektara. Meðan áburðar naut við
slógu sáningarnar grænum lit á
melana og vöktu athygli þeirra,
sem um þjóðveginn fóru, á sama
hátt og í fyrra sinnið. Þegar
áburðargjöf var hætt fór allt á
sama veg og eftir fyrri tilraunina.
Tilsýndar sér þess nú enga staði,
að þar hafi verið myndarleg gras-
rækt í nokkur ár, en með því að
ganga um landið má sjá hnubba af
vingli og lógresi, sem verið hafa
fyrir á melunum og fengið aukinn
lífsþrótt við áburðinn, að minnsta
kosti um stundarsakir. Hér kemur
einnig hið sama í ljós og áður, að
einstaka birkiplöntur hafa náð að
rótfesta sig utan í grashnubbana.
Þær eru enn að vísu mjög litlar og
miðar hægt upp á við, en þær eiga
framtíðina fyrir sér. Segja má að
þetta sé eini árangurinn af öllum
þessum áburðar- og grasfræ-
austri. Hvetur hann, ásamt fyrri
tilrauninni, til umhugsunar um
hve tilgangslaus slík landgræðslu-
aðferð er, sé henni ekki fylgt eftir
með sífelldri áburðargjöf.
Vingullinn á
Stórulágarbarmi
Ekki má skilja svo við tilraun-
irnar með endurgræðslu, að ekki
sé getið um Stórulágarbarminn.
Þar hófst uppblásturinn á melun-
um fyrir 120 árum, eins og áður er
getið. Þar var dálítill vingulgróður
ásamt lógresi og vallhæru þegar
landið var friðað, og þessar teg-
undir höfðu þést nokkuð á friðun-
artímabilinu. Var horfið að því
ráði er grasfræsáningarnar hófust
að bera túnáburð á barminn sam-
tímis því er borð var á sáningarn-
ar. Við það þéttist vingullinn og
innan fárra ára var þar komin
samfelld gróðurþekja. Vingullinn
bar fræ á hverju ári eftir að farið
var að bera á, og virðist það hafa
flýtt mjög endurgræðslunni. Hann
er nærri einráður á barminum, en
þar sjást einnig fáeinar aðrar teg-
undir. Eftir að áburðargjöf var
hætt dró mjög úr þroska vinguls-
ins og fræmyndun er nú orðin lítil
eða engin, en gróðurþekjan er
samfelld. Lítilsháttar hefur fund-
ist af sjálfsánu birki innan um
vingulinn, og birkiplöntum virðist
fjölga smám saman. Fer það að
líkindum eftir fræfalli í Vagla-
skógi hve ört þeim kann að fjölga.
Varla þarf að taka fram, að vöxtur
birkisins er hægur enn sem komið
er.
Liðin eru mörg ár síðan því var
veitt eftirtekt á gömlum melskell-
um innan Vaglaskógar, að þær
greru upp á sama hátt og í gras-
fræsáningunum. Vingullinn var
fyrstur allra plantna til að festa
rætur á gróðurlausri melskellu, en
síðan gat birkið fengið fótfestu
utan í jaðri vingulþúfunnar.
Stangast þessi athugun á við það,
sem á stundum var haldið fram
fyrir allmörgum árum, að fyrstu
landnemarnir á gróðurvana landi
væru lágplöntur, fléttur, skófir og
mosar, en síðar kæmu æðri plönt-
ur er lágplönturnar hefðu undir-
búið jarðveginn. En hvað sem
þessu líður, þá er vingullinn fljót-
astur að nema land á Hálsmelum,
j pn ýmsar aðrar tegundir fylgja
Mynd úr flugvél yfír Vaðlaheiði. Gróðrarstöðin í Vaglaskógi til hsgri á
myndinni, en gamli vegurinn austur í Ljósavatnsskarð til vinstri. Myndin
sýnir uppblástur í heiðinni betur en orð fá lýst (Ljóam. f-k v. Línden)
Gamli þjóðvegurinn milli Háls og Skóga. Á hægri hönd hrísmóar að gróa upp
eftir friðun frá 1946. Birkibuskar að koma upp á víð og dreif. Á hægri hönd
melar, sem reynt hefur verið að rækta upp mað grasfræssáningu. Athyglis-
verðust er þó jarðvegseyðingin í Vaðlaheiði upp af bænum.
honum þótt minna beri á þeim. Þá
má benda á, að birkiplönturnar
utan í vingulhnubbunum geta
lengi staðið í stað án þess að bæta
nokkru sýnilegu við vöxt sinn, en
svo kemur allt í einu að því, að
þær teygja sig upp á fáum árum
og auka vöxt sinn úr því. Sennilegt
er, að þá hafi sveppur eins og kúa-
lubbi, eða jafnvel fleiri tegundir
sveppa, sest að á rótum birki-
plantnanna og greitt fyrir vextin-
um.
Reynsla af lúpínu
á Hálsmelum
Fyrir mörgum árum voru fáein-
ir lúpínuhnausar settir niður ná-
lægt gamla birkilundinum út við
þjóðveginn. Þeir þrifust allsæmi-
lega og báru fræ en útbreiðslu
þeirra miðaði mjög hægt. Landið
er marflatt en lúpínan kastar ekki
fræjum sínum nema örskammt
frá móðurplöntunni og kann það
að hafa verið orsökin til lítillar
útbreiðslu. En um sama leyti og
grasræktin hófst að nýju var tölu-
vert af lúpínurótum sett niður á
ýmsa staði á melunum, einkum á
smáhóla og utan í brekkur. Frá
þessum stöðum hefur hún breiðst
mjög ört út og þekur hún nú all-
stór svæði á melunum. Lúpínan
þarf mikla úrkomu til að þrífast
vel, og er hún því ekki eins stór-
vaxin á þessum stað og víða ann-
arsstaðar í mjög þurrum árum, og
það hefur komið fyrir að hún hef-
ur visnað og dáið á hæstu hryggj-
unum þegar miklir þurrkar ganga
að vorlagi. En slíkt virðist ekki
skipta öllu máli þar eð urmull
fræplantna kemur upp í skellun-
um og tekur við af því er féll.
Lúpína þarf ekki á áburði að
halda. Hún aflar sér köfnunarefn-
is úr andrúmsloftinu, og meira að
segja miðlar hún öðrum plöntum
af afla sínum. Undir lúpínuþekj-
unni vaxa margar tegundir
plantna sem lítið ber á meðan hún
breiðir sig yfir allt, en sé hún sleg-
in eða grisjast kemur jörðin oftast
algræn undan henni.
Niðurlag
Af þeirri reynslu, sem fengist
hefur af friðun og endurgræðslu
Hálsmela, er augljóst að sáning
grasfræs er alveg gagnslaus nema
með sífelldum áburðaraustri.
Vingull og birki mundu nema
landið á ný, en slík endurgræðsla
yrði að njóta friðunar í heila öld
eða lengur. Gróðursetning lúpínu
á víð og dreif er mjög ódýr rækt-
unaraðferð, og með henni mætti
klæða allt landið og bæta jarðveg-
inn. En hvað við tæki eftir lúpínu-
ræktunina skal ósagt látið. Hún
myndi þó ávallt skila frjórri jörð
þar sem nú er líflaus jarðvegur.
Að endingu má bæta við, að
enda þótt Hálsmelar blási ekki
lengur upp og nokkur tilraun hafi
verið gerð til að bæta gömul sár,
þá er enn mikill uppblástur í
gangi og landeyðing í Vaðlaheiði
og ýmsum öðrum stöðum á þess-
um slóðum, og vafasamt er að
meira grói upp en eyðist þrátt
fyrir víðlendar skógargirðingar í
Fnjóskadal og strjálbýli í suður-
enda dalsins.
Híkon Bjarnason er fyrrrerandi
skóer^arst^ri.Uitii