Morgunblaðið - 07.12.1983, Blaðsíða 2

34
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 7. DESEMBER 1983
Washington-pistill eftir Margréti Þorvaldsdóttur
Washington DC
- borgin bjarta við Potomac
Séð frá ('apitol að Washington-minnismerkinu.
Það er sterkur rómantískur
blær yfir Washington, höfuðborg
Bandaríkjanna. Borgin var skipu-
lögð áður en hún var byggð, er hún
því í dag einkar falleg, með breið-
um strætum, miklum gróðri og
hvítum glæsilegum byggingum,
stolt þjóðarinnar.
Þar sem Washington stendur
nú, áttu fyrrum Powhata-indíanar
þorp. Snemma á 17. öld komu
skoskir og írskir veiðimenn, þeir
reistu býli og ruddu land. Síðar
myndaðist byggð vestanmegin ár-
innar Potomac, reist voru höfuð-
ból eins og Mount Vernon, ættar-
setur George Washingtons, fyrsta
forseta landsins.
Árið 1790 ákvað þing landsins
að finna stjórnsýslunni samastað.
George Washington forseta var
falið að ákveða höfuðborg stað við
Potomac. Hann valdi landið með
það í huga að greið leið væri frá
hafi, gott skipalægi og auðvelt að
flytja varning til frumbyggja
landsins.
Washington fékk franskan
verkfræðing, Charles L’Enfant til
að mæla út landið og gera upp-
drátt af borginni. L’Enfant valdi
Jenkins-hæð, sem nú er Capitoi
Hill og ætiaði borginni stað á
þurrlendi austan hæðarinnar.
Braskarar náðu að kaupa upp
landið og héldu verði svo háu, að
þingið ákvað að kaupa mýrlendið
vestan hæðarinnar og þar stendur
miðborg Washington í dag.
Bygging borgarinnar hófst árið
1793 með byggingu Capitol, þing-
hússins, og Hvíta hússins. L’En-
fant vaidi Capitol stað á Jenkins-
hæð. Capitol átti að vera eins kon-
ar öxull eða miðja sem öll byggð
átti að taka mið af. Götur áttu að
vera eins og reitir á taflborði, síð-
an áttu breiðstræti að liggja frá
Capitol eins og geislar frá sólu yf-
ir byggðina, til að auðvelda um-
ferð. „Skipuleggið ekki smátt er
þið byggið nýja höfuðborg," lagði
L’Enfant til við þingið. Þeirri til-
lögu var fylgt og sýndi þingið þar
framsýni því að skipulagið hefur
gefið kynslóðum svigrúm til
breytinga í takt við breytta tíma.
Capitol er ein mikilfenglegasta
og mikilvægasta bygging í Wash-
ington. Hún stendur hátt og má
sjá hvítan tignarlegan kúpul
hennar langt að. Frá Capitol í
vestur er Mall, sem er mikill
glæsivöllur, ca. 2 km langur og
nær að minnismerki Washington.
Meðfram Mall eru öll helstu söfn
borgarinnar staðsett, Smithsoni-
an, þjóðminjasafnið, þjóðskjala-
safnið, geimvísindasafnið og lista-
söfnin.
Gegnt Capitol handan við Mall
rís hár minnisvarði Washingtons.
Frá turni hans má sjá Hvíta húsið
í norðri, hinn glæsilega minnis-
varða Lincolns í vestri, og hinn
rómantíska minnisvarða Jeffer-
sons í suðri. Þessar tígulegu hvítu
byggingar njóta sín vel, því að
þeim hefur verið ætlað mjög rúmt
svæði. Yfir þessum byggingum svo
og öðrum opinberum byggingum
er hafður blandaður byggingar-
stíll sem nefndur hefur verið
„klassískur amerískur". Þessi oft
umdeildi stíll þróaðist m.a. vegna
þess að reynt var að láta opinber-
ar byggingar falla að stíl Capitol
og Hvíta hússins. Breytt var út af
þeirri hefð, eftir 1960, með bygg-
ingu hinnar hornskörpu austur-
byggingar listasafnsins og geim-
vísindasafnsins. Það safnhús er
eins og kassar á hvolfi og var það
þannig byggt, vegna hagkvæmni
fyrst og fremst, en arkitektum til
talsverðar hrellingar. f dag er það
vinsælasta safn borgarinnar. Það
geymir marga merka gripi frá
geimferðum og er mjög aðgengi-
legt.
Af öðrum frægum byggingum
má nefna Liberáry of Congress,
þingbókhlöðuna, og byggingu
Hæstaréttar, sem standa austan
við Capitol. Við Potamac, norðan
minnisvarða Lincolns, er Foggy
Bottom eða þokubotninn. Þar
standa tilkomumiklar byggingar
þétt saman, þær eru ósamstæðar
og eins og hent þar niður af
handahófi. Frægastar þeirra eru
Watergate-samstæðan og Kenn-
edy Center.
í Washington eru sögustaðir við
hvert fótmál. Borgin þótti ekki til-
komumikil á fyrrihluta 19. aldar.
Hitinn og rakinn á sumrin þótti
óbærilegur (og þykir enn). f mýr-
lendinu þrifust flugur sem báru
sjúkdóma. Fulltrúar erlendra
ríkja litu á dvöl sína í borginni
sem neyðardvöl og komu án fjöl-
skyldu. Staðurinn þótti mjög
heilsuspillandi.
Árið 1861, við upphaf borgara-
styrjaldarinnar, var Washington
dæmigerður Suðurríkjabær með
65 þúsund íbúa. Vegna staðsetn-
ingar varð Washington mikilvægt
virki í stríðinu. í upphafi stríðsins
voru kallaðar inn herdeildir frá
Norðurríkjunum og^ komið upp
birgðastöðvum matvæla og vopna.
Herbúðir risu upp hvarvetna um
borgina og var ein sú stærsta þar
sem nú er Kennedy Center og
Watergate. Það þurfti 10 þúsund
hermenn til að halda þessari stóru
herstöð virkri.
Þær byggingar sem næstar voru
Potomac voru gerðar að virkjum
gegn mögulegri áraá. Jafnvel
Hvíta húsið var mögulegt skot-
mark, staðsett aðeins 3 km frá
stöðvum sunnanmanna handan
Potomac.
Suðurríkjamenn ætluðu sér að
ná Washington í upphafi stríðsins,
en þeir urðu fyrst að sigra Poto-
mac-herdeildina sem var ríkisher-
inn. Norðurríkjamenn gerðu sér
einnig grein fyrir því að þeir yrðu
að ná höfðustöðvum Suðurríkja-
manna í Richmond til að vinna
stríðið. Herir þeirra mættust við
Manasses, 40 mílur frá Washing-
ton. Eftir blóðuga bardaga og
mikið mannfall sigruðu Suður-
ríkjamenn. Þeim tókst ekki að
fylgja sigrinum eftir og hörfuðu
Norðurríkjamenn til Washington.
Þeir treystu varnir Washington
betur en áður og náðu valdi á vest-
urbakka Potomac og reistu virki í
Arlington. Þar var höfuðból Lees,
hershöfðingja Suðurríkjamanna.
Seinna í stríðinu voru hermenn
jarðsettir þar, varð þáð upphafið
að hermannagrafreitnum í Arl-
ington.
Þar sem Suðurríkjamönnum
hafði mistekist að hertaka Wash-
ington, ákveð Lee hershöfðingi að
vinna borgina norðan frá. Hann
reyndi það frá bænum Frederick
en mistókst. Ljóst var að varnir
borgarinnar voru veikastar að
norðan, voru því reist 63 virki sem
veita áttu borginni vörn. Eitt
þessara virkja er enn varðveitt,
Fort Stevens. Nafn þess varðveit-
ist í sögunni fyrir það að þar kom-
ust Suðurríkjamenn næst þvf að
vinna Washington. Eftir bardag-
ana við Gettisburg, sem Suður-
ríkjamenn töpuðu, komst lítil
herdeild þeirra óséð suður Mary-
land að Fort Stevens. Það er að-
eins 7 km frá Hvíta húsinu. Stillt
var upp bardaga að þeirra tíma sið
og Washington-búar komu þangað
með matarkörfu sínar til að fylgj-
ast með bardaganum. Jafnvel
Lincoln forseti var þar mættur.
Lincoln og borgarbúar höfðu
ástæðu til að vera áhyggjufullir,
Washington var varnarlítil. Mest-
ur hluti herliðsins var í för Grants
suður í Virginiu til að vinna Rich-
mond. Lincoln sendi hraðboða suð-
ur. Hjálp barst á elleftu stundu.
Mareir hildarleikir voru háðir í
grennd við Washington og voru
særðir hermenn fluttir til borgar-
innar. Mörg sjúkrahús voru reist
og náðist góður árangur í lækn-
ingu særðra. Walt Whitmann
heimsótti sjúka. Hann veitti særð-
um aðstoð og huggun. Það var
einnig starf Söru Parton sem síðar
stóð að stofnun Rauða krossins
hér í landi. Lincoln forseti heim-
sótti sjúkraskýlin oft og bað særð-
um blessunar guðs.
Læknar unnu störf sín við erfið-
ustu aðstæður. Einn þeirra, dr.
Benton, segir frá því í æviminn-
ingum sínum, að eitt sinn, eftir
erfiða aðgerð, aflima þurfti hand-
legg særðs hermanns, hafi aðstoð-
armaður hans veitt honum viður-
kenningu fyrir vel unnið verk.
Heyrir hann þá alvarlega rödd
segja sér að baki „en hvað með
sjúklinginn?" Dr. Benton leit við
og horfði beint í áhyggjufullt and-
lit Lincolns forseta. Sjúkraskýlin
hurfu fljótlega eftir stríðið, það
síðasta sem stóð við Kalorama var
rifið 1867. Við Kalorama er bú-
staður íslenska sendiherrans.
Fram undir aldamót varð ekki
mikil breyting á borginni. Skipu-
lag L’Enfant hafði gleymst að
mestu. Það var eftir miklar kvart-
anir frá borgarbúum, að einn
þingmanna stóð fyrir því, að upp-
runalega skipulagið var dregið
fram og því framfylgt og öðlaðist
Washington þá mynd sem hún
hefur í dag. Mall var hreinsað, tré
voru gróðursett og stígar lagðir.
Söfnin voru reist, Smithsonian
var þar áður. Þar sem þjóðskjala-
safnið stendur var áður aðalmark-
aður borgarinnar. Það eru ekki
nema 130 ár síðan þar var einnig
þrælamarkaður. Lincoln upplifði
það sem þingmaður að frjálsum
blökkumanni var rænt úr húsi þvf
er hann bjó í og var hann seldur á
þrælamarkaði. Yfir slíkt náðu
engin lög á þ'eim tíma.
L’Enfant hafði í uppdrætti sín-
um gert ráð fyrir beinum, breiðum
vegi milli Capitol og Hvíta húss-
ins. Þessi vegur, Pennsylvanía
Avenue, hefur bugðu fram hjá
fjármálaráðuneytinu. Sagan segir,
að þingið hafi dregið við sig að
taka ákvörðun um bygginguna og
hafi Jefferson, sem þá var forseti,
misst þolinmæðina, gengið út á
völlinn, stungið niður staf sínum
og sagt ákveðinn: „Hér skal það
standa." Þar stendur það í dag.
Hvíta húsið er frægasta bygging
Washington, það er ekki háreist
bygging en hefur yfir sér einfald-
leik og tign. Það er tákn varan-
leika í augum landsmanna. Hvíta
húsið er byggt í Georgian-stíl. Sá
stíll er upprunninn á Englandi og
var algengur hér á nýlendutíman-
um. Aðalbyggingin hefur haldið
stíl sínum, þó ýmsar breytingar og
viðbyggingar hafi síðar bæst við.
Enginn kemur svo til Washington
að hann líti ekki inn í Hvíta húsið.
Það er jafnframt því að vera for-
setasetur, safn söguminja. Sagt er
að fyrir aldamót hafi ekki verið
óalgengt að komið væri við hjá
forsetafrúnni, ef fólk átti leið um.
í dag er farið í langar biðraðir og
fara þúsundir manna um húsið
dag hvern. í augum landsmanna
er það helgur staður, hlekkur að
fortíð og sögu landsins. Þar hafa
allir forseta landsins gengið um
sali og prýða myndir af þeim
veggi, svo og minjar frá liðnum
tímum.
Merkasta bygging Washington
er Capitol, þinghúsið. Þaðan liggja
vegir til allra átta í fleiri skilningi
en einum. Frá Capitol var borgin
byggð. Breiðstrætin sem liggja frá
Capitol bera nöfn fylkja landsins,
þau eiga upphaf sitt í miðri Rot-
anda, sem er forsalur þinghússins.
Rotanda er hringlaga salur sem
liggur beint undir kúpu þinghúss-
ins. Menn eiga gjarnan drjúga
viðdvöl í þessum forsal. Til beggja
handa eru gangar er liggja að söl-
um þingsins. Þetta er mjög falleg
og lifandi bygging sem gestir hafa
nær óhindraðan aðgang að. Gestir
geta fengið að fylgjast með þing-
störfum af þingpöllum. Þeir fá
þannig tilfinningu fyrir hlutdeild í
stjórn landsins.
Saga þinghússins er athyglis-
verð. Bretar brenndu Capitol
ásamt öðrum byggingum í Wash-
ington í frelsisstríðinu, eða árið
1814. Það var síðan endurbyggt, en
við upphaf borgarastyrjaldarinn-
ar var kúpullinn ekki fullbyggður.
Lincoln forseti lét halda verkinu
áfram. Þegar á hann var deilt
fyrir að eyða fjármunum svo
ónauðsynlega, var eftir honum
haft: „Það skal vera tákn þess að
bandalagið verði áfram.“ Kúpull-
inn var byggður og árið 1863 var
stytta ameríska listamannsins
Thomas Crawfords, sem hann
kallaði „Armed Liberty" eða vopn-
aða frelsisgyðjan, reist á kúpul-
inn.
Á stríðstíma þjónaði þessi bygg-
ing, um tíma, sem herbúð og
sjúkrahús. Brauðgerð var þar í
kjallara er nærði 10 þúsund
manna her.
Capitol geymir marga sögulega
fjársjóði. Þar má sjá í gamla þing-
salnum styttur helstu þingskör-
unga, gefnar af þeim fylkium sem
þeir voru fulltrúar fyrir. I Capitol
er salur gamla Hæstaréttar, á
veggjum málverk af sögulegum
atburðum, á göngum styttur af
þeim er mótuðu sögu landsins.
Allt gefur þetta Capitol gildi.
Hingað til Washington kemur
fólk frá öllum fylkjum landsins.
Störf flestra tengjast stjórnsýsl-
unni. Sagt er að Washington geri
engan mann merkan, hingað koma
menn eftir að hafa unnið sér orð-
stír annars staðar. Þar sem stöðug
breyting er í stjórnkerfinu, dvelja
fáir hér lengi.
Menningarlíf er auðugt. Tón-
leikar og sýningar hvers konar eru
í boði daglega. Gróður er hér mik-
ill og litauðgi einstök. Kirsuberja-
trén boða vorkomuna. Þessi fal-
legu tré, sem voru gjöf frá Japan,
skreyta Mall og flesta garða hér í
borg. Á blómatíma þeirra í maí,
sitja fölbleik og hvít blómin eins
og þéttir hnoðrar á krónum
trjánna. Þá er borgin fegurst.
Kirsuberjahátíðin í maí er stór-
viðburður. Það er skrúðganga
mikil, borgarbúa og gesta, félaga-
samtaka og skólahljómsveita.
Leika þær eingöngu ættjarðarlög.
Þegar fólkið tekur undir er eins og
þjóðin fái eina sál. — Nú á haust-
dögum hvílir yfir Washington
mildur blær síðsumars. Lauf
trjánna taka dýrðlegum litaskipt-
um, með gullnum og dökkrauðum
litbrigðum.
Eins og vorið vekur eftirvænt-
ingu er haustið örvun til átaka. Á
sama hátt byggir á fortíð framtíð
lands.
Fyrir landsmenn ræðst framtíð-
in hér í Washington, borginni
björtu við Potomac. M.Þ.
Pennsylvania Avenue.
Capitol, þinghúsið í Washington.