Morgunblaðið - 07.12.1983, Blaðsíða 14

46
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 7. DESEMBER 1983
Rekstrarerfiðleikar heima-
vistarskólanna á Norðurlandi
- eftir Pál
Dagbjartsson
I tilefni af frétt sem lesin var í
hádegisfréttatíma útvarpsins 27.
nóv. sl. Iangar mig að stinga niður
penna.
Fréttin var á þá leið að unnið
væri að lausn á rekstrarvanda
heimavistarskólanna á Norður-
landi til frambúðar. Nefnt var og
haft eftir menntamálaráðherra að
unnið væri að ýmisskonar hag-
ræðingu m.a. með því að sameina
póstflutninga og nemendaflutn-
inga og þá væri einnig í athugun
að láta sveitarfélögin alfarið
greiða kostnað af rekstri heima-
vistarskólanna, þ.m.t. akstur, laun
í mötuneytum og heimavistar-
gæslu. Nú skal það tekið fram að
ég skyldi fréttina ekki þannig að
nú ætti að stinga niður pottorm-
um dreifbýlisins i póstpoka og
flytja á pallbíl í skólann, sem þó
hefði mátt hugsa sér eftir orðanna
hljóðan, heldur var skilningur
minn á þá leið að póstþjónustan
ætti að sjá um flutning skóla-
nemenda eftirleiðis, mest til
sparnaðarauka í menntakerfinu.
En hvað er það í raun sem verið
er að ræða um í þessu sambandi?
Málið er það, að ríkissjóður hefur
ekki staðið í skilum með lögboðnar
greiðslur til sveitarfélaganna
vegna rekstrarkostnaðar skól-
anna. Hér er mest um að ræða
greiðsluhluta vegna skólaaksturs
(85%), greiðslur vegna launa
starfsfólks í mötuneytum nem-
enda (100% vegna skyldunáms-
nem.) og svo greiðslur vegna
launakostnaðar vegna gæslu- og
félagsstarfa við heimavistir
(100% að ákveðnu hámarki eftir
fjölda nem.). Því er haldið fram af
hálfu fjármálayfirvalda að fé það
sem ætlað var til þessara hluta á
fjárlögum sé löngu uppurið —
fjárveitingar búnar.
Nú er von að menn spyrji, —
hvernig stendur á því að áætlanir
allar er þessi mál varða hafa farið
svo gersamlega úr böndunum að
peningar eru allir búnir á miðju
ári? Svar við þeirri spurningu hef-
ur aldrei komið skýrt fram. En
annað tveggja er að Fjárlaga- og
hagsýslustofnun hefur fipast í
framreikningi réttra verðbólgu-
hækkana (skyldi engan undra) eða
þá að áætlanir fyrir skólana sem
gerðar eru á fræðsluskrifstofun-
um hafa verið hringlandi vitlaus-
ar. — Ja, nema hvort tveggja sé.
Umtalsverður vaxta-
kostnaður sveitar-
félaganna
f sjálfu sér skiptir það ekki höf-
uðmáli hvar orsakanna er að leita
nema að því leyti að koma verður í
veg fyrir að svona haldi áfram.
Það skal upplýst að þessar van-
efndir ríkissjóðs á greiðslum til
sveitarfélaganna eru ekki neitt
nýtt fyrirbrigði. Svona hefur þetta
gengið í áraraðir, misjafnlega
slæmt að vísu, þ.e. misjafnlega
langur dráttur hefur verið á
greiðslunum. Þetta á heldur ekki
bara við um greiðslur vegna
rekstrar heimavistarskóla heldur
á fleiri sviðum þar sem verkefnin
eru sameiginleg.
Þetta þýðir það, að sveitarfélög-
in þurfa að taka lán til að brúa
bilið og ieggja út umtalsverðar
upphæðir í vaxtakostnað. Þess má
geta til fróðleiks að þessi vaxta-
kostnaður sem stafar af síðbúnum
greiðslum frá ríki nemur á þessu
ári á annað hundrað þúsunda
króna við skólann hér í Varma-
hlíð. Svona lagað getur auðvitað
ekki gengið til lengdar. Þegar ver-
ið er að tala um verkaskiptingu
ríkis og sveitarfélaga og ýmsan
sameiginlegan kostnað, þá hlýtur
það að vera grundvallaratriði að
báðir aðilar standi við sinn hlut.
Að öðrum kosti verða allar áætl-
anir vitlausar og óþolandi óvissa í
fjármálum sveitarfélaganna.
Heimavistin
Þá vil ég drepa lítillega á þá liði
sem fyrr eru nefndir og skipta svo
verulegu máli í rekstri heimavist-
arskólanna.
Heimavistarskólar eru til vegna
þess að víða í hinni dreifðu byggð
landsins hagar þannig til að ekki
er unnt að koma því við að nem-
endur sæki skóla daglega frá
heimilum sínum, sem allir eru jú
sammála um að er langtum æski-
legast, ef ekki gangandi þá í skóla-
vögnum. Heimavist er því að
þessu leyti versti kosturinn. Nú er
að mínu mati engin neyð fyrir
nemendur að dvelja á heimavist.
Slíkt er að mörgu leyti mjög lær-
dómsríkt og þroskandi. Alla vega
er það svo að við skólastjórar
heimavistarskólanna fáum ófáar
beiðnir úr þéttbýlinu þess efnis að
taka í heimavist þetta og hitt
barnið til að leysa margvíslegan
vanda þess. Oft eru „fræðingarn-
ir“ allir búnir að gefast upp og
ekki annað ráð eftir en að koma
viðkomandi í heimavistarskóla úti
„Þegar verið er að tala
um verkaskiptingu ríkis
og sveitarfélaga og ýmsan
sameiginlegan kostnað, þá
hlýtur það að vera grund-
vallaratriði að báðir aðilar
standi við sinn hlut. Að
öðrum kosti verða allar
áætlanir vitlausar og óþol-
andi óvissa í fjármálum
sveitarfélaganna.“
í sveit og sem betur fer þá komast
flestir sem þá leið fara til einhvers
þroska. Ég tek þó fram að heima-
vist fyrir börn undir 10 ára aldri
tel ég hálfgerðan neyðarkost. Hin
svokallaða heimavistargæsla, sem
mörgum er þyrnir í augum felst
aðallega í tvennu: 1) — vinnu með
nemendum í ýmisskonar félags-
starfi s.s. íþróttum, handavinnu,
klúbbastarfsemi svo eitthv. sé
nefnt. 2) — því sem svo er lýst í 4.
gr. reglugerðar um heimavistar-
gæslu gæslufólk skal leitast
við að veita nemendum hliðstæða
umhyggju og vernd og þeir njóta á
heimilum sinum ... “ Til að sinna
þessum störfum fá skólarnir út-
hlutað ákveðnum stundafjölda
(eftir fjölda nemenda) sem skól-
astjórar síðan skipta og skipu-
leggja þannig að komi að sem
bestum notum fyrir nemendur. Ég
veit að þeim sem til þessara mála
þekkja ber saman um að þessi um-
ræddi kvóti sé mjög þröngt
skammtaður af hálfu ríkisvalds-
ins. Sem dæmi má nefna að fyrir
næturvakt, þ.e. svefn í heimavist-
arhúsi, fær gæslukennari greidda
eina klst.
Mötuneyti
Samkvæmt grunnskólalögum þá
ber ríkissjóði að greiða laun
starfsfólks í mötuneytum skyldu-
námsnemenda í heimavist og
heimanakstri. Þetta starfsfólk til-
heyrir þeim sem eru á lægstu
launum í þjóðfl. og ekki þekki ég
annað en að þetta fólk vinni sín
störf vel og samviskusamlega. Um
hagræðingu og sparnað í þessu
efni verður vart að ræða nema að
breyttum öllum forsendum, þ.e.
innihaldi skólastarfsins, lengd
dagl. skóladags o.þ.u.l. Hitt er svo
annað mál þar sem ég vil Ieyfa
mér að efast um að allir séu sam-
mála, hvort stefna beri að því að
losa ríkissjóð alfarið frá þessu
hlutverki og fá það í hendur sveit-
arfélögum eða foreldrum.
Skólaakstur
Skólaaksturinn er yfirleitt
helsti liðurinn í kostnaði skólanna
í dreifbýlinu. Hér við skólann f
Varmahlíð mun þessi upphæð
nema um eða yfir hálfri milljón
króna á mánuði. Því má með sanni
segja að hvert prósentustig sem
hugsanlega er hægt að spara í
þessum útgjaldalið skiptir þó
nokkru máli þegar til lengdar læt-
ur. Ég skal alveg láta ósagt, hvort
mögulegt væri að spara verulegar
upphæðir í akstri skólanemenda f
dreifbýli en dreg það í efa. Mér er
ekki kunnugt um annað en að
reynt sé eftir mætti að skipu-
leggja aksturinn á sem hagkvæm-
astan hátt, enda eiga fræðslu-
stjórar að sjá um að svo sé gert.
Svo ég nefni dæmi héðan úr
Varmahlið, þá er reynt að sam-
nýta skólavagna í akstri yngri
nemenda i skólana i nágranna-
sveitarfélögum um leið og eldri
nemendum er ekið hingað i
Varmahlíð. Ég get nefnt að 6 ára
að börn fá einungis einn skóladag
í viku hér um slóðir vegna þess að
aukin kennsla þýddi stórlega auk-
inn akstur. Biðtími nemenda i
skóla verður ætíð umtalsverður á
degi hverjum vegna þess að það er
verið að samrýma akstur. Skóli er
starfræktur á frídögum sem falla í
miðja viku s.s. 1. des., öskudag,
sumard. fyrsta og fl., vegna þess
að það kostar svo mikið aukalega
að senda börnin heim þessa daga
og fella niður skóla. Svona mætti
tína til dæmi um, að það er reynt
eftir því sem kostur er, að gæta
hagræðis og sparsemi í þessum
rekstri heimavistarskólanna sem
virðist vera orðinn stórt þjóðfé-
lagslegt vandamál.
Verkaskipting ríkis
og sveitarfélaga
í skólamálum
Ef vikið er að niðurlagi í fyrr-
nefndri útvarpsfrétt, þ.e. því að í
athugun sé að fela sveitarfélögun-
um alfarið að sjá um þá kostnað-
arliði i rekstri heimavistarskól-
anna sem hér hafa verið nefndir,
þá má bæta því við að fyrir nokkr-
um árum heyrði ég þvi fleygt i
sambandi við endurskoðun verka-
Pill Dagbjartsson
skiptingar rikis og sveitarfélaga,
að stefnt væri að því að fela sveit-
arfélögunum alfarið rekstur
grunnskólans, en ríkið tæki alveg
framhaldsskólann í staðinn.
Þessar hugmyndir eru sem sagt
komnar fram nú opinberlega og
þvi ekki úr vegi að menn fari að
hugleiða hvaða breytingar þetta
mundi hafa í för með sér. Mín
skoðun er sú að ef slikar hug-
myndir næðu fram að ganga væri
farið þveröfugt að. í mínum huga
á það að vera sjálfsagt mál að allir
þegnar þessa lands hljóti ákveðna
grunnmenntun án tillits til búsetu
eða efnahags. Allir foreldrar hafi
sem jafnasta aðstöðu til að útvega
börnum sinum þessa grunnmennt-
un sem við teljum hverjum íslend-
ingi nauðsynlegt að hafa m.a. með
tilliti til okkar menningar. Sjóður
allra landsmanna komi þarna til
móts og jafni sem mest þann að-
stöðumun sem alltaf hlýtur, ým-
issa orsaka vegna, að verða fyrir
hendi í þjóðfélaginu. Þetta er í
mínum huga algert grundvallar-
atriði sem ganga verður út frá i
allri umfjöllun um skólamál hér á
landi.
Er hægt að spara?
Nú vil ég ekki láta skilja orð
mín svo að hvergi megi hrófla við
neinu i skólakerfinu og hagræðing
og sparnaður komi ekki til greina.
Nei, þvert á móti þá er ég einmitt
á því að það eigi að taka allt skóla-
kerfi okkar til gagngerrar endur-
skoðunar því ég er þess fullviss að
ýmislegt má þar betur fara. Ekki
einungis i grunnskólanum heldur
og á öllum skólastigum upp í gegn.
1 þvílikri endurskoðun þarf ekki
hvað sist að endurmeta gildi þess
sem kallað er „innra starf“ skól-
anna, þar er meðtalið allt náms-
efni. íslandssögukennslan félli
undir þann sama hatt, en hún hef-
ur einmitt verið ofurlítið til um-
fjöllunar í fjölmiðlum undanfarið.
Ef tekið væri þannig á málinu í
heild er ég ekki í neinum vafa að
margt ynnist. M.a. það að það
fjármagn sem til þessara mála er
varið mundi nýtast nemendum
mun betur en nú, og er það ekki
Samstarfsnefnd um upplýsingamál:
Vilja glæða skilning á
mikilvægi upplýsinga
„VIÐ leggjum megináherslu á
að auka skilning manna á þjóð-
félagslegu, efnahagslegu og
menningarlegu gildi upplýs-
inga,“ sagði Einar Sigurðsson,
háskólabókavörður og formaður
Samstarfsnefndar um upplýs-
ingamál, á blaðamannafundi
sem nefndin boðaði til fyrir
skömmu.
Tilefni fundarins var samnor-
ræn upplýsingavika, sem haldin
var dagana 14.—18. nóvember
síðastliðinn. Samstarfsnefndin
var sett af menntamálaráðuneyt-
inu árið 1979 og hefur hún starf-
að síðan.
Á blaðamannafundinum kom
fram að hlutverk nefndarinnar
er m.a. að fjalla um öflun, varð-
veislu og miðlun upplýsinga í
þágu vísindastarfsemi, æðri
menntunar, tækni og atvinnu-
vega á íslandi og marka stefnu
þar um. Einnig að vera mennta-
málaráðuneyti til ráðgjafar í
upplýsingamálum og gera tillög-
ur um úrbætur, svo og að fylgjast
með þróun upplýsingamála inn-
anlands og utan og stuðla að því
að íslendingar tileinki sér nýj-
ustu tækni og möguleika á því
sviði.
í nefndinni eiga sæti sjö menn
og eru þeir skipaðir til þriggja
ára í senn. íslenska nefndin hef-
ur, að sögn Einars Sigurðssonar,
frá upphafi verið aðili aóNORD-
INFO, sem er samnorræn stofn-
un á sviði rannsóknabókasafna
og upplýsingaþjónustu. NORD-
Þórir Ragnarsson, Anna Magnúsdóttir, Jón Erlendsson, Einar Sigurósson, Gestur Ólafsson og Finnbogi Guðmunds-
8011. Morgunbladið/ ól.K.M.
INFO hefur aðsetur sitt í Finn-
landi.
Þrjár undirnefndir eru starf-
andi á vegum samstarfsnefndar-
innar. Það eru skráningarnefnd
(formaður Aðalheiður Friðþjófs-
dóttir, Landsbókasafni), flokkun-
arnefnd (formaður Guðrún
Karlsdóttir, Háskólabókasafni),
og tölvunefnd (formaður Þórir
Ragnarsson, Háskólabókasafni).
Auk þessara nefnda hefur verið