Morgunblaðið - 07.12.1983, Blaðsíða 4

36
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 7. DESEMBER 1983
Mjúkar plötur undir þreytta fætur
<& <S@>
VwiurgMu 1«. «•*>•**' HW 1IMM4MO
VELA-TENGI
7 1 2
Allar gerðir
Öxull — í — öxul.
Öxull — í — flans.
Flans — í — flans.
Tengið aldrei stál — í — stál,
hafið eitthvað mjúkt á milli,
ekki skekkju og titring milli
tækja.
Allar stærðir fastar og frá-
tengjanlegar
SQyiííllmflinuKr
<®r (S(o)
Vesturgötu 16, sími 13280
esiö
reglulega af
öllum
fjöldanum!
Itlorjjunlilnítitt
Dýrðin beið. En þá var þorrin
þráin, sem í hjarta brann
Mannheimar — úr formála Gísla Jónssonar
Nú er komin út Ijóðabókin Mannheimar — úrval úr Ijóðum Heiðreks
Guðmundssonar hjá Almenna bókafélaginu. Gísli Jónsson, menntaskóla-
kennari valdi Ijóðin og ritar inngang bókarinnar. Hér fer á eftir hluti
inngangsins, birtur með leyfi höfundar.
Heiðrekur Guðmundsson hefur
ekki gróið eins vel við Akureyri og
reyniviðurinn sem hann hefur
ræktað á saltstorkinni eyrinni.
Akureyri hefur ekki verið rífleg
fóstra við þennan skáldgest sinn.
Nema þá of seint. Viðkvæmni sína
og rómantíska ást til æskustöðv-
anna kann hann manna best að
brynja:
Lát heldur næða mér á móti svalt,
svo minning þessi verði ekki sár.
Hér fá ei lengur friðland mínar þrár.
Ég fer á brautu eftir stundarbið.
Drag gráa þoku á meðan yfir allt,
svo öðlazt geti ég ró og vinnufrið.
(Bæn um frið)
Hins vegar hlaut fyrsta ljóða-
bók Heiðreks, Arfur öreigans,
mjög góðar viðtökur. Ritlaun voru
rífleg. Mikið var um bókina skrif-
að og nær einróma lof. Ekki var
heldur viðvaningsbragnum fyrir
að fara. Honum var þetta makleg
og mikil uppörvun. Hann átti þá
þegar nokkur ljóð í næstu bók. í
óþolinmæði tók hann handrit
hennar af útgefanda sínum og
skipti um. Vandalaust var að fá
nýjan. Af heiðarbrún kom út 1950.
En þá voru mikil tískufyrir-
brigði í íslenskri ljóðagerð. Atóm-
bylgjan, sejn sumir kenna til
formfælni, var að rísa í fulla hæð.
Heiðrekur kom hvergi til móts við
hana. Hinni nýju bók var tekið
með tilfinnanlegu tómlæti, ekki
síst ef miðað er við hrifningu
manna yfir Arfinum. Að sjálf-
sögðu ætluðust menn til mikils, og
mikil ósanngirni væri að telja síð-
ari bókina ekki að minnsta kosti
jafngóða hinni fyrri. En tíminn
var Heiðreki ekki hallkvæmur.
Vonbrigði hans urðu mikil, jafn-
vel þótt vinir hans féllu í stafi yfir
Ijóðum eins og Orlofi:
Ungan mann í önnum dagsins
eitt sinn dreymdi um sumarfrí.
Orlof tók, er unnið hafði
árum saman fyrir því.
Greiddi hann á æskuárum
iðjumannsins fórnargjöld.
Trúði því, að gæfa og gleði
gæfist síðar þúsundföld.
Það var liðið langt á ævi,
loks er stundin mikla rann.
Dýrðin beið. En þá var þorrin
þráin, sem í hjarta brann.
Hrifið gátu ei hugann lengus
hillingar né gleðimót.
Þá var stritið orðið eina
yndi hans og raunabót.
Einmitt hér nær hann þeim tóni
sem hann hefur sungið síðan og er
einkalegasta ljóðeign hans.
Nú líður langur tími sem ein-
kennist af einhvers konar varúð,
fælni, ef ekki ótta. En á sinn
hljóðláta, sérstæða hátt brýst
Heiðrekur út úr hringnum. Hann
tekur að smíða nýja bragarhætti.
Nýjungar í rímsetningu og jafnvel
sjálfri hrynjandinni koma fram.
Mér finnst Vordraumar og vetr-
arkvíði (1958) einkennast af kvíða-
blandinni gætni. Um bókina var
fjallað af góðviljaðri sanngirni,
með örfáum undantekningum. Til
voru ákaflega einsýnir ritdómar
sem virtust ætla að læsa alla
ljóðagerð í spennitreyju ákveðins
forms og tiltekinna skoðana.
Harkalegan dóm frá slíkri hendi
má lesa um þessa bók, skrifaðan
af undarlegri grunnhyggni.
I fjórðu ljóðabókinni, Mann-
heimum, (1966) er heimsádeilan
skrifuð frá mannlífskönnuninni
með kaflaskiptum. Sum ádeilu-
kvæði þeirrar bókar stappa nærri
því að vera dægurljóð, en önnur
eru sígild. Fremst þeirra Konan
við fossinn. Með þessari bók þykir
mér sem Heiðrekur hafi öðlast
sjálfstraust sitt að nýju, hún er að
því leyti tímamótaverk. Síðan hef-
ur hann verið öruggari um sig,
skeytt minna um opinbera rit-
dóma, enda skrifar hann ekki hátt
alla þá sem þess konar dómstörf
hafa að atvinnu. Uppörvun og að-
dáun fjölda lesenda hefur hann
ekki skort, og þótt hann sé sjálf-
stæður í ljóðum sínum, talar hann
ekki við sjálfan sig. Hann vill
fremur að ljóð sitt skiijist þeim,
sem les, en láta hann eftir átta-
villtan. En grafa mega menn til
gullsins.
Guðmundur á Sandi nefndi
listrænasta ljóð sitt Niðurstöðu.
Heiðrekur sonur hans segist hafa
leitað niðurstöðu alla ævi, og þetta
er sannmæli um ljóð hans. A ýms-
an hátt auðkennir hann þessa
niðurstöðu ljóðanna, einkum í
seinni tíð, með markvissri upp-
byggingu og sérlegri rímsetningu.
Enn hefur Heiðrekur ekki kom-
ist að lokaniðurstöðunni, og þess
vegna yrkir hann nýr og ferskur
að því leyti. En svo persónulegur
er hann orðinn, að enginn yrkir nú
eins og Heiðrekur Guðmundsson,
og því síður yrkir Heiðrekur eins
og nokkur annar. Þessi sérleikur
kemur best fram í Langferðum
(1972) og Skildögum (1979).
Mér þykir sem langferðir Heið-
reks inn í mannheima, þroski hans
og góðvild, hafi sætt hann við
mennina, en hann er hvorki sáttur
við dauðann né drottin, og lái hon-
um hver sem vill. Hljómkviða
hans um þetta efni er svo heil-
steypt í síðustu ljóðabók hans, að
hún er tekin óskert í þetta úrval.
„En galli minn er sá, að ég get
ekki orðið sáttur við neina
grundvallarsetningu, ekki fylgt
neinum flokki gegnpm þykkt og
þunnt. Ég er hræddur við að binda
mig. Þá óttast ég þröngsýni, að ég
sjái ekki hlutina, menn og málefni
nógu vel frá öllum hliðum. Ég vil
ekki lokast inni í hringnum."
Það hefur Heiðrekur Guð-
mundsson ekki gert. Sjálfstæði
sínu hefur hann haldið í öllum
skilningi. En hann er lítill auglýs-
ingamaður og um hann hefur ekki
verið athafnasamt áróðurslið.
Gimsteinninn í þjóðararfi okkar
Islendinga er ljóðstafasetning.
Tilfinningin fyrir henni er ómet-
anleg, rækt og tryggð við hana í
verki og orði meiri þjóðrækni en
títt er að viðurkenna. Kristján
Karlsson sýndi fyrstur manna
fram á hversu ljóð Heiðreks eru í
senn bæði persónuleg og hefð-
bundin i besta skilningi, hversu
sameinast í kvæðum hans djúp-
stæð ræktarsemi og óvenjulegur
næmleiki gagnvart hræringum
nútímans.
Ræktarsemi Heiðreks kemur
best fram í því að í sex heilum
ljóðabókum kemur aldrei fyrir
óstuðlað erindi. Hann verður því
ekki, hér frekar en endranær,
sakaður um „tómlæti, glapsýn,
undanslátt, fíflskap á torgum",
svo vitnað sé til hins máttuga
kvæðis Hannesar Péturssonar til
vegs og varnar íslenskri stuðla-
setningu (Bréf um ljóðstafi).
Um form og efni segir Heiðrek-
ur sjálfur:
„Það skiptir meira máli hvað
sagt er en hvernig það er sagt, en
þó með þeim fyrirvara, að efnið sé
svo vel mótað að það verði lesand-
anum sem minnisstæðast. Og
skoðun mín er sú að stuðlarnir og
hóflegt endarím skerpi athygli
hans. En þrátt fyrir allt er andi
ljóðsins höfuðatriði, eins og sálin
manninum. En best er þó að heil-
brigð sál sé í hraustum líkama."
Heiðrekur hefur leitast við að
tengja saman nútíð og fortíð.
Hann kollsteypir ekki gömlu
formi né rífur niður djúprættan
gróður. Hann reynir að viðhalda
samhenginu í ljóðagerð okkar.
Stuðlarnir eru honum kannski
ekki heilagir í sjálfu sér, heldur
þáttur í þeirri viðleitni.
Um rím gegnir öðru máli. Að
fornu fari yrkir hann stundum
rímlaust með öllu. Hitt ber þó
hærra, hversu hann sveigir til
hefðina að eigin geðþótta. I fyrstu
tveimur ljóðabókum sínum fer
hann að mestu troðnar rímslóðir.
I þriðju ljóðabók og síðan býr
hann sífellt til ný afbrigði, fækkar
ljóðlínum með endarími, svo að
seiður þess dragi ekki athyglina
frá ljóðkjarnanum, sem hann hyll-
ist til að einkenna með rímat-
kvæði í lokin.
Sérstöku ástfóstri hefur hann
tekið við rímsetninguna
a b c d e b , það rímar saman ann-
að og síðasta vísuorð í sex lína
erindi. Hrynjandi kann að vera
mjög breytileg:
Og sá kemst langt á liprum tám,
sem lausa kápu á herðum ber.
Og séð frá þínum sjónarhól
var sigurganga allt þitt líf.
Þú breyttir ekki heimi hót,
en honum tókst að breyta þér.
(Heimurinn og þú)
Þá fannst máttarvöldum vísum
vera mál að grípa í strenginn,
gefa honum hættumerki.
— Heima lá hann sjúkur undir
vesturglugga og sá að sólin
senn til viðar mundi gengin.
(Á elleftu stund)
Annað tilbrigði hefur hann oft
og rímar þá saman fjórða og síð-
asta vísuorð i sex lína erindi
(a b c d e d).
Því annaðhvort tekur við eilífur svefn
ellegar fegurri heimur.
Og þeim verður dauðinn að lokum líkn,
sem lengi er búinn að þreyja.
— En lífið er þyngst á þeirri stund,
þegar við byrjum að deyja.
(í biðsalnum)
Þó það sé annað mál, má mikið
vera, ef þessar lokalínur verða
ekki langlífar, svo sem fleiri
niðurlagsorð í kvæðum Heiðreks.
Önnur tilbrigði en þau sem að
framan greinir, læt ég lesendum
eftir að finna sjálfum.
Heiðrekur hafði þegar í æsku
næmt. brageyra og þurfti engan
lærdóm til þess að skynja hvenær
rétt væri kveðið. Bæði vegna skoð-
ana og sökum þessa hreifst hann
mjög af Þorsteini Erlingssyni sem
var næsta óskeikull hagsmiður
bragar.
Hrynjandi í ljóðum Heiðreks er
undantekningarlítið kliðmjúk og
regluleg, en einstöku sinnum hef-
ur hann „talið út“ og búið til nýst-
árleg afbrigði, þar sem braglín-
urnar eins og hnippa hvor í aðra
til að stugga við lesanda, eða
áheyranda öllu fremur.
Þetta er skýrast í Vetrarkviða.
Þar hefjast allar línur á forlið, en
svo skiptast á stiklandi braglínur
með tvíliðum, þrílið og stúf og aðr-
ar sem þramma áfram þung-
skreiðar með samfelldum tvíliðum
til loka.
— Hinn langi vetur, nú veit ég það,
hann verður skárri en kvíðinn fyrir
honum.
Ég hef ekki fundið dæmi um
þennan leik Heiðreks annars stað-
ar, en ekki er þetta tilviljun. Hann
liggur lengi yfir alvörukvæðum
sínum, sverfur og fágar. Hins veg-
ar getur hann verið ótrúlega fljót-
ur og höggviss í vísnaleik, glettinn
og jafnvel kerskinn. Það besta eft-
ir hann þess kyns lifir, hvort sem
prentað verður eða ekki, og geri
þeir betur sem geta.
Dungal er með harðan haus,
honum ber við steininn kalda;
segist vera sálarlaus.
Sama er mér — og nær að halda.
Skopskyn Heiðreks birtist
sjaldan í ljóðum hans, sú úthverfa
sársaukans er þar betur brynjuð
og dulin. Þórarinn Björnsson
skólameistari sagði í síðustu ræðu
sinni á Sal:
„Það er einn meginvandi allrar
lífslistar að breyta erfiðleikum í
ávinning. Það er það sem skáldið
gerir, þegar það breytir þjáning-
um sínum og raunum í fögur ljóð.“
Sjálfur segir Heiðrekur undir lok
fyrstu ljóðabókar sinnar að sér sé
þungt í hug, ef hann taki til að
yrkja. Bestu kvæði hans eru með
einhverjum hætti tragísk, allt frá
Orlofi til Nýjustu árgerðarinnar,
sem hér birtist í fyrsta sinn. Ég
bið lesendur að bera saman ljóðin
Hvað er klukkan ? í Arfinum, í bif-
reiðinni í næstu Ijóðabók og svo
þetta nýja ljóð.
Svo harmþrungið er löngum
mannlegt hlutskipti, að markið
næst ekki fyrr en maðurinn er ek-
ki lengur fær um að njóta þess
ágætis sem í því er fólgið. Og
hvers vegna þá að keppa að mark-
inu eða biðja þess að draumurinn
rætist?
Og þú ert raunar hygginn
að hætta engu til
við hæfnispróf á bröttum frægðarvegi.
Því ef þú skyldir falla,
það lýðum yrði ljóst.
Svo Ijós þitt undir mæliker þú setur.
— Það leynist bak við drauminn
sú dulda ósk cg von,
að draumurinn þinn gamli rætist eigi.
(Gamall draumur um tækifæri)
f merkilegri og ágætri brag-
hendu sinni um Sigurð Breiðfjörð
kveður Steingrímur Thorsteins-
son:
Spor að hyggju- og hjartasetri
hittast skálds í kvæðaletri.
í kvæðaletri Heiðreks Guð-
mundssonar má lesa spor að hug
hans og hjarta, og skilst þá enn
betur en ella hvers vegna ijóð
hans eru svo góð sem raun ber
vitni.
Gísli Jónsson