Morgunblaðið - 19.02.1984, Blaðsíða 22

22
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 19. FEBRÚAR 1984
Skáldskapur Williams Heinesens
- eftir Erik Sönderholm
Nýlega kom út hjá Bröndum-forlagi í
Kaupmannahöfn úrval úr fjórum fyrstu
ljóðabókum skáldsins WiIIiam Heinesens,
sem er vel þekktur hér á landi af mörgum
skáldsögum sem þýddar hafa verið og
gefnar út á íslenzku.
Dr. Erik Sönderholm, áður forstöðumaður
Norræna hússins, nú bókmenntakennari við
Háskólann í Kaupmannahöfn, ritar
eftirmála við ljóðaúrval Heinesens, „Vinter
— Dröm“ og fjallar eftirmálinn um allan
ritferil Heinesens.
Sá sem rennir augum yfir rit-
verkaskrá Williams Heinesens
hlýtur að taka eftir hinu greini-
lega hléi, sem verður á bók-
menntasköpun hans milli skáld-
sögunnar „Noatun" (1938) og „Den
sorte Gryde (1949), hléi, sem er
svo langt, að vel gæti verið að það
markaði þýðingarmikil skil á rit-
ferli, sem virðist samkvæmt tíma-
röð falla greinilega i tvö skarplega
aðgreind skeið. Þetta viðhorf er
svo auðfengið og ódýrt, að sann-
gjarnt má telja að rannsaka hvort
þetta sé í rauninni staðreynd eða
ekki.
Árið 1916 yfirgaf William
Heinesen, sem þá var 16 ára gam-
all, (f. 15. janúar 1900), Færeyjar,
til þess • að afla sér verslunar-
menntunar í Kaupmannaskólan-
um í Kaupmannahöfn. I einni af
síðari endurminningaskáldsögum
hans „Tárnet ved verdens ende“
(1976) eru auðgreindar hinar and-
stæðu kenndir innra með honum
áður en hann fer að heiman, þegar
hann á að velja á milli tryggrar og
veruleikabundinnar tilveru góð-
borgarans og hljómlistar og and-
borgaralegra lífshátta, sem í
skáldsögunni eru pærsónur, sem
faðir hans stimplar með fyrirlitn-
ingu sem „landeyður". í bókinni
kemur það fram, að strax á gelgju-
skeiðinu tók hann „landeyðurnar"
fram yfir góðborgarana, og þetta
kann að hafa stuðlað að því, að
mjög bráðlega gaf hann verslun-
arnámið upp á bátinn og reyndi að
finna sér annað starf, þar sem
hann gæti svalað hinni miklu þrá
til ritstarfa, og fann það starf um
skamma hríð í blaðamennskunni,
sem hann lærði í Ringsted. En
þrátt fyrir allt var það ekki þetta
form ritstarfa, sem heillaði hann,
og strax árið 1919 leitaði hann sér
nýrrar leiðar og kom fram á rit-
völlinn sem ljóðskáld í tímaritinu
„Verden og vi“ (nr. 18, 2. maí).
Varla hefði hinn ungi Heinesen
getað valið sér nokkurt jafn
þrautnotað form á þeirri tíð, því
að ljóðsnillingarnir voru jafn
margir og flugurnar í septem-
bermánuði, svo notuð séu ummæli
Holbergs. Á árum fyrri heims-
styrjaldarinnar átti sér stað í
landinu eitthvað f ætt við ljóð-
ræna sprengingu, eða öllu heldur
var sem jörðin opnaðist fyrir
goshver, sem allan þriðja áratug-
inn var virkur án afláts og spúði
ljóðum yfir lesendurna, sem í
reyndinni keyptu þennan stríða
straum ljóðasafna í ríkara mæli
en nokkru sinni fyrr, og þau undur
gerðust, að fjöldi ljóðasafna var
gefinn út aftur og aftur. Það var
Seedorf, sem fyrst kom út 1916, og
árið eftir kom Emil Bönnelykke,
árið 1918 kom Fredrik Nygaard,
og loks gekk Tom Kristensen fram
á sviðið 1920, og við þessi þekktu
nöfn getur maður án erfiðismuna
bætt tuttugu höfundum, sem í þá
daga unnu sér orðstír sem ljóð-
skáld. Nú eru aðeins fáir sem
þekkja þau. Svo sem alkunnugt er
hefur maður sér til hægri vika og
nokkuð af handahófi notað ein-
kennisorð svo sem ekspressjónisti,
fútúristi og dadaisti um þessi
dönsku skáld, vörumerki sem
benda til miðevrópskrar samtíð-
arljóðlistar sem hugsanlegrar
fyrirmyndar. En þessar nafngiftir
eru, séðar af evrópskum sjónar-
hóli, tæplega nothæfar fyrir þessi
dönsku skáld, augljóst er þó, að
hinn nýi ljóðstíll var, að nokkru
marki í það minnsta, undir áhrif-
um af lífsdýrkun, krafti, hátíðar-
veislu, tilfinningavímu, viljastyrk
og hneigð til víns, ásta, hraða og
hreyfingar.
Að ljóðforminu til eru þeir See-
dorf og Tom Kristensen hefð-
bundnir, með djúpar rætur í sí-
gildri lyrik, aðrir aftur á móti, til
að mynda Bönnelykke, undir
áhrifum yngri ljóðskálda, svo sem
Jóhannesar V. Jensens, jafnvel þó
að einnig hann væri veikur fyrir
gjallandi taktföstu hljómfalli. Að
þessari skrautlegu flugeldaskot-
hríð skáldanna varð Heinesen
áhorfandi við komu sína til Kaup-
mannahafnar. Nokkru eftir komu
sína þangað komst hann í sam-
band við hina dönsku háborg
menningarinnar fyrir milligöngu
Ottos Gelsteds, sem var lítið eitt
eldri en hin skáldin, en gaf út
fyrstu ljóðabók sína 1920, sem
skáld er Heinesen þvf jafnaldra
Gelsted, en öngvu að síður veru-
lega frábrugðinn þessum skáld-
bróður. Sjálfur kom Heinesen með
fyrstu bók sína árið síðar en
Gelsted, ljóðasafnið „Arktiske El-
egier" (1921) (Harmljóð norðurs-
ins), og fylgdi þeim eftir með
ljóðasafninu „Höbjergning ved
Havet" (1924) (Heyhirðing við
hafið), „Sange mod Vaardybet"
(1924) (Sungið út í vorgeiminn) og
„Stjernene vaagner" (1930)
(Stjörnurnar kvikna), — þær fjór-
ar bækur sem kynntar eru í þessu
úrvali.
Eigi maður á grundvelli þessara
kvæðasafna að skilgreina Heine-
sen innan hóps danskra skáld-
bræðra hans, þá staldrar maður
við nokkur formsatriði: Heinesen
er í þessum fjórum ljóðasöfnum
eindreginn fylgismaður hins hefð-
bundna ljóðaforms, sem krefst
reglubundinnar hrynjandi og
ríms. Við þetta bætist ákaft dá-
læti á stuðlasetningu, sem senni-
legt er að hann hafi með hliðsjón
af íslenskri ljóðahefð álitið sér-
vestnorrænt fyrirbæri, sem að
vissu marki gæti vísað til sérlegs
uppruna hans. öll þessi einkenni
hverfa smátt og smátt, og eru
nærri horfin í tveimur síðustu
ljóðabókum hans. í efnisvali virð-
ist hann á margan hátt standa
næst Poul P.M. Pedersen (1898) og
er þetta greinilegast í harmljóði
Heinesens um dauðann og óttann
við dauðann. Varla er þó um að
ræða nokkur bein áhrif, heldur um
skammvinnan tilfinningaskyld-
leika. Á þessum árum stóðu þessi
tvö skáld (sem hafa þroskast til
andstæðra átta) tvímælalaust
lengst úti á jaðrinum, fjarri skáld-
um miðdepilsins, sem ortu um
veisluglaum og gleði og leituðust
með því við að nálgast lífsfyllingu.
Ef Heinesen hefur átt sér danskar
fyrirmyndir, virðast þær helst
hafa verið skáld síðasta áratugs
19. aldar (þó ekki Sophus Claus-
sen), ekki heldur Johannes V. Jen-
sen eða Thöger Larsen, sem hann
átti eftir að nálgast að lífsskoðun.
Ljóðin sýna greinilega að trúin og
þar með reikningsskil við krist-
indóminn höfðu gagnger áhrif á
Heinesen, og þess vegna er það vel
skiljanlegt, að Ijóð Viggos Stuck-
enbergs skyldu geta orðið eðlileg
viðmiðun fyrir hann. Að öðru leyti
er freistandi að fullyrða, að sami
áhrifavaldurinn bak við tíðar-
andabundinn skáldskap þessara
manna sé einkennandi fyrir ís-
lendingana, sem á þessum tíma
skrifuðu á dönsku (Gunnar Gunn-
arsson, Guðmund Kamban og
fleiri). Með þvf að gerast ljóðskáld
fylgdi Heinesen tískubundnum
aldaranda, en hann tengdist ekki