Morgunblaðið - 19.02.1984, Blaðsíða 23

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 19. FEBRÚAR 1984
23
sinni eigin skáldakynslóð. Glíman
sem hann heyir í ljóðum sínum
með það markmið fyrir augum, að
öðlast eigin lífsskoðun, er í meira
samræmi við lífsgildarökræðurn-
ar, sem áttu sér stað á þriðja ára-
tugnum, og sem fóru meðal
nokkru eldri skáldakynslóðar.
Ef Heinesen hefði ekki skrifað
annað en þessar fjórar ljóðabæk-
ur, mundi nafn hans ef til vill vera
gleymt núna, því að það er óum-
deilanlegt að gleymskuhegrinn,
sem samkvæmt Eddukvæðunum
svífur yfir öltunnum veislukvöld-
anna, hefur verið óvæginn við öll
þessi fyrrum dáðu ljóðskáld.
Aftur á móti sveigði Heinesen
inn á aðrar brautir en ljóðforms-
ins, sem framvegis varð aðeins
aukagrein í ritverkum hans.
Skáldsagan „Blæsende Gry“
(Hvöss dagrenning), sem kom út
1934, sýndi að nú beindist áhugi
hans að formi skáldsögunnar. Það
var fyrir milligöngu Ottos
Gelsteds, að fundum Heinesens og
Hans Kirk bar saman, og í sam-
einingu sveigðu þeir Heinesen
pólitískt séð til róttækni eða
vinstri stefnu. Því verður ekki á
móti mælt, að skáldsagan „Fisk-
erne“ eftir Kirk hefur haft úrslita-
þýðingu fyrir Heinesen, en kemur
ekki fram fyrr en með „Noatun".
„Blæsende Gry“ er kollektíf
skáldsaga („aðalpersónan" hópur,
en ekki einstaklingur. G. Dan.), en
frásagnaraðferðin er algerlega
ólík þeirri aðferð sem beitt er í
„Fiskerne". Það eru fremur aðrar
tilraunir í þessari bókmennta-
stefnu, svo sem tilraun Leck Fish-
ers, sem hafa verið fyrirmynd
Heinesens að frásagnaraðferðinni
í þessu mjög svo lausformaða
byrjendaverki, sem að öðru leyti
er ópólitískt og skírskotar ekki til
neinna sósíalskra kenninga. Það
er hlutlaust, skýrslumótað,
myndrænt.
Ljóðsafnið „Den dunkle sol“
(1936) sýnir fráhvarf frá ljóðlist
þriðja áratugsins að því leyti, að
hið hefðbundna ljóð með reglulegu
hljómfalli og rími er vikið um set,
en óbundnu ljóðin orðin í meiri-
hluta. Þar að auki sjást greinileg
merki um heimsviðburði þeirra
tíma (spönsku borgarastyrjöldina,
nazismann). En með skáldsögunni
„Noatun" (1938) fékk Heinesen
loksins að ávinna sér þær fjölda-
vinsældir, sem að líkindum hafa
sannfært hann um, að heimkynni
hans væri skáldlist í óbundnu
máli. „Noatun" er kollektíf skáld-
saga, sem hefur „Fiskerne“ að
beinni fyrirmynd, en samanburð-
ur þessara tveggja bóka leiðir
greinilega í ljós veiku punktana í
„Noatun" sem augljósastir eru í
þeirri rækt, sem Heinesen leggur
við smámunina, svo að bygging
verksins verður brotakennd, og
spillir það fyrir eða nánast útilok-
ar dramatíska átakaspennu. Það
látlausa og kyrrstæða getur haft
sinn þokka, en er þó varasamt 1
skáldsögu. Einnig hér er hægt að
fullyrða að til staðar er tiltakan-
leg vöntun á sósíalskri hugmynda-
fræði sem auðvitað er annað en
sósíölsk samkennd, en hún er
tvímælalaust sterk í bókinni. En
upprisa sameignarstefnunnar til
félagslega betri heims, verður
veruleiki, sem að öllu leyti byggist
á skilyrðum sem ríkjandi samfé-
lag setur, og ekki er hægt að finna
snefil af sjálfstæðri afstöðu gegn
þessu fyrirkomulagi. Að lokum er
það svo, að hið ríkjandi samfé-
lagsform bjargar samyrkjunni út
úr erfiðleikunum. Aftur á móti er
hægt að sjá af „Sölku Völku“ og
„Sjálfstæðu fólki“ Laxness, að
þetta hlutlæga raunsæi getur
ágætlega þolað gagnrýna afstöðu.
Og þá erum við komin að hinni
löngu þögn í skáldskapnum, sem
ber upp á sama tíma (eða hérum-
bil) og endurnýjað og styrkt sam-
band Heinesens við verslunar-
umsvif föður hans. En það er í
rauninni hyggilegt í þessari at-
rennu að láta sem ekkert sé og
hoppa áreynslulaust yfir öll þessi
ár og líta á „Den sorte Gryde"
(1949) sem nefnilega er líka koll-
ektíf skáldsaga, að þessu sinni
nærri því af sömu gerð sem „Blæs-
ende Gry“, og einkennist eins og
tvær fyrrnefndar skáldsögur af
samanröðun smáatriða og skorti á
viðleitni til að fella þessi mörgu,
brot og andstæður saman í'
dramatíska heild. Myndrænt
hlutbundið raunsæi er Heinesen
ennþá hugleiknast. Skáldsagan er
að hluta til uppgjör milli
ofsatrúaráhangenda og hinnar
kristilegu lífsangistar og skorti á
umburðarlyndi, og Heinesen er
greinilega meiri afhjúpari í hinum
einstöku atriðismyndum en áður,
og hið sama á við um lýsingarnar
á hinu sjúklega kynlífi, sem krist-
indómurinn er látinn valda, en
nokkurn skýran heimspekilegan
eða pólitískan grundvöll getur
maður ekki fundið hér fremur en í
„Noatun", sem er töluvert ein-
kennilegt með hliðsjón af efni
skáldsögunnar. Þetta er ef til vill í
samræmi við eindregna svartsýni
bókarinnar, persónur eins og
Oppermann og Símon bakari geta
heldur ekki eflt mikið álit okkar á
manneskjunni.
í aðalatriðum virðist þessi
langa þögn ekki vera nein þátta-
skil á höfundarferli Heinesens.
„Den sorte Gryde" kemur í beinu
framhaldi af „Blæsende Gry“ og
„Noatun" — það er sósíalrealism-
inn í formi samfélagsskáldsögu,
enda þótt Heinesen hafi nú náð
því að skapa persónulegan
frásagnarmáta, þar sem efniviður
hans eru tveir ólíkir hópar, ef
maður þorir að nota það orð um
hina mörgu einstaklinga, sem um-
kringja tvær aðalpersónur bókar-
innar.
En hvað er þá að segja um „De
fortabte spillemænd" frá 1950?
(Slag vindhörpunnar). Hér er
vissulega um að ræða kollektífan
róman frá sjónarmiði verktækni í
skáldsögugerð, en nú hafa blandað
sér í leikinn efnisþættir úr
afglapaskáldsögunni, glæpareyf-
aranum og goðsögninni, en grunn-
urinn eða uppistaðan er staðfast-
lega samfélagsskáldsagan, sem
hefur eins og í „Den sorte Gryde"
tvær fjandsamlegar einingar sem
hópa, og atburðarásin er stríðið
milli þeirra, milli hins góða og
hins vonda, og í því bíður hið góða
og hljómræna ósigur. En bölsýnin
hefur þó ekki allra síðasta orðið,
því að persónan Orpheus, sem
vissulega er laustengd sögunni,
gefur bendingu um, að hið góða
rísi upp aftur eins og fuglinn Fön-
ix. Og hið dularfulla er tengt
Orpheusi, sem er nýtt og bendir
fram á veginn, burt frá sósíalreal-
ismanum. Bókin hefur þess vegna
orðið mjög tilraunakennd, skoðuð
sem skáldsaga og hefur ekki í
heild heppnast fullkomlega, en
það er með þessari bók, en ekki
með „Den sorte Gryde" að endur-
nýjunin hefst. Bókin „De fortabte
spillemænd" stendur á vegamót-
unum milli hinnar fullkomlega
raunsæju skáldsögu og hinnar
óhömdu og dulræðu frá-
sagnaiistar, sem Heinesen átti eft-
ir að hverfa til á næstu árum,
frásagnalistar sem þegar á allt er
litið er mest einkennandi fyrir síð-
ari helming rithöfundarferilsins:
Smásöguna. í þessu tilliti er „De
fortabte spillemænd" ennþá í öll-
um aðalatriðum íhaldssöm, en hún
inniheldur hina mjög svo mikil-
vægu eiginleika, sem gera síðari
bækur Heinesens alveg persónu-
legar og sérstæðar í dönskum
bókmenntum. Strax í skáldsög-
unni „Moder syvstjerne“ (1952)
hefur þetta nýja inntak aukist
sterklega, og bókin orkar á mann
sem listaverk, heilsteypt og per-
sónulegt. Hér er um að ræða dul-
magnaða skáldsögu um bernsk-
una, sem hann með sínum sér-
staka hætti svo að segja endurrit-
aði 1976 í „Tárnet ved verdens
ende“ (Turninn á heimsenda).
Þessar bækur sýna glöggt öll ein-
kenni, sem eru sérstæð á síðari
hluta rithöfundarferilsins: Jafn-
væga blöndu af hversdagsraunsæi
og furðusögu, fljótt á litið tvö and-
stæð efni, en William Heinesen
leitast stöðugt við — með skarpri
undantekningu í skáldsögunni
„Det gode háb“ — að mynda sam-
lífi þessara tveggja frumþátta, og
þegar honum heppnast það best,
rís frásögn sem ókunnugir skynja
sem sér-færeyskt fyrirbæri, en
ætti ef til vill heldur að skilgreina
sem séreinkenni Heinesens. Ég
hef hér í huga smásögurnar „Gryl-
en“, „Kniven“, „Mánen over Hor-
ebsfjærg", „Doda“ og „Advent" —
ásamt hinum tveimur fyrrgreindu
skáldsögum.
Það er ekki úr vegi í þessu sam-
bandi að undirstrika, að Heinesen
tekst best upp í formi stuttra
skáldverka, ljóðinu og smásög-
unni, sem sennilega er einnig
ástæðan fyrir stöðugri fastheldni
hans við smábútatækni í formi
kollektifu skáldsagnanna, sem
leysir hann undan erfiðum bygg-
ingarvanda hinnar hefðbundnu
skáldsögu. Nánari athugun á
tækninni í sagnfræðilegri bréfa-
og dagbókarskáldsögunni „Det
gode háb“ leiðir í ljós, að uppistað-
an er enn sem fyrr hin kollektífa
skáldsaga, sem einnig ríkir í
„Tárnet ved verdens ende“. En hér
er óneitanlega um að ræða ákaf-
lega persónulegt afbrigði af þessu
frásagnarformi. Þetta byggist ef
til vill á því, að þrjár skáldsögur
þessa tímabils: „Moder syv-
stjerne", „Det gode háb“ og
„Tárnet ved verdens ende“ fjalla
fyrst og fremst um Heinesen sjálf-
an, tvær þeirra um barnæskuna,
en í „Det gode háb“ er listamaður-
inn Heinesen túlkaður í persón-
unni Peder Börresen. Allar þessar
bækur, bæði smásögur og skáld-
sögur, og sérstaklega „Det gode
háb“ gegna sósíölsku hlutverki,
eða kannski ætti maður að taka
vægar til orða: Þær innihalda
sósíalskan áhuga, þar sem Heine-
sen líkt og Laxness boðar öngvar
sósíalskar kenningar í skáldverk-
um sínum. Viðhorf hans er já-
kvætt gagnvart þeim persónum
sem tilheyra veröld „landeyðunn-
ar“ („dosmerens verden"). Og þar
með hefur hann að nokkru gefið í
skyn, að textinn sé hvorki í fyrsta
né öðru lagi byggður á jákvæðum
hugmyndafræðilegum grunni póli-
tísks eðlis, ja, í raun og veru á
maður auk þess erfitt með að
finna trúarlegt sjónarmið í þess-
um prósaverkum. Þess háttar er
auðveldara að finna í endurprent-
unum þeirra æskuljóða sem hér
birtast, og sveima óróleg umhverf-
is þessi vafamál. En samkvæmt,
meðal annars, hinum háðsku
sneiðum til falskenninga ofsatrú-
arfólksins, og af hinum dreifðu
jákvæðu ummælum (til dæmis í
tveimur ljóðasöfnum þessa tíma-
bils: „Hymne og harmsang" (1961)
og „Panorama með regnbue"
(1972) er þó hægt að fullyrða, að
Heinesen er dæmigerður and-
kirkjusinni og líklega trúleysingi,
að minnsta kosti eindregið and-
vígur því að vísa á tilgang lífsins
og árangur handan við dauðann.
Líf okkar á sér stað hér og nú á
forsendum náttúrulögmálanna.
Afstaðan er ómenguð mannúð, og
út frá því getur maður dregið
fjöldamargar ályktanir af ólíkum
toga, meðal annars pólitiskum
toga (hernaðarandúð) og af list-
rænum toga (hann er andvígur
l’art pour l’art og nútímalegum
tilraunastefnum, svo sem fárán-
leikanum — absurdismanum). Af-
staðan til manneskjunnar er
hvarvetna mótuð af samúð með
þeim sem á einn eða annan hátt
eru undirokaðir, en huggunin sem
hann miðlar þeim er ekki trúar-
legs eðlis, ekki heldur pólitísk,
heldur er hún hljómræn, mannleg
list sem hrærir hjörtun og gjarna
getur afhjúpað hina stirðnuðu
borgaralegu hræsni, hið stein-
runna siðgæði, skort á umburðar-
lyndi og öðru slíku sem blómstrar
svo ríkulega einmitt í allt of vand-
aðri snyrtimennsku, sem öngvu að
síður hefur sína verulega frá-
hrindandi ranghverfu.
Skilin á höfundarferlinum eru
svo sem ekki skörp, en þau eru til
staðar og eru auðgreindust í „De
fortabte spillemænd". Það er hið
dulræða ívaf, sem verður kenni-
merkið á bókum Heinesens, ham-
ingjusamleg blanda af raunsæi,
furðusögu, draumi og hugmynda-
flugi, sem ber rithöfundinn út
fyrir hindranirnar í þröngum
heimi fyrstu skáldsagna hans.
Með sérkennilegum og persónu-
legum hætti heppnast honum að
gera persónur sínar alþjóðlegar.
Guðmundur Daníelsson
sneri á íslensku
rffZtíÍal3“n

Konur...
til hamingju með daginn!
Vdrumarkaöurinn hf.
Meira fyrir minna |
ÁRMÚLA 1a EÐISTORG111|
5©l"t(9V vO<"l<sV vO<"KsV ^Ol'HsV V<®l"><sV V®H(sV
PARKET
Nýtt Nýtt
Einu sinni enn er Tarkett-parket í far-
arbroddi í parket-framleiðslu.
• Á markaðinn er nú komið parket meö
nýrri lakkáferð, sem er þrisvar sinnum
endingarbetri en venjulegt lakk.
• Veitir helmingi betri endingu gegn risp-
um en venjulegt lakk.
• Gefur skýrari og fallegri áferð.
• Betra í öllu viðhaldi.
• Komiö og kynniö ykkur þessa nýju og
glæsilegu framleiðslu frá Tarkett.
• Alger bylting á íslenska parket-markað-
inum.
Harðviðarval hf.,
Skemmuvegi 40, Kópavogi,
sími 74111.
^S)t¥Sy* «N©«(3P> ‘Nf®'*K§P*