Morgunblaðið - 25.02.1984, Blaðsíða 14

14
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 25. FEBRÚAR 1984
„NútímatónsmíÖi er eins
konar síbyltingarstefiia“
tónlistarlífinu
Kristinn Sigmundsson
Fyrir skömmu hlaut Jón Ás-
geirsson heiðurslaun Brunabótafé-
lags íslands í 6 mánuði. Af því
tilefni þótti mér forvitnilegt að
eiga við hann viðtal. Jón tók mér
vel, hitaði kaffi og bar fram vín-
arbrauð og fleira góðgæti.
Þegar ég hafði sporðrennt vín-
arbrauðinu, stundi ég upp fyrstu
spurningunni:
— Þú fékkst starfslaun til
þess að vinna að óperu. Hvers
vegna semja menn óperu?
— Þessi árátta að kompónera
byrjaði hjá mér þegar ég var
smástrákur. Eitt af því fyrsta
sem ég samdi var ópera, kannski
ekkert merkileg en ópera var það
eigi að síður. Þessi árátta hefur
svo aukist með aldrinum og að
lokum tekið mann allan. Hvers
vegna menn semja óperur,
spurðir þú. Ætli það sé ekki með
mig eins og fleiri, að mér finnist
ég ekki hafa fullgert lífsstarf
mitt, nema að hafa samið óperu.
Því hefur verið haldið fram, að
ópæran, líkt og epíska skáldsag-
an, sé dautt listform. Samt hafa
þessi listform endurnýjast sam-
kvæmt breyttu listmati. Sumar
nútímaóperur eru mjög áhrifa-
miklar, þó þær hafi e.t.v. ekki
náð svokölluðum almennum vin-
sældum. f kringum aldamótin
tókst tónskáldum að gæða þetta
listform nýjum tónhugmyndum.
Við getum tekið sem dæmi
„Wo/7,ek“ eftir Alban Berg.
Þetta er sennilega mesta mod-
ern-ópera sem samin hefur ver-
ið. Hún er gerð eftir mjög
áhrifamiklu leikriti, er tilheyrir
tíma þegar fram fór grimmdar-
legt uppgjör á manngildinu og
örlögum hinna vesælu í samfé-
laginu. Annað mikið moderne
verk er „Móses og Aaron" eftir
Arnold Schönberg. Báðir þessir
höfundar könnuðu nýjar leiðir í
tóntúlkun en síðan hafa tónskáld
verið óhrædd við að gera tilraun-
ir í óperugerð, t.d. Menotti, og nú
ber vel í veiði, því það er verið að
sýna hann hér. Hann semur í.
mjög lagrænum stíl og fæst við
hversdagslega hluti og er því að
nokkru andstæða þeirra er fást
við að semja svonefndar alvar-
legar óperur. í sambandi við
mína eigin óperu hugsa ég fyrst
og fremst um laglínuna. Nútíma-
manninn vantar ef til vill lagið.
Ég á ekki við lag eins og t.d.
dægurlag. Það eru til fleiri teg-
undir af lögum. Við getum líkt
lagferli við röð orða er mynda
setningu, þar sem samhengi tón-
anna, sem og orðanna, er fram-
vinda hugsunarinnar. Lagið fær
eins konar merkingu er hlust-
andinn man og getur haft eftir.
Það er eins með lagið og textann
að óvenjuleg notkun orða og
tóna kann að verka einkennilega.
Á þessu sviði hafa a-tónal tón-
skáld átt erfitt og margir hafa
flúið á náðir „effektanna".
— Er þetta kannski ástæðan
fyrir því að svo langan tíma tek-
ur oft fyrir tónskáld að semja,
samanborið við tónskáld á borð
við Schubert, Rossini og fleiri?
— Já, ef til vill. Þeir sömdu
með ótrúlegum hraða, þessir
snillingar. Auðvitað fer hraðinn
eftir því hvort tónskáldið hefur
vald á einhverju lagferíisformi. í
dar þarf tónskáld að finna upp
nýtt tónmál, ekki aðeins í eitt
skipti fyrir öll, heldur fyrir
hvert einstakt verk og jafnvel að
koma fram með nýjar kenningar
í tónsmíði. Nútímatónsmíði er
eins konar síbyltingarstefna og
leitin eftir nýjungum markmið.
Við slíkar aðstæður verður öll
sköpun erfiðari en þegar tón-
skáld gátu leikið sér innan
ramma rótgróinna tónhug-
mynda og markmiðið var aðeins
að gera betur en þeir sem á und-
an voru, þó það sé auðvitað ekki
fyrir hvern sem er að gera.
— Þú ert að semja óperu um
Galdra-Loft. Segðu mér eitthvað
um verkið.
— Ja, ég er eiginlega með
tvær óperur í takinu, Möttuls
sögu og Galdra-Loft, en ein-
hverra hluta vegna hef ég ekki
getað komist í gang með Möttuis
sögu, svo þar situr við kyrrt enn
um sinn. Galdra-Loftur er nú
kominn af stað og er óperan
byggð á leikverki Jóhanns Sigur-
jónssonar og auk þess mikið sótt
í ljóðasafn hans. Það er augljóst
mál að fella verður niður nokkr-
ar persónur og stytta verkið all
verulega, því sunginn texti er
mun lengri í flutningi en talað-
ur. Sú gerð sem ég er með, gerir
ráð fyrir sjö söngvurum og verð-
ur undirleikurinn eða hljóm-
sveitin aðeins skipuð strengja-
leikurum. Aðalpersónurnar eru
þær sömu, þ.e.a.s. Loftur, Stein-
unn, Ólafur og Dísa. Hlutverk
Gamla blinda mannsins í upp-
hafi verksins breytist. Hann
verður alsjáandi og leikur hlut-
verk þess er aðvarar Loft. Hann
hefur sjálfur farið næstum því
sömu leið og Loftur. Þessi gamli
maður leikur svo Gottskálk og
syngur yfir Lofti í niðurlagi
verksins. Persóna hans er tákn
hins mystíska, óráðna, sem aldr-
ei verður útskýrt. í Galdra-Lofti
eru mjög sterkar karakter-
andstæður sem gaman er að
glíma við.
— Þú semur oft undir áhrif-
um frá íslenskum þjóðlögum.
— Já. Ég er alinn upp við
þessa gömlu tónlist og hef aldrei
náð að losna undan áhrifum
hennar. íslensk þjóðlög eru
hrein söngtónlist, þ.e. án nokk-
urra hljóðfæraáhrifa og því erf-
iður efniviður við gerð hljóð-
færatónlistar. Menn hafa því að
mestu látið nægja að útsetja
þjóðlögin. Fyrir mig er staðan
sú, að ég tel mig vera lausan við
þjóðlagið, en hef aftur á móti til-
einkað mér tungutak þess og stíl.
— Hvernig er aðstaða tón-
skálda á íslandi í dag?
— Hún er ekki góð. Eitthvað
þokast þó eftir því sem þörfin
fyrir þessa sérstæðu vinnu vex.
Sú hugmynd hefur komið fram
að stofna til nokkurra stöðu-
gilda, er deila mætti á tónskáld-
in eftir því sem verkefnum
þeirra er háttað, og er víst að
slík ráðstöfun yrði til mikilla
bóta. Það er ekki víst að slíkt
þyrfti að kosta þjóðfélagið svo
mikið, því hér er um að ræða
lítinn hóp. Þetta eins og annað í
samfélaginu fer eftir því hvort
menn telja þessa vinnu nokkurs
virði. Hvað mig áhrærir þá hef
ég alla tíð stundað kennslustörf
og eingöngu kompónerað í frí-
stundum mínum, oft við erfið
skilyrði, og svo virðist sem sam-
félagið hafi sáralitla þörf fyrir
slíka vinnu og þar af leiðandi er
ekki mikill áhugi á vandamálum
tónskálda.
— Hvað finnst þér um tónlist-
arstefnu fjölmiðlanna, hvað
varðar íslenska tónlist?
— Þegar ég hlustaði á korter-
ið hans Andrésar Björnssonar
um áramótin, sem er eitt besta
útvarpsefni er ég hlusta á, varð
mér hugsað til þess, að þessi gáf-
aði maður er forstjóri fyrir
stofnun sem að miklu leyti vinn-
ur gegn hugmyndum hans. Tök-
um t.d. rás 2. Þar kemur fram
mjög einlit hugmyndafræði og
jaðrar við menningarfyrirlitn-
ingu, sem virðist vera þessu fólki
nauðsynleg til að það komist hjá
því að fyrirverða sig fyrir þessa
merkis-rás. Það er ljóst, að sam-
félag manna er svo margbrotið
að taka verður tillit til margra
þátta. Svo einlit menningarpóli-
tík sem hér um ræðir er hættu-
leg, því hún er eins og trúarof-
stæki, er leiðir til bannfæringar
og útilokunar. Skemmtitónlist er
mjög margbreytileg og sömu-
leiðis alvarleg og það er í heil-
brigðu sambýli þessara þátta
sem mannlegum þörfum er best
borgið. Eitt af því, sem stofnun-
in hefði mátt gera, er að vera
skapandi kraftur og hafa for-
göngu um gerð efnis. Ef bæði
sjónvarp og útvarp hefðu á liðn-
um árum gert meira af því að
stuðla að frumsköpun verka,
væri ef til vill ekki þessi þrýst-
ingur í þá átt að taka fjölmiðlun-
ina úr höndum þeirra að veru-
legu leyti. Til að fyrirbyggja all-
an misskilning þá á ég við frum-
sköpun á öllum sviðum listum-
svifa, án tillits til fagurfræðilegs
mats eða annars er menn kunna
að vilja leggja til grundvallar
skoðunum sínum.
— Þú ert líka þekktur sem
tónlistargagnrýnandi? Er það
ekki vandasamt starf?
— Þetta tekur mikinn tíma og
oft besta tíma dagsins. Það sem
er erfitt við þetta starf er að ís-
lenskt listalíf er varla komið upp
úr amatörstöðu og þolir því ekki
miskunnarlausa gagnrýni.
Gagnrýni er ekkert annað en
dómur um eitt augnablik. Lista-
maður getur verið miðlungi góð-
ur og tekist vel upp á tónleikum
og góðum listamanni getur mis-
tekist. Fyrir mér er það frammi-
staða listamannsins á hverjum
tónleikum fyrir sig sem skiptir
máli og aðalatriðið er að vera
heiðarlegur, þ.e. segja hug sinn.
Margir leggja mikið upp úr því
að vera sammála gagnrýnanda,
en það er óhugsandi að menn
geti verið á sama máli um gagn-
rýni, frekar en nokkuð annað í
mannlegum samskiptum.
— Er ekki viss hætta á því að
gagnrýnandi missi vígtennurnar
með aldrinum? Ég veit það ekki.
Ég býst við að verða ennþá
tannhvassari með aldrinum.
Ég held að mjög kröfuhörð og
jafnvel miskunnarlaus gagnrýni
sé nær því að vera góð en
svonefnd jákvæð gagnrýni. Já-
kvæð gagnrýni er eins konar
málamiðlun byggð á barna-
gæsluhugarfari, svo sem þegar
verið er að hæla börnum fyrir
krass og eðlileg óburðugheit. Ég
hef nokkra sérstöðu sem gagn-
rýnandi, því ég fæ oft gagnrýni
um eigin tónverk og ég tek mikið
mark á henni. Fyrir mér á gagn-
rýni að stuðla að því að herða
menn upp í því að gera sitt besta
en ekki að vera afsökun fyrir lé-
legum vinnubrögðum. Ef svo er,
þá vilja menn kunningjagagn-
rýni og kannski er það sú gagn-
rýni sem best á við í íslensku
listalífi nú til dags.
Hér sögðum við amen eftir
efninu og ég þakkaði fyrir veitt-
an beina.
Kristinn Sigmundsson er söngvari
og líffrædingur.