Morgunblaðið - 18.03.1984, Page 44

Morgunblaðið - 18.03.1984, Page 44
44 MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 18. MARZ 1984 Ekki nýtt fyrirbrigði að stjórnmálamenn eigi stundum erfítt með að átta sig á hagfræðingum Rætt vió Þorvald Gylfason hagfræðing og prófessor um hagfræði, nám hans og störf erlendis og fleira Þorvaldur Gylfason, hagfræðingur, var í haust skipaður prófessor í þjóðhagfræði við viðskiptadeild Háskóla íslands. Blaðamanni þótti forvitnilegt að ræða við Þorvald, um það hvers vegna hann lagði hagfræðinám á sínum tíma fyrir sig, um störf hans á vegum Alþjóða- gjaldeyrissjóðsins, um rannsóknir sem hann stundaði á vegum Al- þjóðahagfræðistofnunarinnar í Stokkhólmi, um ýmsar kenningar hagfræðinnar og fleira. „Eiginlega gerði ég tvær fimm ára áætlanir, þegar ég var í fimmta bekk í Menntaskólanum í Reykjavík haustið 1968,“ sagði Þorvaldur. — „Fyrst ætlaði ég til hagfræðináms á Englandi að loknu stúdentsprófi. Síðan langaði mig til framhaldsnáms í Banda- ríkjunum. Loks hafði ég hug á að starfa hjá Alþjóðagjaldeyris- sjóðnum í Washington að námi loknu, væri þessi kostur. Þetta gekk eftir. Ég komst ekki að því fyrr en löngu seinna, að maður á aldrei að gera svona áætlanir. Það er víst stórhættu- legt, eða svo segja sálfræðingarnir bandarísku, sem uppgötvuðu mið- lífskreppuna svokölluðu. Þessi ill- ræmdi velferðarkvilli mun vera fólginn í því, að mönnum kross- bregður á miðjum aldri, þegar þeir bera örlögin saman við æsku- draumana. Ég er þess vegna steinhættur allri áætlanagerð. Manchester, Róm og Ríó Hvað um það. Að loknu stúd- entsprófi úr stærðfræðideild MR 1970 var ég þrjá vetur við hag- fræðideildina i háskólanum í Manchester á Englandi og lauk BA-prófi þaðan 1973. Þetta var og er ágætur skóli. Hagfræðideildin stóð á gömlum merg. Þarna höfðu margir skástu hagfræðingar Breta verið starfandi á öldinni sem leið, og svo var enn. Og svo vildi til, að áratug á undan mér stunduðu nám við þessa sömu deild tveir menn, sem síðar urðu vinir mínir og samstarfsmenn: Gunnar Tómas- son, hagfræðingur hjá Alþjóða- gjaldeyrissjóðnum í Washington, og Þráinn Eggertsson, prófessor. Raunar hefur háskólinn í Manch- ester útskrifað allmarga íslend- inga gegnum tíðina, þar á meðal nokkra hagfræðinga auk okkar Gunnars og Þráins. Það var reyndar með ráðum gert að sækja fornám til Bret- lands, en ekki til Bandaríkjanna, en það var hinn höfuðkosturinn, sem kom til greina. Ástæðan er sú, að brezkir háskólar bjóða yfirleitt upp á meiri sérhæfingu strax í fornámi eins og tíðkast í flestum háskóladeildum á Norðurlöndum og í Vestur-Evrópu. Bandarískir háskólar ætlast hins vegar yfir- leitt til minni sérhæfingar framan af. Það hefur ýmsa kosti og gerir stúdentum til dæmis auðveldara um vik að skipta um grein og deild í miðjum klíðum, ef þeir vilja. Á móti þessu kemur, að sérhæfing brezka kerfisins sparar tíma: venjulega tekur BA-nám 3 ár í Bretlandi, en 4 í Bandaríkjunum, þótt bæði Bretar og Bandaríkja- menn séu yfirleitt 18 ára, þegar þeir byrja í háskóla. Þetta voru ágæt ár. Kennslu- krafturinn í hagfræðideildinni var alla vega fyrsta flokks. Hitt er rétt, að heimsborg er Manchester ekki í sama skilningi og London, Róm og Rió, enda kannski eins gott eftir á að hyggja. Ég fór heim á sumrin þessi ár og vann í Seðla- bankanum fyrst og síðan í hag- rannsóknadeild Framkvæmda- stofnunar, sem nú heitir Þjóð- hagsstofnun. Það var líka ágætur skóli. Til Princeton Haustið 1973 fór ég svo til fram- haldsnáms í Princeton i Banda- ríkjunum. Þá vænkaðist nú hagur manns til muna. Princeton er há- skólabær í New Jersey, um klukkutíma ferð suðvestur af New York. Þetta er feikna fallegur bær, á stærð við Akureyri. Háskólinn er í fremstu röð. Þarna var Ein- stein á sinni tíð og margir fleiri af því tagi fyrr og síðar. Það hefur reyndar verið tízka um áratugabil að lýsa Einstein sem snillingi og tossa í einum og sama manninum. En nýjustu heimildir herma, að þetta sé misskilningur. Það er rétt, sem menn vissu, að einkunnir Einsteins í gagnfræðaskóla í Sviss á sinni tíð hröpuðu skyndilega úr 10 niður í 1. Það var fyrst nú fyrir skemmstu, að menn fundu ástæð- una. Hún reyndist vera sú, að ein- kunnakerfinu var snúið við, þegar þetta gerðist, þannig að 1 varð hæsta einkunn og 10 lægsta. Svona getur lífið verið miskunn- arlaust: Sannleikurinn sigrar á endanum, jafnvel þegar smávegis misskilningur er miklu skemmti- legri. Hvað sem því líður var um- hverfið og andrúmsloftið í Prince- ton eins og allra bezt verður á kos- ið, kennararnir margir og góðir og auðvelt að nálgast þá. Fram- haldsnemendurnir voru hins veg- ar tiltölulega fáir og reyndar helmingi færri í hverjum árgangi en kennararnir. Þannig gefst kennurum að sjálfsögðu betra tóm til að sinna hverjum nemanda en ella. Jafnframt var mikill og lif- legur samgangur milli stúdent- anna, enda eru Ameríkanar yfir- leitt feiknalega opið fólk og við- felldið. Mér er til efs, að nokkurs staðar í víðri veröld sé auðveldara að vera útlendingur en einmitt í Ameríku. Ætli skýringin sé ekki sú fyrst og fremst, að Bandaríkja- menn eru margir hverjir útlend- ingar sjálfir í eigin landi og flytja auk þess mjög oft búferlum innan þessa víðáttumikla lands? Árin í Princeton urðu þrjú. Ég tók MA-próf 1975 og varði svo doktorsritgerð um verðbólgu, at- vinnuleysi og hagvöxt 1976. Þetta var nú ekki alveg jafnaugljóst viðfangsefni og kann að virðast. Flestir félagar mínir skrifuðu um allt annað. Bandarikjamenn höfðu búið við tiltölulega stöðugt verðlag fram undir 1970 og lítið atvinnuleysi. En þetta var smám saman að breytast. Einkum tvennt olli því. í fyrsta lagi þótti Johnson Banda- ríkjaforseta ófært að hækka skatta fyrir forsetakosningarnar 1968 til að standa straum af styrj- öldinni í Víetnam og lét aðvaranir ráðgjafa sinna sem vind um eyru þjóta. Fjárlagahallinn, sem af þessu hlauzt, kom verðbólgunni af stað í Bandarikjunum. Þvi má kannski skjóta inn hér, að nú stendur Reagan forseti í nákvæm- lega sömu sporum og Johnson forðum: Hann hefur aukið útgjöld til varnarmála verulega og lækkað skatta og neitar að leiðrétta fjár- lagahallann, sem kom í kjölfarið, enda kosningar í nánd. Þess vegna er hætt við, að hjöðnun verðbólg- unnar í Bandaríkjunum að undan- förnu eigi eftir að reynast skamm- ÞorvaMur Gylfaaon prófessor Ofan á verðbólguarf Johnsons bættist svo fyrsta oliuverðshækk- unin 1973—74. Þá fjórfaldaðist oliuverðið á skömmum tíma, og fyrirtækin brugðust við með tvennum hætti: Sumpart veltu þau kostnaðarhækkuninni á und- an sér út i verðlagið, þannig að verðbólgan jókst hröðum skrefum, og sumpart sögðu þau fólki upp i sparnaðarskyni, þannig að at- vinnuleysi jókst. Nú var sem sagt nýtt fyrirbrigði komið til sögunn- Frá New York. ar: Vaxandi verðbólga samfara vaxandi atvinnuleysi. Um það leyti sem ég settist að skriftum 1975, voru verðbólga og atvinnu- leysi mun meiri en áður hafði þekkzt í landinu. Innblástur að heiman Mér þótti forvitnilegt að skoða þessi fyrirbæri og sambandið milli þeirra. Að sumu leyti kom hug- myndin héðan að heiman. Hér var verðbólgan komin á fulla ferð á þessum tíma, sumpart af ytri ástæðum, sbr. olíuverðshækkun- ina, sem ég nefndi áðan, og sum- part vegna lélegrar hagstjórnar heima fyrir. Raunvextir voru mjög neikvæðir, svo að sparifé lands- manna fuðraði upp á verðbólgu- bálinu. Fólk og fyrirtæki fundu, að það borgaði sig heldur að eyða og spenna. í stað hraðminnkandi inn- lends sparnaðar komu sívaxandi erlendar lántökur. Þegar verð- bólgan knýr fólk áfram með þess- um hætti, þá eru iðulega miklir peningar í umferð og mikil at- vinna framan af, jafnvel þótt eytt sé um efni fram og meira af kappi en forsjá. En fyrr eða síðar hljóta áhrif þverrandi sparnaðar að segja til sín, annaðhvort í minnk- andi hagvexti eða sífellt þyngri skuldabyrði gagnvart útlöndum. Hvort tveggja hefur þjóðin fengið að reyna síðustu ár, en hefur þó sloppið vonum framar vegna þess ríflega afla, sem komið hefur upp úr sjó öll þessi verðbólguár. Eg held, að alvarleg tilraun til að kveða verðbólguna niður hefði verið gerð miklu fyrr, ef afla- brögðin hefðu ekki verið svona góð. Það var eins og þjóðin tryði því (eða stjórnmálamennirnir að minnsta kosti), að við hefðum efni á verðbólgunni endalaust. Stærðfræði er nauðsynleg ... Úr þessum jarðvegi spratt rit- gerðin. Ég sauð hana saman á einu ári, 1975—76, og hygg ég, að eigi sé ofmælt, þótt ég segi, að svoleiðis texti sé ekki eftir hafandi á þessum vettvangi. Það var held- ur ekki meiningin. Þó get ég reynt að skýra í fáum orðum, hvernig svona verk verður til og hvernig það lítur út. Tökum útlitið fyrst. Doktorsrit- gerðir og önnur fræðirit hagfræð- inga eru yfirleitt fullar af stærð- fræðiformúlum. Nú er það að vísu til, að hagfræðingar slái um sig með stærðfræðiformúlum eins og í sjálfsvörn, af því að þeim leiðist hagfræði og efnahagsmál. Mér dettur í hug hagfræðingurinn, sem var að virða fyrir sér frábæra hljómplötu Einars Kristjánsson- ar, þar sem hann syngur 22 söng- lög af 78 snúninga plötum. Hag- fræðingurinn hafði engan áhuga á söng, en tók eftir því, að þetta eru næstum 30% hjá Einari. En þetta er frekar sjaldgæft. Venjulega nota hagfræðingar stærðfræði, af því að hún er nauðsynleg efnisins vegna. Einn höfuðtilgangur hagfræði- rannsókna er að rekja sambaridið milli ólíkra hagstærða. Hefur verðbólga áhrif á vexti? Hafa verðbólga og vextir áhrif á eyðslu, sparnað og fjárfestingu? Ef aukin verðbólga þrýstir raunvöxtum niður á við, svo að fjárfesting eykst og önnur eyðsla, eykst þá ekki þjóðarframleiðslan? Og dreg- ur þá ekki úr atvinnuleysi? En ef aukin verðbólga kemur niður á sparnaði, bitnar það þá ekki á hagvexti og þar með á lífskjörum almennings, þegar fram í sækir? Og þannig áfram. Það voru spurningar af þess'u tagi, sem ég reyndi að finna svör við í ritgerðinni. Þetta var nýtt á þessum tíma. Menn höfðu ekki spurt margra þessara spurninga áður í þessu samhengi. Langauðveldasta og áhrifarík- asta rannsóknaraðferðin undir þessum kringumstæðum er fólgin f því að búa til eins konar stærð- fræðilíkan af þeim efnahagslög- málum, sem um er að tefla — eða jafnvel af heilum hagkerfum, ef

x

Morgunblaðið

Direct Links

If you want to link to this newspaper/magazine, please use these links:

Link to this newspaper/magazine: Morgunblaðið
https://timarit.is/publication/58

Link to this issue:

Link to this page:

Link to this article:

Please do not link directly to images or PDFs on Timarit.is as such URLs may change without warning. Please use the URLs provided above for linking to the website.