Morgunblaðið - 23.03.1984, Qupperneq 32

32 MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 23. MARZ 1984
Hitaveita Egils-
staða og Fella
— eftir Jónas
Pétursson
Á síðastliðnu hausti minnir mig
að blaðafréttir bærust um verðlag
á vatni frá hitaveitum víðsvegar
um landið og þar með hitakostn-
aði íbúðarhúss af ákveðnu rúm-
máli. Reyndist það hæst hjá Hita-
veitu Egilsstaða og Fella. Ég held
að um það leyti hafi verið þyrjuð
borun við Urriðavatn, sem bæði
trúaðir og vantrúaðir bundu vonir
við. En látum það bíða. Ég var
lítið sáttur við þessa frétta-
mennsku, en ákvað þó að bíða. En
ég hefi lengi haft í huga að rekja
sögu þessa máls frá upphafi. Og
þá hefst sagan:
Bréfið frá Gísla
í Skógargerði
Þegar um það bil ár var liðið af
þingmennsku minni fékk ég meðal
annars bréf frá Gísla, sem var 10
síður. Hér birti ég uphaf þess, sem
hér skiptir máli:
Skógargerði, 16. nóv. 1960.
Heill og sæll, Jónas.
Þegar ég kom í gær úr hálfs-
mánaðarferðalagi um fjörð eyja
og allt í Húnaþing, var hér komið
bréf frá þér. Nýstárlegt að fá slík
bréf frá þingmanni. Þeir hafa
hingað til ekki þóst þurfa að
spyrja kjósendur ráða.
Mér er nú ljúft að senda þér
línu, einkum vegna þess að það
fórst fyrir er fundumst við á Eski-
firði í haust að ræða um mál, sem
mér hefir lengi þótt ástæða til að
hreyfa, og skal nú fyrst að því
víkja.
Þetta er rannsókn á því, hvort
um jarðhita sé að ræða á Héraði,
sem komið gæti að notum. Þér og
fleirum mun þykja þetta heimsku-
leg hugmynd og má vera að svo sé.
Þó eru til hér volgrur, sem ég skal
nú nefna. Sagt er mér að i landi
Eyvindarár velli volgt vatn fram
undan hrauni einu og muni hafa
aukist ylurinn í seinni tíð. Ég hefi '
ekki séð þetta sjálfur. Hinsvegar
veit ég það, að í Urriðavatninu eru
volgar uppsprettur þar sem eru
hinar svonefndu Tuskuvakir, sem
leggja aldrei traustum ísi, og éta
hann burt aftur mjög fljótt, þótt
þær skæni um stund.
Frostaveturinn 1918 átti ég leið
inn eftir vatninu síðla vetrar
gangandi. Nú er best að athuga
vakirnar hugsa ég, nú hlýtur að
vera sterkur ís kringum þær. Ann-
ars var ævinlega sneitt hjá þessu
svæði vatnsins, þegar farið var um
það, vegna mikillar hættu að
lenda þar á kaf. Ég fór nú óhrædd-
ur á hættusvæðin. Þá kom ég
brátt að holum í ísnum, sumum
ekki stærri en það, að maður hefði
getað sigið niður um þær, án þess
að rífa klæði sín, en sumar, færri
þó, hefðu getað tekið við hesti.
Líklega taldi ég ekki þessar holur
eða göt á ísnum, en ég má fullyrða
að þau voru milli tíu og tuttugu,
en lágu öll í beinni línu inn með
landi að austan, sennilega ekki
meir en 50—80 metra langri. Þó
veit ég að vök ein er lengi opin og
ðtrygg lengra frá landi til hliðar
við götin, sem ég fann þarna 1918,
en hún var frosin þá. Ég gekk al-
veg á suma barma gatanna, því ég
sá að svellið var þykkt. Þá sá ég
bólur koma í halarófu neðan úr
vatninu, sem virtist djúpt, svo
ekki sá botn. Þetta sýndust eins og
litlir tíeyringar neðst niðri í djúp-
inu, en stækkuðu eftir því sem
ofar kom, og líktust 2ja króna silf-
urpeningunum gömlu er bólurnar
sprungu á yfirborðinu. Var þetta
gufa eða hvað?
Áhrif af bréfi Gísla
Lengra vitna ég ekki í bréf
Gísla. En sannarlega var mikill
fengur í þessum upplýsingum.
Þær voru mér nýjar, þótt ég hefði
heyrt um vakir í Urriðavatni. Var
ég ákveðinn í að kynna mér þetta
af eigin sjón og raun. En ljóst var,
að viss skilyrði þyrfti: Traustan ís,
sem ekki hefði snjóað verulega á.
Aðeins að vetri var þetta því
mögulegt og stilla og hart frost
var líklegt að gefa skilyrðin. Það
dróst í 2 ár að ég kæmist í æski-
legt færi. Ég hefi oftast haldið
dagbækur. Og nú gríp ég til dag-
bókar 1963. 1. janúar þ.d.: Logn og
skýjað, frost lítið. Ágætt veður.
Ég skrapp f. hád. á Urriðavatn og
skoðaði svonefndar Tuskuvakir í
vatninu, sem loftbólur stíga upp í
og sífellt eru auðar. Meira er ekki
í dagbókinni um þetta, en svo
hratt kveikti þessi sýn við vakirn-
ar í mér að ég talaði strax við Jón
Jónsson jarðfræðing og bað hann
koma með flugvél sem allra snar-
ast og gera hitamælingar við botn
undir augunum. Dáðist ég að hve
nákvæmlega rétt lýsing Gísla var
á loftbólunum er upp streymdu í
götin! 2. jan. segir dagbókin: Sama
veður, en þó heiðríkja um kv. og
meira frost. Og nú varð að treysta
á að veður héldist hagstætt. Dag-
bókin: 3. janúar fi.d.: Norðaustan
gola öðru hvoru, talsv. frost og
smá él, einkum um miðd. 3 flug-
vélar komu í Egilsstaði. Hingað
kom með einni þeirra, og fór aftur
Jón Jónsson jarðfræðingur að
skoða Tuskuvakir í Urriðavatninu.
Mældi þar við botn 25° hita á ein-
um stað. Ég sendi svo skeyti í Mbl.
um þetta. Meira ekki í dagbókinni.
Ég hafði bíl við hendina er flug-
vélin kom og við fórum rakleitt að
vatninu, ca. 4 km og fáeinar mín-
útur tók að gera mælinguna. Jarð-
hiti staðfestur, ekið aftur á flug-
völl og Jón fór með sömu vél aftur
til Reykjavíkur. 11. jan. stendur
svo: Skroppið á Urriðavatnið með
Ara Björnssyni og teknar myndir
af vökunum, sem nokkrar eru
opnar. 20. febr. skrái ég í dagbók:
Mældur meiri hiti í Urriðavatni.
Staðfestingin á hita í botni Urr-
iðavatns vakti mikla athygli og
áhuga í umhverfinu. Þá var farið
að gefa gaum að gasuppstreymi í
Lagarfljóti. Mikil frost voru í jan.
og fram í febr. og gáfu hagstæð
skilyrði til athugana. Safnað var
gasi úr svonefndum Þrælavökum
undan Hreiðarsstöðum. í fram-
haldi af þessu var farið í tilrauna-
borun út af gasinu neðan við
Vallholt í Fljótsdal, 56 m hola í
berg og á Gilsáreyrum um 100 m
hola. Én gasið sem í ljós kom var
dæmt mýragas og í takmörkuðum
mæli.
Boranir hafnar
við Urriðavatn
Sumarið 1963 var unnið að því '
að framkvæmd yrði tilraunaborun
við uppstreymisholurnar í vatn- 1
Jónas Pétursson
„Hollt er heima hvað,
segir gamall og gullvæg-
ur málsháttur. Margir
vilja skella skolleyrum
við, þegar fornri speki
er hampað. En á grund-
velli þessa spakmælis er
nú þessi framkvæmd
við Urriðavatn sótt af
kappi.“
inu. f dagbók minni stendur svo
19. sept.: Verið er nú að undirbúa
borun í Urriðavatnið. 3 menn eru
að undirbúa það, smíða fleka á
vatnið. Til þess að orðlengja ekki
frekar 1 þessum dúr vil ég birta
hér skrif, sem ég fann í fórum
mínum og eru frá árinu 1977 og
gefa yfirlit. Ég man ekki hvar eða
hvort þetta birtist. Yfirskriftin er:
Hollt er heima hvað.
Um þessar mundir stendur yfir
borun eftir heitu vatni við Urriða- !
vatn í Fellum. Almenn trú var það I
fyrir nokkrum áratugum að jarð-
hita væri ekki að finna í byggð á
Austurlandi. En „Tuskuvakirnar"
svonefndu I Urriðavatni freistuðu
til nánari athugunar og fyrir
nokkrum árum var jarðhiti fund-
inn á botni vatnsins. Lítill bor var
þá fenginn til að kanna svæðið og
komu úr þeirri borholu nokkrir
sekúndulítrar af tæplega 60° heitu
vatni. f framhaldi af því var
Sveinn Einarsson verkfræðingur
fenginn til að gera áætlun um
hitaveitu í þéttbýlið báðum megin
Lagarfljóts og taldi hann að þús-
und manna byggð þyrfti til að
hagkvæmt væri að leggja í fyrir-
tækið. Áhugi var fyrir því að
freista að ná meira vatni og heit-
ara og því lagt I að bora dýpri holu
á bakka vatnsins, sem þótti betra
•viðfangs og líklegt til árangurs. Sú
tilraun mistókst þó þá; á um það
bil 190 m dýpi brotnaði borinn og
náðist með engu móti upp. Það var
um vetrartíma, og því horfið á
braut I það sinn. Eftirspurn bor-
ana var mikil og ekki síður við
öflun á köldu neysluvatni. En mál-
ið var jafn ríkt í huga þeirra er
næstir stóðu því hér, og haustið
1975 fékkst loks öflugur bor, sem
fór niður á 1150 metra dýpi, í mjög
vaxandi hita, en mjög lítið vatn
fékkst. Bor, sem dýpra kemst er
svo að verki nú.
Hollt er heima hvað, segir gam-
all og gullvægur málsháttur.
Margir vilja skella skolleyrum við,
þegar fornri speki er hampað. En
á grundvelli þessa spakmælis er
nú þessi framkvæmd við Urriða-
vatn sótt af kappi. Forsjáin er í
spakmælinu og trúin byggð á
þekkingu þeirra er mesta reynslu
hafa í slíkum málum og þeim ár-
angri, sem þegar hefir komið í
Ijós. En það er ekki hin svokallaða
„olíukreppa", sem orðið hefir afl-
vaki þessa máls hér — þrátt fyrir
þann „hagkvæmnis"- boðskap,
sem fjölmiðlar kyrja hér flestir.
Þar sem ekki er gerður greinar-
munur á, hvort orkan er innlend
eða erlend, með öðrum orðum: Þar
sem spakmælið forna: „Hollt er
heima hvað“ er grafið í gleymsku
og þögn. Ramakveinið, sem upp
kom þegar Arabarnir uppgötvuðu
gildi olíuorkunnar í tæknifram-
leiðslu heimsins, var vottur um
það að þjóðin væri mjög villt af
vegi. Hún var að missa sjónar á
þeim lífssannindum að hollt er
heima hvað — og þar hefir vald
fjölmiðlanna verið öflugast.
Það þarf nokkra fjármuni til að
standast öflun heita vatnsins við
Urriðavatn. Enn er e.t.v. of
snemmt að fullyrða um góðan ár-
angur. En það er von manna og
trú að öflug æð af heitu vatni fáist
bráðlega til margvíslegra nytja
fyrir sívaxandi byggð. Og að baki
þessum athöfnum öllum er leið-
arljós Stefáns G.
Að hugsa ekki í árum, en öldum
að alheimta ei daglaun að kvöldum
því svo lengist mannsævin mest.
Þannig verður íslendingurinn
langlífur í landinu.
Hvaö hefir svo gerst
frá þessum tíma?
Holan, sem boruð var 1975, var
nr. 3 og bar ekki árangur. Hola nr.
4 boruð 1977 niður á 1600 m, gaf
um 15 ltr. af 64° heitu vatni. Þá
var fyrirtækið til virkjunarinnar
stofnað með samstarfi Fella-
hrepps og Egilsstaðahrepps. En
vatnið fór kólnandi og holur 5 og 6
ÖRVERUFRÆÐI
eftir dr. Ara Kr. Sæmundsen
Skarpsýn skötuhjú, þau Tommy
og Tuppence, komust heldur betur
í hann krappann í sjónvarpsþætti
nú fyrir skömmu. fbúar óðalsset-
urs nokkurs höfðu innbyrt eitrað-
ar fíkjukökur með teinu og steinlá
allur mannskapurinn, að hefðar-
frú einni undanskilinni. Það kom
svo á daginn að sú gamla hafði
eitrað fyrir allan mannskapinn I
von um að erfa allt góssið. Ein
einkaspæjararnir sáu við þeirri
gömiu og hún fékk makleg mála-
gjöld.
Alls konar eitur voru í miklu
uppáhaldi sem morðvopn hjá Ag-
ötu Christie, og var hún alveg sér-
staklega uppfinningasöm, hvað
þetta varðar. Þekking hennar á
ýmsum eiturtegundum, uppruna
þeirra og verkun var með ólíkind-
um, og gæddi þetta sögur hennar
þeim trúverðugleik, sem einkennir
góðar sakamálasögur. í ofan-
greindri sögu notast hún við ricin,
sérlega áhrifamikið eitur, sem
unnið er úr fræjum hitabeltis-
plöntu einnar, en laxerolía er jafn-
cin
framt unnin úr sömu plöntu.
Menn gerðu sér fljótlega grein
fyrir eituráhrifum þessa efnis,
eins og þessi smásaga Agötu
Christie ber með sér, en hún kom
fyrst út 1929. Hins vegar óraði
menn sennilega ekki fyrir að
hugsanlegt væri að beisla eitur-
verkun ricins og nota það í barátt-
unni gegn krabbameini. Hér á eft-
ir verður reynt að gera stuttlega
grein fyrir, hvernig vísindamenn
vorra tíma reyna að nýta sér
aukna þekkingu á sviði ónæmis-
fræði og þekkingu á eiturefnum
eins og ricini til markvissrar notk-
unar gegn krabbameinsfrumum.
Ricin er prótein. Það saman-
stendur af tveimur keðjum, A-
keðju og B-keðju. Það er B-keðjan
sem býr yfir þeim eiginleikum að
geta fest á yfirborð frumna. Eftir
að B-keðjan hefur fest á yfirborð-
ið, þá á ricin-sameindin greiðan
aðgang inn í frumuna. Þegar A-
keðjan er komin inn í umfrymið,
en eiturverkun ricins er bundin
við þessa keðju, þá hefur hún
Ricin-sameindin (A-s-s-B) binst á yfirborð frumu (gal). Fruman gleypir alla
sameindina (endoytic vesicle). Sú bóla sem þá myndast í umfryminu rennur
síðan saman við bólu, sem hefur að geyma meltingarensím frumunnar (lysos-
ome). B-keðjan losnar nú frá A-keðjunni og hún á greiðan aögang út í umfrym-
ið. Þar binst hún við próteinmyndunarkerfi (ribosomes) frumunnar og hindrar
frekari nýmyndun próteina (protein synthesis). (Úr grein E.S. Vitetta o.fl.)
hindrandi áhrif á próteinmyndun-
arkerfi frumunnar, og fruman
deyr (mynd). Þannig nægir að að-
eins ein ricin-sameind sé innbyrt
til að drepa frumuna, sem gefur til
kynna hina miklu eiturverkun
þessa efnis. Menn eygðu því fljót-
lega þann möguleika að nota ricin
til að deyða krabbameinsfrumur.
Það var þó einn galli á gjöf Njarð-
ar. Ricin er ósérvirkt, það drepur
allar frumur, jafnt þær heilbrigðu
sem og krabbameinsfrumurnar.
Of stór skammtur af ricini gæti
því haft þær skelfilegu afleiðingar
sem raun varð á í sögu Agötu
Christie.
í þessum greinaflokki hefur áð-
ur verið gerð grein fyrir þeim
breytingum, sem verða á yfirþorði
frumna, þegar þær ummyndast
yfir í krabbameinsfrumur (Morg-
unblaðið 21. janúar 1984). Einnig
hefur verið fjallað stuttlega um
mótefni og mótefnamyndun
(Morgunblaðið 5. október 1983).
Áður en lengra er haldið, er rétt
að rifja í stuttu máli upp, hvernig
ónæmiskerfið bregst við krabba-
meinsfrumum. Nær allar frumur
geta ummyndast í krabbameins-
frumur. Þó flestar krabbameins-
frumur haldi áfram að starfa sem
fyrr, þá eiga sér stað grundvall-