Morgunblaðið - 29.04.1984, Blaðsíða 22

22
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 29. APRÍL 1984
ER
STURLA SIGHVA TSSON
HJARTAGOSINN?
eftir MATTHIAS JOHANNESSEN
ungaaldar. Þar sem Is-
lendinga saga Sturlu
Þórðarsonar er sagn-
fræði þess tíma, er
Harðar saga og Hólm-
verja, samkvæmt
kenningum prófessors
Þórhalls, ritstýrð
sagnfræði Styrmis
ábóta.
II
Spyrja má, hvers
vegna þessi rit voru
skrifuð.
Þórhallur Vilmundarson.
ar á andstæðu sina
eins og annað í tilver-
unni. Það er í andstæð-
um elds og íss sem
dauðinn breytist í líf.
Og það var í skáld-
skapnum sem lífi
okkar litlu þjóðar var
borgið. Jafnvel kóngar
þurftu á hirðskáldum
að halda, ef þeir voru
ekki skáld sjálfir. En
það fer víst sjaldnast
saman.
III
Kjarninn í háskólafyrirlestri
prófessors Þórhalls Vilmund-
arsonar um Harðar sögu og
Hólmverja er sá, að Styrmir
fróði hafi skrifað Harðar sögu 1243—44 og
sé hún í raun og veru samtímaheimild um
Sturlu Sighvatsson, sem var einna mestur
hermaður á íslandi um sína daga, en féll í
Örlygsstaðabardaga, eins og kunnugt er.
Prófessor Þórhallur færði rök að því, að
Sturla hafi orðið fyrir áhrifum af virkja-
gerð norskra konunga og benti á Geir-
hólma í Hvalfirði, máli sínu til stuðnings.
Hann sá til að mynda virki Hákonar
gamla í Túnsbergi. Prófessor Þórhallur
sýndi fram á hve lýsingarnar á Herði
Grímkelssyni og Sturlu Sighvatssyni væru
líkar i fornum bókmenntum. Konur þeirra,
Helga Haraldsdóttir og Solveig Sæ-
mundsdóttir, áttu ýmislegt sameiginlegt
og það m.a. að þær flytjast úr landi eftir
víg manna sinna. Benti prófessor Þórhall-
ur á tólf athyglisverð dæmi þess, hvað líkt
sé með þeim Sturlu og Herði og er lýsingin
á dauða þeirra eftirminnilegust. Báðir
vörðust þeir frækilega, en áttu við ofurefli
að etja, sluppu þó úr herkví, annar í
Hvalfirði en hinn í Örlygsstaðabardaga, er
að þeim var sótt. f íslendinga sögu Sturlu
lögmanns Þórðarsonar er dauða Sturlu
Sighvatssonar lýst með þessum hætti: „Þá
kom Gizurr (Þorvaldsson) til ok kastaði af
honum hlífunum ok svá stálhúfunni. Hann
mælti: „Hér skal ek at vinna." Hann tók
breiðöxi ór hendi Þórði Valdasyni ok hjó í
höfuð Sturlu vinstra megin fyrir aftan eyrat
mikit sár ok hljóp lítt í sundr ... “ í Harð-
ar sögu og Hólmverja segir Styrmir fróði
svo frá dauða Harðar: „Sóttu þeir þá hart
at Herði. Varð hann þá enn sex manna
bani. Þá gekk öxin af skaftinu. í því hjó
Þorsteinn gullknappr á hnakkann með há-
skeftri öxi því at engi þeira þorði framan
at honum at ráða, þó at hann væri slyppr."
Eftirmál eftir Hörð og Sturlu Sighvatsson
eru einnig með svipuðum hætti. Sam-
kvæmt kenningu prófessors Þórhalls Vil-
mundarsonar er Harðar saga lýsing á
hernaði Sturlu Sighvatssonar og vígaferl-
um hans. Sturla sendir flokk manna t.a.m.
til Hvalfjarðar og sátu þeir í Geirshólma
um hríð, en þar leituöu Hólmverjar einnig
skjóls. ólíklegt er, að þessi vísbending sé
tilviljun.
Harðar saga og Hólmverja verður ekki
talin með helztu listaverkum fornrar ís-
lenzkrar sagnaritunar. En eftir fyrirlestur
prófessors Þórhalls Vilmundarsonar, verð-
ur hún hnýsilegra verk en áður. Sturl-
ungaöld í búningi skáldskapar mikilvæg-
ari en venjuleg kappasaga án skírskotun-
ar. En að sjálfsögðu er Harðar saga engin
ævisaga Sturlu Sighvatssonar, enda tók
prófessor Þórhallur það skýrt fram. Við
verðum að leita í aðrar heimildir, sann-
sögulegri, til að fá lýsingu á lífi hans og
takmarki. En líkindin milli sagnfræðilegra
heimilda eins og íslendinga sögu Sturlu
lögmanns og skáldsögu Styrmis fróða eru
með þeim hætti, að sagnfræði- og bók-
menntaskýringar 13. aldar rita og afstaða
til þeirra verður aldrei söm og áður eftir
að prófessor Þórhallur hefur borið fram
kenningar sínar og leitt rök að þeim. Mest-
ar líkur eru nú á því, að Helga Haralds-
dóttir hafi aldrei synt úr hólmanum með
börn sín og Hörður Grímkelsson sé per-
sónugervingur Sturlu Sighvatssonar. Þær
niðurstöður minnka sízt af öllu gildi Harð-
ar sögu. Hún er okkur fyrir bragðið frem-
ur mikilvægari en áður. Og hvað sem segja
má um lífsstarf og fyrirætlanir Sturlu Sig-
hvatssonar verður líf hans eftirminnilegra
en áður, þegar kenningar prófessors Þór-
halls eru hafðar í huga. Sagnaritarinn og
samstarfsmaður Snorra Sturlusonar í
Reykholti, Styrmir fróði Kárason, verður
mikilvægari persóna í bókmenntasögunni
en áður og skrif þessa umdeilda ábóta, sem
lauk ævi sinni í Viðeyjarklaustri, eiga eftir
að varpa ljósi á margt af því, sem áður var
myrkri hulið f fornum sögum. Hugmynda-
flug Þórhalls Vilmundarsonar og frum-
leiki bendir í senn fram á leið og aftur til
fyrirrennara eins og Björns M. Olsens,
Sigurðar Nordals, Einars ól. Sveinssonar
og Barða Guðmundssonar, sem sáu flest í
fornum ritum öðrum mönnum betur — og
með nýjum augum. Áhrif samtímavið-
burða voru Barða ofarlega í huga. Athug-
anir Hermanns Pálssonar, ekki sízt á er-
lendum áhrifum á forn rit íslenzk, eru
einnig glæta í myrkviði. Prófessor Þór-
hallur er þeirrar skoðunar, að Grettis
saga, sem ýmsir telja, að Sturla Þórðarson
hafi ritað og Gísla saga Súrssonar hafi
orðið fyrir áhrifum af Harðar sögu sem
talin hefur verið í yngsta flokki skemmti-
sagna eða frá lokum 13. aldar, og má þvf
segja, að ærin og heillandi rannsóknarefni
bíði norrænufræðinga, ef þeir ætla að
komast til botns í þessum mikilvægasta
arfi íslenzkra mennta, fornum bókmennt-
um. Mikill hluti þeirra hefur áreiðanlega
verið ritstýrð sagnfræði eins og Halldór
Laxness kemst að orði í Skeggræðum okk-
ar gegnum tíðina. Atómstöðin, Guðsgjafa-
þula og sfðast, en ekki sízt, Innansveitar-
kronika hans sjálfs eru slík verk. Könnun
á þeim varpar ljósi á upptök fornra sagna.
í kaflanum Mosdælasaga í Skeggræðun-
um hef ég svofelld orð eftir nóbelsskáld-
inu: „Eitt og annað er liðkað til í frásögn-
inni ... í því skyni að gera hana formfeg-
urri; ártöl, nöfn eða staðir standa ekki alt-
énd heima. Ég var að leita til baka, til
upphafs skáldsögunnar, þar sem hún byrjar
f kroniku eða eftirlíkingum af kroniku.
Skáldsaga er ritstýrð sagnfræði og eftirlíkt
sagnfræði. Maður þykist vera að tala um
veruleika, en það er sá veruleiki þar sem
höfundurinn skipar hlutunum sjálfur f
röð, „rétta“ röð, a.m.k. eftir sinni beztu
samvizku. Það er tilraun til að fi lesandann
til að trúa sagnfræði, sem maður hefur rit-
stýrt sjálfur eða búið út. En skáldsaga er
samt að þvf leyti raunveruleg, að höfund-
urinn getur aðeins sagt frá atburðum,
mönnum, hugmyndum, flækjum og
árekstrum, sem hann hefur sjálfur lifað.
Hann hefur fólkið í handraða, a.m.k. í bút-
um, setur síðan bútana saman. Höfundur-
inn getur ekki farið út fyrir sína eigin
reynslu; en hann ritstýrir henni. Hann býr
sér til grind sem er þegar bezt lætur eins
rökrétt og grind í húsi, síðan fyllir hann
upp í grindina með reynslu sjálfs sín. Ann-
að hefur hann ekki fram að færa en reynslu
sjálfs sín. Maður er andsvar við þeim
áhrifum, sem hann verður fyrir f líf-
inu ,.. “
Harðar saga og Hólmverja er að dómi
Þórhalls Vilmundarsonar andsvar Styrmis
fróða Kárasonar við viðburðum Sturl-
Ástæðumar eru margar. Ein þeirra er
sú, sem fram kemur í Þorgils sögu skarða
sem talin er rituð af Þórði Hítnesingi, en
þar segir Þorgils, þessi helzti fulltrúi kon-
ungsvalds á íslandi, þegar hann verður
andvaka kvöld eitt og er spurður, hvers
vegna hann fái eigi sofið, en væri svo fár:
„Ek hugsa þat,“ segir Þorgils, „hvé illt mér
þykkir ef engi skal saga ganga frá mér, áðr
en þrýtr líf mitt, svá at ek geta ekki á
hefnileið róit um svívirðing þá, er mér er
nú ger.“ Önnur ástæða er sú, sem að er
vikið í Flateyjarbók, „— en með sögum má
einn mörgum gamna“. Halldór Laxness
kveðst vilja skemmta mönnum með sögum
sínum. Hann er ekki einn um það.
Þá er enn önnur ástæðan sú, sem Saxó,
þekktasti sagnfræðingur Dana, minnist á,
þegar hann getur íslendinga sem heim-
ildamanna sinna. Hann kveður svo að orði
um fátækt íslendinga, að þeir bættu sér
hana upp með andlegum yfirburðum. Að
þessu er m.a. vikið í Ferðarispum mínum,
en þar segir svo: „Johannes V. Jensen sneri
m.a. Sonatorreki á gullaldardönsku. Það
minnti mig á hlutverk listar. Jorgen
Schleimann, fréttastjóri danska útvarps-
ins, sem á marga vini frá íslandsdvöl sinni
og kann skil á mönnum og málefnum á
íslandi svo að undrum sætir, minnti mig á
kjarnann í kenningum Malraux, franska
skáldsins og fyrrum menntamálaráðherra
de Gaulles (hann kunni að velja menn í
kringum sig), en hann sá að listin er eins
konar andörlög, ef svo mætti að orði kom-
ast: menningarheimspeki Malraux birtist
okkur í Sonatorreki Egils; að það sé í list-
inni sem við lifum af, vinnum bug á harm-
sögulegri upplifun, sigrumst á örlögunum.
Egill treystir sér ekki til að lifa eftir dauöa
sonar síns fyrr en hann hafði ort ljóðið.
Einmitt: það er í listinni sem maðurinn
sigrar jafnvel grimmustu örlög. Kannski
er þetta ástæðan til þess að fslendingar
hafa aldrei getað án bókmennta verið.
Þar unnu þeir bug á raunum sínum eins
og Egill og þar munu þeir halda áfram að
sigra, þær eru andörlög íslendinga ... söl-
in í munni Egils eru lykillinn að listheim-
speki Malraux ..."
Þannig eiga bókmenntir ávallt erindi við
litla þjóð, sem þarf á andörlögum að halda;
andlegum yfirburðum til að bæta sér upp
smæð sína. Auk þess eru verk hennar
þrotlaus viðspyrna gegn dauðanum, eins
og Bjarni Guðnason, prófessor, tekur til
orða f minningargrein um Einar Ól.
Sveinsson f Morgunblaðinu, og bætir við:
„Hann viidi verða eftirminnilegur, ekki
hverfa nafnlaus út f myrkrið." Sá, sem
veit, að lífið er „einnar nætur gisting", lít-
ur á það sem dýrmæta eign. Dauðinn kall-
Þó að Sturla Sighvatsson og Solveig
Sæmundsdóttir séu fyrirmyndir að Herði
Grímkelssyni og Helgu Haraldsdóttur,
væri vafasamt að telja Harðar sögu og
Hólmverja lykilskáldsögu, svo margt sem
vantar í lífsferil Sturlu Sighvatssonar,
eins og hann er kunnur af samtímaheim-
ildum; til að mynda er Hörður Grímkels-
son enginn fulltrúi konungsvalds á íslandi
og hefði það ekki farið fram hjá samtíma-
manni eins og Styrmi fróða nema þá hon-
um hafi ekki þótt slíkt skipta neinu máli
og íslendingar hafi, þrátt fyrir allt, litið
enn á sig sem hálfgerða Norðmenn á 13.
öld og því vart í frásögur færandi í skáld-
sögu, þótt slíkur kappi og höfðingi væri
handgenginn Hákoni konungi gamla.
Sturlungaöld markaðist einkum af há-
klassískri menningu og ritun heimsbók-
mennta á Islandi, en einnig af blóðugum
átökum andstæðra fylkinga, þar sem Nor-
egskonungur kom mjög við sögu, deildi og
drottnaði og þandi út rfki sitt þangað sem
norskir landnemar höfðu tekið sér bólfestu
rúmum þremur öldum áður. En samstarfs-
maður Snorra í Reykholti og síðar ábóti í
Viðeyjarklaustri virðist ekki telja slíkt til
neinna stórtíðinda, ef marka má Harðar
sögu og Hólmverja, en leggur alla áherzlu
á upphlaup innlendra manna, víg og
hefndir að hætti Islendinga sagna. Hún er
skógarmannasaga, líklega eldri en áður
var talið, og hefur samkvæmt ritstýrðri
sagnfræði höfundar á sér yfirbragð sögu
frá síðara hluta 10. aldar, þótt samin sé
skömmu eftir vfg Snorra Sturlusonar, lík-
lega eftir eldra handriti annarrar sögu af
Herði Grímkelssyni sem nú er að mestu
glötuð. Vísurnar gefa bendingu: þær eru
ungar, liklega frá 13. öld; samtímakveð-
skapur. Ekki hefur Sturla Sighvatsson átt
þátt í þeim. Hann kemur við sögu í öðrum
kveðskap. En Ljósvíkingurinn orti einnig
út úr hjarta Halldórs Laxness.
I niðurlagi Harðar sögu er hún nefnd
Hólmverjasaga og höfundur talar um
sjálfan sig í þriðju persónu: „Nú lúkum vér
hér Hólmverjasögu."
Styrmir fróði hefur tekið ritstörf sín há-
tíðlega og fer þar eftir venju, en höfundur
Njáls sögu lætur sér lynda að segja ek á
einum stað snilldarverksins.
IV
I Harðar sögu og Hólmverja ber fyrir
augu persónur frá landnáms- og söguöld