Morgunblaðið - 20.05.1984, Síða 36

► oor i n» oo arTM a mri/rxtTir) r\rrr » Tar/TTr»rT^»»
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 20. MAÍ 1984
rp
36
ÚTLEGÐIN
í GORKY
Hinn 5. febrúar síðastliðinn kom Natalía Gesse frá Sovétríkjun-
um til Vínarborgar, en hún hefur um langt skeið verið í nánu
vináttusambandi við Sakharov-hjónin. Hér birtist frásögn henn-
ar um líf Yelenu og Andrej Sakharovs í útlegð þeirra í Gorky.
Ég er ekki andófsmaður; ég er
ekki sérlega félagslega sinnuð og
hef aldrei tekið þátt í félagslífi né
neinni skipulagðri starfsemi af því
tagi. Ef til vill voru það bernskuár
mín, þegar ég þurfti um langt skeið
að vera stöðugt í gipsi, sem þroskað
hafa með mér vissa hneigð til ein-
veru og stuðlað að persónulegu
sjálfstæði mínu.
Ég öðlaðist núverandi sjálfsvit-
und mína fyrir langa löngu. Þegar
ég var á aldrinum 17—18 ára dvald-
ist ég í Úkraínu; það var á þeim
árum, þegar hungursneyðin, gerð af
Stalíns höndum, geisaði þar um
slóðir. Það var þá, sem álit mitt á
sovétvaldinu og kommúnistum
myndaðist og gerði það að verkum,
að ég.hlaut að hafna því algjörlega
að sætta mig við það, sem var að
gerast hjá okkur í Sovétríkjunum.
En ég ýtti því hins vegar til hliðar
um tíma á stríðsárunum, þegar ég
gerðist sjálfboðaliði í hernum og
var óbreyttur hermaður í Rauða
hernum á árunum 1943, ’44 og ’45.
Á valdi sovézku
leynilögreglunnar
Ég hef þekkt Yelenu Georgijévnu
Bonner í 30 ár, en Andrej Dmitrijé-
vitsj Sakharov allt frá árinu 1970.
Vegna þessarar löngu vináttu
minnar við þau hjónin, hef ég ekki
verið í náðinni hjá sovézkum yfir-
völdum. Núna á síðari árum er ég
komin með of háan blóðþrýsting:
Það hefur oftsinnis verið gerð hús-
leit hjá mér, ég hef verið yfirheyrð,
og ég hef mörgum sinnum verið
boðuð til KGB í alls konar viðtöl við
þá ...
En allt þetta var þó ekki ástæða
brottfarar minnar frá Sovétríkjun-
um; ég var aldrei hrædd við þá og
mundi hafa haldið áfram að stand-
ast þeim snúning. Það voru ein-
göngu persónulegar aðstæður, sem
höfðu breytzt hjá mér, og gerðu það
að verkum, að ég ákvað að flytjast
úr landi. En i raun og veru var KGB
líka að ýta undir mig með ýmsu
móti að fara, og í þeirri afstöðu
leyniþjónustunnar sé ég einnig
vissa tilraun þeirra til algjörrar
einangrunar Sakharovs og viðleitni
tii að útiloka þau hjónin frá að
hljóta nokkurn stuðning yfirleitt,
jafnvel frá nánustu vinum.
Ég hitti Sakharov í síðasta skipti
í desembermánuði 1983. Þetta var
þá í sjöunda skiptið, sem við hitt-
umst, frá því að hann var sendur
nauðugur í útlegð til Gorky.
Eins og í þau sex skipti, sem
fundum okkar hafði áður borið
saman í Gorky, hittumst við úti á
götu á fyrirfram ákveðnum stað og
á fyrirfram tilteknum tíma. Við töl-
uðum saman í flýti, eiginlega án
samhengis, af því að við höfðum að-
eins nokkra klukkutíma til umráða.
Við ræddum saman bæði um minni
mál og um veigameiri, stundum ít-
arlega, stundum hálfgert í gríni eða
þá með beiskju og biturleika.
Spurðum hvort annað um líðan
okkar nánustu, hver hefði verið
handtekinn, hjá hverjum hefði ver-
ið gerð húsleit — og þá minntumst
við líka á Orwell, og ég hygg raun-
ar, að það hafi ekki verið af neinni
tilviljun.
Ég ætla að reyna að útskýra nán-
ar, hvað ég á við.
Ég þóttist stórheppin árið 1980.
Þegar ég kom til Gorky hinn 25.
janúar 1980 — en það var rétt eftir
að Sakharov hafði verið handtekinn
og fluttur þangað nauðugur — voru
reglurnar varðandi gæzlu hans enn
ekki ákveðnar; þeir vissu þá ekki
ennþá, hvernig þeim skyldi varið,
og mér tókst að búa hjá Sakharov-
hjónunum í heilan mánuð.
íbúð þeirra er öil hleruð: Það er
hvergi svo mikið sem lófastór blett-
ur þar inni, þar sem hver andar-
dráttur, hver hósti eða ræsking,
hvert fótatak, hvað þá orð væri ekki
hlerað. Einungis hugsunum má
leyna, ef þær eru ekki skrifaðar
niður: Ef Sakharov-hjónin skreppa
út í brauðbúðina eða á pósthúsið til
að senda bréf, birtast KGB-menn
undantekningarlaust þegar í stað í
íbúðinni til þess að leita í húsa-
kynnum þeirra og hirzlum, ljós-
mynda eða til að stela því, sem þau
hafa skrifað niður af hugsunum
sínum eða hugmyndum.
Andrej Dmitrijévitsj, sem er veill
fyrir hjarta og getur því ekki geng-
ið upp 5—6 tröppur í stiga án þess
að stanza og grípur þá ósjálfrátt
hendinni að hjartastað, sér sig til-
neyddan að burðast með tösku í
hvert sinn, sem hann fer eitthvað út
úr húsi. Þessi taska er svo þung, að
ég get til dæmis ekki lyft henni.
Þegar við vorum eitt sinn stödd inni
í verzlun, bað hann mig um að gæta
töskunnar fyrir sig, og ég reyndi þá
að lyfta henni en gat það ekki. And-
rej Dmitrijévitsj er með útvarpið
sitt í töskunni; ef hann skildi það
eftir heima í íbúðinni, yrði það
samstundis skemmt fyrir honum.
Hann hefur auk þess meðferðis öll
handrit sín, bæði fræðilegs eðlis og
varðandi félagsleg málefni, dag-
bækur sínar, ljósmyndir, ýmisleg
einkaskjöl og minnisgreinar. Allt
þetta verður hann að taka með sér,
hvert sem hann fer, annars hverfur
þetta úr íbúðinni í fjarveru hans.
Hann er hjartasjúklingur og þjáist
af of háum blóðþrýstingi, en samt
verður hann að dragnast með þessa
tösku í hvert sinn, sem hann fer
eitthvað að heiman, þótt hann ætli
sér ekki að vera fjarverandi nema
tíu mínútur.
Kvalastaður
Fyrir neðan íbúðina, þar sem þau
Sakharov-hjónin búa, hefur verið
komið fyrir sérstöku rafaltæki, sem
framleiðir truflanir fyrir útvarps-
viðtæki, til viðbótar þeim truflun-
um, sem framleiddar eru yfirleitt í
öllum borgum Sovétríkjanna. Þetta
er alveg hræðilegt urg, og mun
sterkara en það óskemmtilega urg,
sem kemur frá venjulegum sovézk-
um truflunartækjum. Til þess að
unnt sé að heyra rödd hins frjálsa
hluta heimsins, þarf maður að fara
að heiman, helzt nokkuð út fyrir
Gorky. En Andrej Dmitrijévitsj
getur ekki farið eitt einasta skref út
úr borginni, það eina sem hann má
hreyfa sig er út fyrir sínar húsdyr,
ef hann heldur sig innan bæjarins.
Ætli hann eitthvað lengra, er hon-
um strax snúið við, og hann er því
sviptur þeim möguleika að fara
nokkuð út fyrir borgarmörkin, jafn-
vel þótt engin ákvæði séu fyrir
hendi í dómnum um svo mikla ein-
angrun.
Þarna er því um algjöra lögleysu
að ræða af hálfu svokallaðra við-
komandi yfirvalda.
Þannig er sem sagt staða mála í
Gorky. Rétt í byrjun útlegðar
þeirra hjóna gafst mér tækifæri til
að dveljast hjá þeim í Gorky og
vera þeim innan handar, én Yelena
Georgijévna þurfti oftsinnis að tak-
ast ferð á hendur til Moskvu til að
reyna að fá einhverju áorkað í mál-
um þeirra og gera stöðu Sakharovs
að minnsta kosti léttbærari.
Brátt tóku að berast bréf til
Sakharov-hjónanna — það voru
margir tugir á degi hverjum, stund-
um jafnvel hundrað. Eftir nokkra
daga ákvað ég að fara í gegnum
bréfin og flokka þau til þess að sjá,
hvort efni þeirra væri ef til vill í
sama anda og það, sem skrifað var
um Sakharov í sovézkum blöðum;
en þessi bréf reyndust vera vin-
samleg bréf, flest hver, með kveðj-
um og yfirlýsingum um stuðning
við hann, í öðrum bréfum lýstu
bréfritarar undrun sinni á aðgerð-
unum gegn honum, þá voru hlutlaus
bréf, þar sem fólk var að biðja hann
um að útskýra nánar málstað sinn
— og svo voru skammarbréf í
bland.
Eftir nokkurn tíma gat ég ekki
orða bundizt og sagði upphátt: „Ja
hérna, þetta er vissulega athyglis-
vert: 70% bréfanna innihalda
kveðjur, 17% eru hlutlaus eða menn
lýsa undrun sinni, en það eru ekki
nema 13% sem eru skammarbréf."
Afleiðingarnar af þessum óvar-
káru athugasemdum mínum, sem
ég hafði þannig gert uppskátt um,
urðu mjög óvæntar: Bæði bréf, sem
innihéldu kveðjur og hvers konar
uppörvanir, hættu alveg að berast.
Næsta dag bárust ekkert nema
skammarbréf. Þetta var til vitnis
um, hversu nákvæmlega er fylgzt
með öllum samræðum, sem fram
fara inni í íbúðinni.
Ófrægingar-
herferð
í sambandi við þann ófrægingar-
áróður, sem rekinn er gegn Sakh-
arov-hjónunum, ætla ég fyrst að
segja frá atviki í sambandi við
Jakovlév, en sá maður er lítt kunn-
ur á Vesturlöndum. Jakovlév þessi
hafði hellt alls konar óhróðri yfir
þau Sakharov-hjónin — óþverri
væri víst réttara orð yfir ummæli
þau, sem hann viðhafði um þau.
Bók hans, „CIA á móti Sovétríkj-
unum“, kom fyrst út í 200.000 ein-
tökum, síðar aftur í sama eintaka-
fjölda og í þriðja sinnið í 100.000
eintökum. Þetta verk hlaut þá við-
urkenningu stjórnvalda sem dæmi-
gert andáróðursrit og fjórða prent-
unin var því höfð upp á eina milljón
eintaka. Auk þessa birti Jakovlév
svo sams konar óhróður um þau
hjónin í tímaritinu „Sména" og í
„Maður og lög“ (það hljómar alveg
eins og hver önnur mótsögn!); síð-
astnefnda tímaritið kemur út í 8
milljón eintökum.
Þegar ég hitti Andrej Dmitrijév-
itsj í síðasta skipti, sagði hann mér
ítarlega frá því, hvernig fundum
þeirra Jakovlévs þessa bar óvænt
saman. Þótt undarlegt megi virðast,
fékk þessi Jakovlév þó leyfi til að
koma til Gorky. Andrej Sakharov
sagði hlæjandi frá þessu og kvaðst
undrandi á því, hversu lágt maður-
inn gat lotið. Dyrabjallan í íbúðinni
þeirra í Gorky hringdi dag nokk-
urn. Yelena Georgijévna var þá
stödd í Moskvu. Andrej var því einn
heima og varð mjög undrandi, hélt
að ef til vill hefði borizt símskeyti.
Hann opnaði þvi dyrnar — fyrir
utan stóð ókunnur maður, nokkuð
við aldur, og hjá honum stóð kona.
Andrej Dmitrijévitsj vék til hliðar
til þess að hleypa þeim inn; þau
gengu inn, og konan spurði þegar í
stað: „Má reykja inni hjá ykkur?"
Andrej Dmitrijévitsj vísaði þeim á
stærsta herbergið, beint á móti úti-
dyrunum, og sagði: „Gjörið svo vel
að ganga í bæinn,“ en sjálfur hrað-
aði hann sér inn í eldhúsið til þess
að ná í öskubakkann, af því að hann
reykir ekki sjálfur. Þegar hann
sneri aftur og gekk inn í stofuna,
höfðu gestirnir þegar fengið sér
sæti. Hann fékk rétt ráðrúm til
þess að hugsa: „Kannski eru þarna
loksins komnir læknarnir frá Vís-
indastofnuninni til þess að fá mig
að lokum lagðan inn á sjúkrahús?"
Nokkrum mánuðum áður höfðu
komið til hans læknar, sem höfðu
komizt að þeirri niðurstöðu, að það
bæri að senda hann tafarlaust á
sjúkrahús.
En gestirnir í þetta sinn reyndust
ekki vera neinir læknar. Aðkomu-
maðurinn hafði þegar tekið bunka
af bókum úr fórum sínum og sagði:
„Ég er Nikolaj Nikolajévitsj Jakov-
lév. Eins og þér vitið, er ég rithöf-
undur. Eða vitið þér það kannski
ekki? Nú, en ég er kominn með
bækurnar mínar að gjöf handa yð-
ur; ef þér gjarnan viljið, skal ég
árita bækurnar mínar fyrir yður.“
Andrej Dmitrijévitsj varð um
stund alveg dolfallinn yfir þessari
dæmalausu ósvífni mannsins og
öllu hans tali, og hann svaraði: „Ég
þarf ekki á gjöfum yðar að halda."
Jakovlév tók þá aftur til máls og
sagði: „Eins og þér vitið hef ég birt
um yður greinar, og þannig er mál
með vexti, að við höfum fengið
margar fyrirspurnir varðandi þess-
ar greinar mínar, en ég á aftur á
móti erfitt með að svara þeim öll-
um. Þess vegna er ég kominn til
þess að leggja fyrir yður nokkrar
spurningar og taka niður svörin,
sem við gætum svo látið lesendum
okkar í té.“
Andrej Dmitrijévitsj svaraði því
til, að hann vildi ekki eiga orðastað
við hann, fyrr en Jakovlév hefði
fengið birta opinberlega afsökun-
arbeiðni vegna alls þess óhróðurs,
sem hann hafði breitt út um konu
sína, Yelenu Georgijévnu Bonner,
og um sig sjálfan. Andrej Dmitrij-
évitsj greip þá bókina „CIA á móti
Sovétríkjunum" sem var hendi
næst, tók að blaða í henni og sagði
við Jakovlév: „Hvernig gátu þér
skrifað þess háttar óhróður, þennan
hrikalega óhróður?"
Við flestar upphrópanir Sakh-
arovs — „þér vitið, að þetta er hrein
og bein lygi!“ — svaraði Jakovlév,
að hann vissi það reyndar. Aðeins
einni spurningu Sakharovs;
„Hvernig dirfist þér að skrifa, að
konan mín hafi fyrir sið að berja
mig?“ — svaraði Jakovlév: „Ja, mér
var sagt þetta hjá ríkissaksókn-
ara ...! “
Þeir töluðu saman í þessum dúr í
nokkrar mínútur, og Jakovlév sagði
þá: „Ég ætla ekki að skrifa neina
afsökunarbeiðni. Ef yður finnst að
þetta sé óhróður, þá skulið þér bara
fara í mál ... Og reynið yfirleitt að
láta yður skiljast, að við erum að
vernda yður ..."
Andrej Dmitrijévitsj sagði þá:
„Ég þarf ekki á vernd yðar að
halda, og ég ætla ekki að höfða mál
gegn yður. Ég skal einfaldlega gefa
yður á kjaftinn!"
Þar sem ég sat og hlustaði á frá-
sögn hans, varð ég skelfingu lostin,
þegar hér var komið sögu; ég sagði
við Andrej Dmitrijévitsj, að þetta
hlyti að hafa verið hræðilegt, voða-
legt augnablik. Hann sagöi, að sér
hefði einmitt verið þannig inn-
anbrjósts Iíka. Þegar Jakovlév
heyrði hótun Sakharovs, bar hann
ósjálfrátt höndina upp að kinninni
til hlífðar, en Andrej Dmitrijévitsj
hafði engin umsvif heldur gaf hon-
um vel útilátinn kinnhest með
vinstri höndinni á hina kinnina,
sem Jakovlév hafði ekki hlíft.
Eftir þetta stukku gestirnir á
fætur svo snarlega, að þau felldu
stólana, sem þau höfðu setið á,
hlupu á brott og flúðu þannig hið
bráðasta út úr íbúðinni.
Andrej Dmitrijévitsj sagði við
mig undir lok frásagnar sinnar um
þennan löðrung: „Eg hef séð alls
konar fólk, hitt fyrir margs konar
vondar og illa innrættar manneskj-
ur, en þetta — þetta er einna líkast
því að hitta fyrir persónu úr verk-
um Dostojévskys, þetta er hann
Smérdjakov sjálfur. Það er naum-
ast hægt að sökkva dýpra."
Jakovlév,
slefberi KGB
Lestarferð
til Moskvu
Sakharov-hjónin héldu lengi vel,
að þessi hamslausa reiði fólks væri
sprottin af tilfinningum þess í
þeirra garð. En þegar ég svo bað
Yelenu Georgijévnu um að lýsa
þessum atvikum ítarlega fyrir mér,
þá kom alltaf í ljós einhvers konar
„stjórnandi" á bak við tjöldin í
þessum hræðilegu gjörningum.
Þegar áróðursherferðin á hendur
þeim stóð sem hæst, þurfti Yelena
Georgijévna eitt sinn sem oftar að
takast ferð á hendur til Moskvu til
þess að útvega Andrej Dmitrijévitsj
bækur, sem hann þurfti á að halda
vegna fræðistarfa sinna. Einnig
ætlaði hún að kaupa eitthvað af
matvælum í höfuðborginni, sem
voru ófáanleg í Gorky. Hún fór með
Það er sagt um Jakovlév þennan í
Moskvu, að faðir hans, sem var
hershöfðingi, hafi lent í fangabúð-
um á Stalíns-tímabilinu, en svo ver-
ið látinn laus aftur á stríðsárunum
og fengið stöðu sína aftur í Rauða
hernum. Við stríðslok hafi hann
jafnvel verið gerður að marskálki.
Sonur hans, Nikolaj Nikolajévitsj,
hafði líka um miðbik heimsstyrj-
aldarinnar eða undir lok stríðsins
verið sendur í fangabúðir og þá bor-
inn einhverjum smávægilegum sök-
um eins og venja var á valdatímum
Stalíns, vegna þess að ómögulegt
reyndist að stimpla Jakovlév yngra
sem óvin sovétvaldsins. En strax
eftir að hann hafði verið fangelsað-
ur tók hann að breiða út óhróður og
róg um alla sína kunningja, og
hafði hann þannig að sögn dregið
fjölmarga alsaklausa menn inn í
það helvíti, sem fangabúðir Stalíns
voru. Sjálfur kom hann svo út úr
fangabúðunum sem hinn fullkomni
slefþeri leynilögreglunnar. Tók
hann til óspilltra málanna að
breiða út óhróður um menn, hvar
sem hann gat því við komið; þeir
sem bezt þekkja til hans segja, að
Jakovlév sé með eindæmum ósvíf-
inn og kaldrifjaður í rógi sínum og
söguburði um aðra.
Jakovlév hefur oftar en einu sinni
haft á orði, að ráðstjórnarvalda-
kerfið væri svo viðbjóðslegt í eðli
sínu, að maður yrði einfaldlega að
koma fram á ósvífinn og óheiðar-
legan hátt gagnvart því; því ættu
allir að leitast við að vera eins
ósvífnir og kaldrifjaðir og þeir frek-
ast gætu.
Þetta er sem sagt málstaður Nik-
olaj Nikolajévitsj Jakovlévs og
lífsviðhorfs hans, og hann lifir í
einu og öllu samkvæmt því.
Eftir að blöðin í Gorky tóku að
birta róggreinar Jakovlévs, var þeg-
ar í stað, að undirlagi yfirvalda,
hrundið af stað alveg ótrúlega við-
urstyggilegri áróðursherferð á
hendur Sakharov-hjónunum í borg-
inni. Þau hjónin veigruðu sér um
tíma við að fara svo mikið sem út í
bakarí eftir brauði, af því að alls
staðar var veitzt að þeim með
skömmum og svívirðingum. Fólk
hrópaði til þeirra: „Það ætti að
drepa þessa júðakerlingu þína!“
Nágrannakona þeirra, sem Yelena
Georgijévna hafði komið til og veitt
barninu hennar læknishjálp (en
Yelena er barnalæknir að mennt),
hrópaði til hennar skömmu síðar:
„Það hefði verið betra að barnið
mitt hefði rotnað, fremur en að
hafa látið óhreinar hendurnar á þér
snerta sig.“
Bíll þeirra hjóna var allur út-
klíndur með alls konar ógeðslegu
kroti: „Stríðsæsingasinnar", „Burt
með ykkur úr borginni okkar".