Morgunblaðið - 20.05.1984, Side 37

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 20. MAÍ 1984
37
lestinni frá Gorky, en strax tveimur
til þremur mínútum eftir að lestin
var farin af stað, hrópaði kona
nokkur sem var einn af samferða-
mönnum hennar í járnbrautar-
klefanum, þar sem hún sat: „Ég
þekki yður! Ég þekki yður — þér
eruð eiginkona Sakharovs. Ég vil
ekki ferðast með sömu lest og þér,
ég vil ekki anda að mér sama loft-
inu og þér!“
Undir þessi ummæli konunnar
tók ókunnugur maður, sem var með
þeim í klefanum og dró hvergi úr.
Þetta var fjögurra manna klefi, og
þriðji klefanautur Yelenu Georgij-
évnu var kona, sem sat steinþegj-
andi, meðan á þessum yfirlýsingum
hinna stóð, blandaði sér ekki í mál-
ið, heldur horfði stöðugt út um lest-
argluggann.
„Þér eruð kona Sakharovs, er það
ekki?“ hrópaði nú sú konan, sem
byrjað hafði ýfingarnar við Yelenu
Georgijévnu. Yelena svaraði þá:
„Já.“ — „Þá burtu með yður úr lest-
inni!“
Yelenu Georgijévnu fannst að
hún þyrfti að fara fram til þess að
jafna sig ofurlítið, stóð því upp og
fór fram á salernið. Þegar hún kom
aftur út af salerninu, stóð maður-
inn sem setið hafði í klefanum,
frammi á ganginum og öskraði af
öllum mætti: „Stöðvið lestina! Hún
hefur verið að fleygja einhverju í
klósettskálina. Hún er útsendari
CIA! Það verður að athuga járn-
brautarteinana til þess að komast
að raun um, hvað það var sem hún
var að koma undan ..."
Þá kom lestarþernan hlaupandi
og gaf strax yfirlýsingu um að hún
hefði fulla samúð með þessu
hneykslaða fólki — en hún bætti
því við, að eiginkona Sakharovs
væri farþegi með lestinni og væri
með gildan miða fyrir ferðina og
því væri ekki hægt að vísa henni út
úr lestinni. Þá báru þau tvö fram
kröfu um að lestarstjórinn væri
þegar í stað kallaður á vettvang, og
hann mælti svo fyrir við Yelenu
Georgijévnu, að hún skyldi færa sig
yfir í klefa starfsfólks lestarinnar.
Þegar hér var komið sögu, fóru aðr-
ir farþegar að skipa sér í raðir eins
og þeir væru að hlýða fyrirmælum,
og menn gengu síðan í halarófu
framhjá klefanum, þar sem Yelena
Georgijévna sat, stungu höfðinu inn
um dyrnar og hrópuðu ókvæðisorð
og bölbænir að henni. Þess var nú
krafizt af konunni, sem allan tím-
ann hafði setið þegjandi í einu
horni klefans og horfði út um lest-
argluggann, að hún legði sitt af
mörkum og fordæmdi einnig Yel-
enu Georgijévnu. Hún gerði það, en
það var þó auðséð að það var ekki af
fúsum vilja.
Þegar aftur var komin kyrrð á
eftir þessi ósköp, og flestir farþeg-
arnir farnir að sofa, kom allt í einu
gráhærð kona inn í starfsmanna-
klefann, þar sem Yelena Georgij-
évna sat ein sér. Konan gekk til
hennar, faðmaði hana að sér og
sagði hughreystandi: „Hertu þig
upp, dúfan mín; þeir vita ekki hvað
þeir eru að gera! Þeim hefur verið
kennt þetta." Hún faðmaði Yelenu
aftur að sér og kyssti. Yelena
Georgijévna, sem fram að þessu
hafði haft stjórn á tilfinningum
sínum, brast í grát við vinsemd
þessarar hugrökku, gömlu konu, og
hún grét stanzlaust það sem eftir
var ferðarinnar, svo að það var
hrein hörmung að sjá hana, þegar
hún kom öll útgrátin á járnbraut-
arstöðina í Moskvu. Skömmu áður
en hún lagði upp í þessa ferð frá
Gorky hafði hún fengið hjartaáfall
og var naumast ennþá búin að jafna
sig eftir það.
Ég held, að í þessu tilviki, sem
lýst var hér á undan, komi alveg
bersýnilega fram, hvernig svona
gjörningar eru sviðsettir; það má
telja nær alveg víst, að því fólki,
sem veittist að Yelenu Gorgijévnu,
hafi einfaldlega verið komið fyrir í
þeim klefa, sem hún átti að sitja í,
til þess að þessir aðilar færu að
hefja ýfingar við hana og kæmu
þannig af stað óróleika meðal far-
þeganna og vektu reiði þeirra í garð
hennar. Þetta eru atvik, sem ofur
auðvelt er að stjórna.
Samhygð og
hughreysting
En ég hef hins vegar líka oft
sinnis orðið þess vör, að menn hafi
sýnt Sakharov-hjónunum samúð
sína í þrengingum þeirra. Ég hef
sjálf orðið þess vör, að fólk sem á
leið framhjá íbúð þeirra hjóna í
Gorky, á það til að líta fyrst varlega
í kringum sig og veifa svo til And-
rej Dmitrijévitsj, þegar hann
stendur við gluggann; það er veifað
með gát, þannig að enginn sjái,
nema hann.
f tvö skipti man ég eftir, að við
þurftum að taka leigubíl. I annað
skiptið ætluðum við aðeins að fara í
smátúr til að skoða okkur um í
Gorky. Þegar þau Andrej Dmitrij-
évitsj og Yelena Georgijévna
skruppu eitt sinn snöggvast út úr
bílnum, spurði bílstjórinn mig lág-
um rómi: „Þetta er þó ekki Sakh-
arov?“ Ég svaraði: „Jú.“ „Jæja,“
sagði bílstjórinn þá, „ég ætla svo
sannarlega að reyna að leggja mig
fram og sýna þeim hjónunum fal-
lega staði hérna í borginni." Og
hann stóð svo sannarlega við það og
ók okkur út um allar trissur og
sýndi okkur meðal annars gamlar
kirkjur í borginni, sumar þeirra
voru allt að því í rústum, en aðrar
voru ennþá í notkun.
f annað skipti kom það fyrir, að
leigubílstjóri neitaði að taka okkur
upp í bílinn. Það gerðist, þegar ég
kom til þeirra hjóna í heimsókn í
síðasta skiptið. Við Andrej Dmitrij-
évitsj vorum þá bara tvö saman, af
því að Yelena Georgijévna var
stödd í Moskvu um þær mundir.
Leigubílstjórinn reyndist vera bú-
inn á sinni vakt, var þarna á heim-
leið og ætlaði því að aka í þveröfuga
átt við það, sem við þurftum að
fara. Okkur tókst samt að telja
hann á að aka með okkur til næstu
leigubílastöðvar, og við ókum af
stað. Allt í einu fór hann að skilja
af tali okkar, hvern hann var
raunverulega að keyra, og hann
sagði þá: „Ég veit núna, hvern ég er
að keyra, og ég skal aka ykkur,
hvert sem þið viljið." Við svöruðum
því til, að' það væri ekki í leiðinni
fyrir hann. „Það skiptir engu rnáli,"
sagði bílstjórinn, „þegar maður er
að keyra svona mann.“ Og hann ók
okkur svo sannarlega þangað, sem
við ætluðum. Okkur hafði nefnilega
langað til að skoða gamla, niður-
nídda kirkju, en upp að kirkjunni
var engin akbraut frá sjálfri göt-
unni, sem hún stóð spölkorn frá;
þar var allt eitt sökkvandi forað.
Hann ók okkur samt alla leið, þótt
bíllinn hans sykki hálfvegis í allri
eðjunni og bleytunni. En bílstjórinn
þvertók fyrir að láta okkur ösla
þennan vegarspotta fótgangandi
upp að kirkjunni en sagði: „Það
kemur ekki til mála. Ég skal aka
Sakharov alla leiðina og annars
hvert, sem hann óskar."
Stundum tók samúð manna með
málstað Sakharov-hjónanna á sig
dálitið skringilegar myndir. í einu
tilviki sat ég í járnbrautarklefa á
leið frá Gorky, og með mér í klefan-
um voru tveir rosknir og virðulegir
menn, fulltrúar bifreiðaverksmiðj-
anna í Gorky, sem voru að fara í
viðskiptaerindum til Moskvu. Þeir
sátu þarna og ræddu sín mál í
drykklanga stund, en svo tóku þeir
að veita mér eftirtekt og annar
þeirra spurði: „Og hvaðan eruð
þér?“ Ég svaraði: „Ég er frá Len-
ingrad.“
„Hafið þér þá verið lengi í
Gorky?“ „Nei,“ segi ég, „ég kom
þangað í morgun."
„I morgun? Voruð þér þá aðeins í
fjóra klukkutíma í Gorky?" „Já,“
svaraði ég.
„En til hvers komuð þér þá, ef þér
gátuð ekki stansað nema í fjóra
klukkutíma í Gorky?"
„Til þess að hitta vini mína,“ segi
ég.
„já, en hvers konar vinir eru
þetta, sem vilja láta svona gamla
konu koma alla þessa leið til Gorky
og það einungis í fjögurra klukku-
stunda heimsókn. Geta þau ekki
komið sjálf til yðar?“
Ég svaraði: „Nei, vinir mínir geta
það ekki — þetta eru Sakharov-
hjónin."
Andlit mannanna tveggja urðu
samstundis alveg sviplaus, og þeir
fóru aftur að taka um sín málefni
og létu eins og ég væri ekki lengur i
klefanum. Eftir nokkra stund segir
annar þeirra: „Ég ætla að skreppa
fram til þess að reykja,“ og hann
gekk út úr klefanum fram á gang-
inn. Sá þeirra, sem eftir sat, sneri
sér þá að mér og sagði fljótmæltur:
„Segið mér, hvernig líður honum
núna, hvernig er heilsufar hans?
Getur hann nokkuð unnið? Er það
satt? En hjá okkur var sagt, að
hann væri alls ekki lengur í Gorky.
Hafið þér þá hitt hann? Ég öfunda
yður af því.“ Á þessu augnabliki
kom samferðamaður hans aftur inn
í klefann og maðurinn þangnaði
samstundis. Þeir tveir tóku aftur
upp tal sitt um viðskiptaerindi þau,
sem þeir þurftu að reka í höfuð-
staðnum. Svo kom að því, að maður-
inn, sem talað hafði við mig í ein-
rúmi, stóð á fætur og gekk út úr
klefanum. Þá sneri hinn maðurinn
sér strax til mín með sams konar
spurningar um líðan Sakharovs og
aðbúnað þann, sem þau hjónin
þyrftu að búa við í Gorky. Hann var
fullur samúðar með þeim hjónun-
um.
Ég veit, að báðir þessir menn
munu fordæma Sakharov á al-
mennum fundum dyggra flokks-
manna eins og þeir hafa fengið
fyrirmæli um að gera; það er of
mikið I húfi fyrir þá. En þeir eru
samt fullir samúðar í garð hans og
þeirra hjóna, létu í ljós einlægan
áhuga sinn á velferð þeirra og
höfðu áhyggjur af þeim þrenging-
um, sem þau höfðu lent í. En þessa
samhygð sína létu þeir hins vegar
aðeins í ljós, þegar við töluðum
saman undir fjögur augu.
Upplýsingum dreift til
að villa almenningi
sýn
Alls konar villandi upplýsingar
eru að verða æ ríkari þáttur í dag-
legu lífi sovézks almennings. Það er
skoðun mín, að skipulega hafi verið
unnið að því af hálfu yfirvalda að
dreifa sem víðast villandi upplýs-
ingum um að Sakharov-hjónin séu
fyrir löngu farin frá Gorky. Svo
virðist sem mjög snjallir aðilar séu
farnir að vinna að framleiðslu og
útbreiðslu slíkra villandi upplýs-
inga í Sovétríkjunum, því það eru
menn, sem skilja út í æsar hvers
konar fölskum upplýsingum sé
heppilegast að koma á kreik á með-
al fólks. Ég hef sjálf hitt nokkra
Gorky-búa, sem komu stundum til
Leningrad eða Moskvu; stundum
voru þetta kunningjar kunningja
minna, stundum var þetta bara
eitthvað fólk, sem ég hitti nánast
fyrir tilviljun, og allir voru þeir
þess fullvissir, sóru og sárt við
lögðu, að samkvæmt mjög „áreið-
anlegum heimildum" eins og þeir
sögðu, væru Sakharov-hjónin á bak
og burt frá Gorky, hefðu verið flutt
til einhverrar undarlegrar vísinda-
stofnunar, annað hvort í Arzamas
eða í Rjazanj, að því er orðrómur-
inn hermdi. Þannig er á skipulegan
hátt verið að reyna að gera þau
hjónin nánast ósýnileg allra aug-
um, koma því þannig fyrir, að þau
séu nánast ekki lengur til, horfin
eitthvað út í buskann einna líkust
vofum, sem enginn geri sér lengur
rellu út af.
Bæði Yelena Georgijévna og
Andrej Dmitrijévitsj eru áfram í
Gorky við þær aðstæður, sem lýst
hefur verið hér að framan; þau eru
án allrar læknishjálpar og eðlilegr-
ar umönnunar. Heilsufari Andrej
Dmitrijévitsj hefur um langan tíma
verið þannig varið, að hann hefði
þurft á nákvæmri rannsókn og
læknismeðferð að halda. Þetta við-
urkenndu læknarnir frá læknadeild
Vísindaakademíunnar í Moskvu,
sem komu í eitt skipti til hans. Þau
hjónin höfðu af því tilefni bundið
vonir við, að eitthvað kynni að
breytast um aðbúnað þeirra. En
ekkert hefur gerzt í þá átt fram til
þessa. Hvorki Yelena Georgijévna
né hann hafa hlotið neina læknis-
meðferð, þótt segja megi að það sé
henni einfaldlega lífsnauðsyn að
komast hið bráðsta undir læknis-
hendur.
Sakharov-hjónin geta ekki snúið
sér til lækna í Gorky. f því eina
tilviki, sem Andrej Dmitrijévitsj
hefur samt verið tilneyddur að leita
til læknis í Gorky, var það af því að
hann þjáðist af tannverki. Þegar
hann kom til heilsuverndarstöðvar-
innar, skipaði yfirlæknirinn Andrej
Dmitrijévitsj að afhenda sér tösk-
una, sem hann var með sér, en í
henni voru dýrmæt skjöl, handrit
hans og minnismiðar. Yfirlæknir-
inn' tók því næst tösku Sakharovs,
og konan lét sig hafa það að ganga
beit til KBG-mannanna, sem biði
álengdar, og afhenda þeim töskuna
umyrðalaust. Því næst sneri hún
sér aftur að Sakharov og neitaði að
veita honum nokkra læknishjálp.
Yelena Georgijévna er í raun og
veru án allrar læknishjálpar í
Moskvu líka. Það kemur að vísu til
hennar ungur kvenlæknir, sem er
rétt nýlega útskrifuð; hún hlustar
full virðingar og af gaumgæfni á
þau ráð, sem Yelena Georgijévna
leggur sér til, en hún er eins og áður
hefur verið getið sjálf læknir að
mennt og getur því skrifað lyfseðla
handa sér sjálf, ef því er að skipta.
En það er augljóst, að hún þarf
nauðsynlega á sjúkrahúsvist að
halda hið allra fyrsta, því að heilsu
hennar er mjög tekið að hnigna og
kraftar hennar þverra óðum.
Hjálparbeiðni
Sakharov-hjónanna
Þegar við hittumst í síðasta
skiptið, sagði Andrej Dmitrijévitsj
við mig: „Það allra fyrsta og hið
mikilvægasta, sem gera þarf, er að
fá því framgengt, að Yelenu Georg-
ijévnu verði hið bráðasta veitt leyfi
til þess að fara til Vesturlanda til
þess að leita sér þar lækninga.
Segðu mönnum frá því á Vestur-
löndum — þú átt eftir að hitta þar
marga að máli. Segðu þeim öllum,
að dauði Yelenu myndi ríða mér að
fullu. Ég gæti ekki afborið það.“
Núna er ég hér með að koma
þessari beiðni til skila, og ég get
staðfest sem vitni, sem hefur séð
allt með eigin augum. Hún er að
dauða komin. Það er umbúðalaus
sannleikurinn.
Ég álít, að allur almenningur í
hinum frjálsa hluta heims eigi að
snúa sér til þingmannanna með
hjálparbeiðni, því að þeir geta kom-
ið því til leiðar, að fyrirspurnir
komi fram um þetta mál á þingi, og
þannig bærist slík hjálparbeiðni til
æðstu stjórnvalda. Það væri við
hæfi núna, þegar nýr leiðtogi hefur
tekið við völdum í Sovétríkjunum.
Það er á hans færi að sýna af sér
slíka vinsemd, og hann kann að
vilja sýna heiminum, að það ríki í
raun og veru sá andi í Sovétríkjun-
um, að stjórnvöld séu reiðubúin að
láta manngæzku ráða í þessu máli.