Morgunblaðið - 23.06.1984, Blaðsíða 16

16
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 23. JÚNÍ 1984
Varðveitum tunguna
Kafli úr ræðu Ingólfs
Þorkelssonar skóla-
meistara Menntaskól-
ans í Kópavogi er
hann flutti við skóla-
slit þann 25. maí sl.
í Kópavogskirkju
1
Þetta herrans ár, 1984, varð
margfrægt 1 bókmenntum löngu
áður en það rann upp. Ein þekkt-
asta skáldsaga, er skrifuð hefur
verið, ber heitið 1984. Höfundur-
inn er hinn látni nafntogaði Breti,
George Orwell. í þessari sögu ger-
ir hann því skóna að mannkynið
verði harðstjórn að bráð, harð-
stjórn holdtekinni í Stóra bróður.
Margir telja að Orwell hafi átt
kollgátuna því 40% mannkynsins
búi nú við harðsvírað alræði og
ófrelsi. Freistandi væri að fjalla
um þetta efni einmitt nú, árið 1984
— þetta mál málanna í viðsjálum
heimi. En þess er enginn kostur í
stuttri skólaslitaræðu, svo viða-
mikið er það og margþætt.
2
Annað efni er nærtækara, efni
sem snertir hvern einasta íslend-
ing beinlínis og kennarastéttina
með sérstökum hætti — efni sem
verið hefur ofarlega á baugi í blöð-
unum í allan vetur. Hér á ég við
íslenska tungu og varðveislu henn-
ar. Umræðan hefur staðið yfir í
Morgunblaðinu frá veturnóttum
til vordaga og er ekki lokið enn og
hefur leitt til þess m.a. að borin
hefur verið fram á Alþingi tiilaga
til þingsályktunar um framburð-
arkennslu í íslensku og málvönd-
un.x) ófáir íslendingar telja nú, að
tungan „ástkæra ylhýra málið",
eins og Jónas Hallgrímsson kall-
aði hana — eigi í vök að verjast,
að vegið sé að henni úr ýmsum
áttum og er ég í þeim hópi. Sér-
stök ástæða er til að vera vel á
verði á tækniöld, þegar erlend
áhrif flæða yfir okkur og sljóvg-
andi velferð er á góðri leið með að
gera okkur að sinnulausum neyt-
endum voldugra fjölmiðla.
Ágætur kennari minn fyrrum í
Háskóla íslands, prófessor
Matthías Jónasson, vakti máls á
því, þegar árið 1951, í Tímariti
Máls og menningar að hinn hljóm-
andi þáttur tungunnar, mælt mál,
væri hróplega vanræktur.
Orðrétt skrifaði hann:
„Ef við viljum innræta æskunni
málvöndun, bæði að hljómi, orða-
vali og byggingu, þá verðum við
öllu framar að kenna henni að tala
málið skýrt og hreint, opna eyru
hennar fyrir hljómi og gerð hins
mælta máls, kenna henni að
þekkja og virða lögmál málfræð-
innar í hinum síhvika straumi
þess. Hver unglingur, sem lýkur
námi, á að kunna að orða hugsun
sína viðstöðulaust, tala með eðli-
legum hraða svo hreint mál og
fagurt sem hann gæti ritað best,
tala með eðlilegum áherslum og
hreinum raddblæ."
Þetta voru orð í tíma töluð og
þau eru enn brýnni í dag því vand-
inn hefur vaxið og æpir á okkur
daglega í ræðu og riti, í útvarpi, i
sjónvarpi, í dagblöðunum. Áhersl-
ur eru oftar en ekki brenglaðar.
Þegar sagt er t.d. ráðherra í stað
ráðherra, ríkisútvarpið en ekki
ríkisútvarpið og stjórnmálaflokkur
í stað stjórnmálaflokkur.
En verst, ömurlegast og hættu-
legast af öllu er þó tafsið og óskýr-
leikinn í máli sumra manna, ekki
síst ungra, svo að úr verður litt
skiljanlegt hrognamál. Þekktustu
dæmin birtust í eftirfarandi tveim
fyrirsögnum í Morgunblaðinu sl.
vetur: „Viltu vera mem“, þ.e. Viltu
vera með mér, og Kvadamar, sem
merkir Hvað er þetta maður. Til
viðbótar tilgreini ég eftirtalið
dæmi úr þættinum Lög unga
fólksins: Frandi minn sem er lakn-
ir á jappa. Hér er að vísu ekki
sleppt úr atkvæðum eða heilum
orðum. En þegar svo er mælt er
hætta á að svo sé ritað. Segi börn
t.d. láda og taga (dæmigert lin-
mæli) eru líkur til að þau skrifi
svo, og sé ekki spyrnt við fótum
ræður rás 2 ferðinni eða rás tvö
eins og spéfuglar kalla fyrirbærið,
og þessi sagnorð fara sömu leið og
hjá frændum okkar Dönum, enda í
la og ta bæði í ræðu og riti. Af
sama toga er það spunnið þegar
nemendur eru ýmist hakkaðir eða
lakkaðir í skólum (ekki hækkaðir
og lækkaðir). Þessi spuni getur því
orðið spaugilegur þegar menn
mæla þannig og skrifa t.d. nágreni
í stað nágrenni og baráta í stað
barátta. Þetta er raunar grátt
gaman. Að mínum dómi er afar
brýnt að talað mál og ritað haldist
í hendur eins og unnt er, sé í sem
mestu samræmi hvort við annað,
styrki hvort annað.
3
Áðurnefnd umræða í Morgun-
blaðinu hefur einkum snúist um
það hvort réttmætt sé og nauð-
Ingólfur Þorkelsson skólameistari.
synlegt að kenna framburð í skól-
um og þá hvernig. Tvö sjónarmið
komu fram: Annars vegar sú skoð-
un að framburðarkennsla sé nauð-
synleg til að stuðla að skýrum tal-
anda. En til þess að sú kennsla
verði markviss þurfi sarnræmdan
framburð þar sem menn velja og
hafna. Hins vegar var því haldið
fram að samræming framburðar
til kennslu væri þarflaus og stofn-
aði í hættu þeim mállýskumun
sem auki á fjölbreytni málsins —
og ennfremur væru málnotendur
með því dregnir i „fína“ dilka og
„ófína“ eftir framburði.
Ég tel að framburðarkennsla í
skólum sé ekki aðeins nauðsynleg
heldur óhjákvæmileg, vilji menn
varðveita tunguna óbrjálaða. Hver
einasti lærifaðir á að hafa það góð
tök á tungunni að hann sé
íslenskukennari, hver svo sem
kennslugrein hans er. í Mennta-
skólanum í Kópavogi er nú lögð
aukin áhersla á munnlegan mál-
flutning og framsögn.
Ég tek undir með háskólakenn-
ara mínum fyrrnefndum er segir
að við verðum framar öllu að
kenna æskunni að tala málið skýrt
og hreint. Ég mikla ekki fyrir mér
vandkvæðin á því að kenna ein-
hvern tiltekinn samræmdan fram-
burð. Með þessu er ég ekki endi-
lega að mæla með tillögum Björns
Guðfinnssonar um samræmingu
framburðar, óbreyttum.
Þær eru 40 ára gamlar og margt
hefur breyst á þeim tíma. Það
gæti t.d. reynst torvelt að kenna
öllum tslendingum hv-framburð ef
í ljós kemur að hann er ekki eigin-
legur nema 10% þjóðarinnar.
Varðandi fjölbreytni málsins vil
ég segja að hún birtist fyrst og
fremst i ríkulegum orðaforða, og
dilkadrátturinn áðurnefndi verður
því aðeins að veruleika að látið sé
arka að auðnu og ekkert aðhafst
til úrbóta.
Hvað á að samræma, hvað get-
um við orðið sammála um? Að
hafa áherslur á réttum stað (yfir-
leitt á 1. atkvæði), að bera hvert
orð fram heilt og skýrt og tengja
saman talað mál og ritað eftir því
sem unnt er eða forða talmáli frá
að fjarlægjast ritmálið um of.
Þetta tel ég augljóst.
En auðvitað verður að leita sér-
fræðinga og valinkunnra málsnill-
inga til lausnar þessum vanda.
Hér á ég við þá málfræðinga, sem
telja vandann sér viðkomandi. Ég
segi þetta að gefnu tilefni því að í
títtnefndum umræðum héldu tveir
háskólakennarar í íslenskri mál-
fræði því blákalt fram að þeirra
hlutverk væri einungis að rann-
saka íslenska tungu og þróun
hennar, en ekki að leiðbeina um
það, hvað teldist rétt og rangt eða
öllu heldur æskilegt og óæskilegt.
Það var og!
Ég skal verða síðastur manna
til að gera lítið úr vísindalegum
rannsóknum og víst mætti og ætti
að verja til þeirra meira fé. Því
málvarnarbarátta byggist vissu-
lega að nokkru leyti á rannsókn-
um. En til hvers eru íslenskufræð-
ingar? Hvert á almenningur að
leita í þessu efni ef ekki til þeirra?
Atvinnuréttindi skipstjórnarmanna:
Ráðherra hefur ver-
ið gefið alræðisvald
— segir Guðjón Ármann Eyjólfsson skólastjóri
„Samkvæmt 18. gr. þessara laga
hefur ráðherra verið gefið alræðis-
vald. Þetta stríðir algjörlega gegn
hugmyndum mínum um þingræði og
lýðræði. Friðjón Þórðarson, fyrrver-
andi dómsmálaráðherra, var mér
sammála að Alþingi væri ófært að
setja slík lög,“ sagði Guðjón Ár-
mann Eyjólfsson, skólastjóri Stýri-
mannaskólans í Reykjavík, þegar
blaðamaður Morgunblaösins innti
hann eftir áliti á lögum um atvinnu-
réttindi skipsstjórnarmanna sem
sett voru á Alþingi 22. maí sl.
Grein laganna sem Guðjón
Ármann vitnar til segir meðal
annars: „Ef skortur er á mönnum
með nægileg réttindi má eftir ósk
útgerðarmanns eða skipstjóra við-
komandi skips veita manni, sem
ekki fullnægir skilyrðum laga
þessara, með undanþágu rétt til
starfa á tilteknu skipi eða gerð
skipa um takmarkaðan tíma, þó
eigi lengur en 6 mánuði ( senn.
Undanþágur samkvæmt 1. mgr.
veitir fimm manna nefnd sem
samgönguráðherra skipar til að
fjalla um þess háttar mál „ ... Nú
synjar nefndin umsókn um undan-
þágu og getur umsækjandi þá bor-
ið ákvörðun nefndarinnar undir
samgönguráðherra sem leggur
endanlegan úrskurð í málið ..."
„Ég lagði til að afgreiðslu lag-
anna yrði frestað, en það var ekki
gert. Hins vegar gaf samgöngu-
ráðherra loforð, þegar hann lagði
fram frumvarpið, um að skipuð
yrði nefnd er skilaöi sameiginlegu
áliti um þau ákvæði laganna sem
betur mættu fara. Ráðherra hefur
nú þegar óskað eftir tilnefningu í
nefndina og á hún að skila tillög-
um eigi síðar en 15. október til
Alþingis. En ætli stjórnvöld að
ráða bót á þeim vanda sem rétt-
indamálin eru, liggur beinast við
að þau styrki þá skipstjórnar-
menn sem eru réttindalausir beint
með fjárframlögum framhjá öll-
um sjóðum, til náms ef þeir óska,“
sagði Guðjón Ármann að lokum.
Tannsmiðir leggja fram
drög að heildarsamningi
FUNDUR var hjá ríkissáttasemjara í
gær með tannsmiðum og viðsemj-
endum þeirra. Tannsmiðir lögðu
fram drög að heildarkjarasamningi,
en engin samningur hefur verið (
gildi milli aðila hingað til.
Samkomulag varð um að við-
semjendur þeirra, sem eru Félag
tannsmíðaverkstæðiseigenda og
Tannlæknafélag íslands, myndu
leggja fram drög að samningi á
móti og myndi hann vera tilbúinn
3. júli næstkomandi.
Til nýs fundar hefur verið boðað
hjá ríkissáttasemjara 5. júlí.
Utan deilunnar um heildar-
samning við virkjanir, er hjá Rík-
issáttasemjara deila linumanna
hjá Reykjavíkurborg og deila hár-
greiðslu- og hárskeranema. Sam-
komulag er um að þær deilur bíði
um sinn.