Morgunblaðið - 12.08.1984, Side 24

24
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 12. ÁGÚST 1984
Fyrsta eintakið af hinni nýju Ijósprentun Guðbrandsbiblíu. Eintakið verður afbent Hóladómkirkju á Hólahátíð í dag.
Um Guðbrand
biskup
og Biblíu hans
Eftir Sigurbjöm Einarsson biskup sigurbjöm Ewamson
Á Hólahátíð í dag verður þess sérstaklega
minnst að 400 ár eru liðin frá því að Guð-
brandsbiblía kom út. Um þessar mundir gef-
ur Lögberg út nýja Ijósprentun af Guð-
brandsbiblíu í tilefni af 400 ára afmælinu.
Morgunblaðið hefur fengið leyfi til að birta
það sem Sigurbjörn Einarsson, biskup, ritar
um Guðbrand biskup og Biblíu hans f hina
nýju útgáfu Lögbergs á Guðbrandsbiblíu.
Guðbrandur biskup Þorláksson hafði
upplag til þess að láta um sig muna, þótt
hann hefði lifað á annarri öld og átt
skemmri ævi. En hann fékk hlutverk sitt á
tímamótum í sögu landsins, skildi það til
hlítar og neytti krafta sinna, aðstöðu og
langra lífdaga af fádæma einbeitni og at-
orku, enda urðu áhrif hans dýpri og lang-
lífari en flestra landa hans. Mestur varð
hann af stórvirkjum f bókagerð, en þeirra
stærst var útgáfa hans á Biblíunni.
Þegar prentun Biblíunnar lauk 6. júní
1584 hafði Guðbrandur stýrt Hólastóli í 13
ár. öll þau ár hefur hann stefnt á þetta
mark. Hann var mótaður af þeirri hugsjón
evangelískrar siðbótar að gera menn læsa
á Heilaga ritningu sjálfa og handgengna
henni. Islenskir forgöngumenn þessarar
kirkjustefnu lögðu kapp á það, að þjóðin
eignaðist bækur á móðurmáli til helgi-
halds og uppfræðslu. Þeir hófu þegar í
upphafi að þýða Biblíuna. Oddur Gott-
skálksson fór þar fremstur. Hann þýddi
Nýja testamentið og kom því á prent I
Danmörku 1540. Gissur biskup Einarsson
hvatti Odd og studdi til þessa verks og
frekari ritstarfa. Þeir unnu saman að því
að þýða Gamla testamentið og komust
talsvert áleiðis. Auðsjáanlega stefndu þeir
markvíst að því að koma islenskri Biblfu á
prent hið fyrsta.
Gissur biskup féll frá þessu verki og öðr-
um stórum áformum sínum. Næstu eftir-
menn hans í Skálholti reyndu að bæta
nokkuð úr skorti á kirkjulegum bókum, en
urðu að leita til útlanda um prentun. Ekki
var skipulega unnið að biblíuþýðingu um
sinn.
Jón biskup Arason hafði fengið prent-
tæki til landsins nokkru fyrr en Nýja
testamenti Odds var prentað. Tækin átti
sænskur prentari og prestur, Jón Matthí-
asson. Jón biskup réð hann f þjónustu sína
og veitti honum Breiðabólstað í Vestur-
hópi. Það rýrir ekki heiður Jóns biskups af
þessu frumkvæði, að ekkert er nú til af því,
sem hann lét prenta, nema ef vera skyldi
tvö blöð úr messubók á latínu f erlendu
safni. Óljóst er, hvað hann lét prenta á
íslensku, en hitt vfst, að hann mat síns
„móðurlands málfar“ til jafns við hvern
annan.
Litlu betur var því til haga haldið, sem
næsti biskup á Hólastóli, hinn fyrsti lút-
erski, ólafur Hjaltason, gaf út. Hann lét
prenta þrjár bækur á íslensku á Breiða-
bólstað. Ein er glötuð, eitt eintak er til
erlendis af hvorri hinna, hvorugt heilt.
Þegar Guðbrandur varð biskup eftir
ólaf Hjaltason, 29 ára gamall, var auð-
sætt, að kristnihaldi á nýjum grunni var
margra hluta vant. En tilfinnanlegast var,
að Biblían var ekki komin út á íslensku.
Ungum fullhuga hefur þótt sem hér ætti
hann skyldri köllun að gegna, ef hann
fengi auðnu til.
Atvik á lffsvegi hans eftir að hann kom
heim frá háskólanámi hafa orðið honum
áminning og eggjun. Hann varð þá fyrst
skólameistari í Skálholti. Þar urðu á vegi
hans handrit að biblfuþýðingum Odds og
Gissurar. Ekki er að efa, að Gísli biskup
Jónsson hefur af áhuga rætt við sinn
lærða og framavænlega skólameistara um
nauðsyn þess að fullna þýðinguna og
prenta Biblíuna. Frá Skálholti fór Guð-
brandur til Breiðabólstaðar í Vesturhópi,
varð prestur þar eftir síra Jón Matthías-
son. Þar varð á vegi hans prentsmiðjan,
ónotuð þá og illa nothæf orðin.
Vitaskuld vissi Guðbrandur til prent-
smiðjunnar áður og þekkti brautryðjenda-
starf hinna fyrstu biblíuþýðenda. En samt
má álykta, að þessir áfangastaðir á leið
hans til Hóla hafi orðið honum bending og
vel gat hann séð handleiðslu f þessu.
Nú var þess skammt að bíða, að hann
væri skipaður biskup. Þá var það meðal
fyrstu verka hans að kaupa prentsmiðj-
una, flytja hana til Hóla og gera við hana.
Til þess sparði hann hvorki eigið fé, fyrir-
höfn né hagleiksgáfu sína. Brátt gat hann
hafið bókaútgáfu. Henni hélt hann siðan
áfram nær til æviloka, samfellt að kalla f
hálfa öld. AIls gaf hann út um 90 bækur og
bæklinga. Enginn biskup samtfmans f
neinu landi var jafnoki hans á þessu sviði
og varla nokkur fyrr eða síðar.
Það hlaut að vera margra ára eljuverk
að undirbúa prentun Bibliunnar. Allmikill
hluti hennar var enn óþýddur og ærinn
starfi að bæta úr því, þótt ekki væri þýtt
úr frummálum. Guðbrandur notfærði sér
þýðingar Odds og Gissurar og breytti þar
nær engu. Aðrar þýðingar hafði hann í
höndum, en telur margar þeirra hafa verið
dönskublandaðar og á brákuðu máli. Þótti
honum ekki minna erfiði að lesa yfir og
lagfæra þær en að þýða beint. Hann skýrir
ekki frá því, hvaða rit hann þýddi sjálfur,
en segist „oftast einsamall" hafa orðið að
yfirlesa, leiðrétta og útleggja, þegar hon-
um gafst helst tóm til.
Guðbrandur fylgdist náið með prentun-
inni og lagði sjálfur haga hönd á verkið,
skar upphafsstafi, sá um myndir og aðra
bókarprýði. Prentara sinn, Jón, son sira
Jóns Matthíassonar, sendi hann til Kaup-
mannahafnar til þess að fullnuma sig og
kaupa nýja prentþröng, þegar hin gamla
varð ónýt 1576. Hann réð sér útlendan
bókbindara, Júrin að nafni, til þess að
binda Biblfuna og kenna íslendingum
bókband. Nokkuð af upplagi hennar var þó
bundið í Kaupmannahöfn.
Prentun Biblíunnar tók tvö ár og sjö
menn unnu að henni að einhverju leyti.
Þegar lokið var, mátti Guðbrandur vita, að
þess yrði langt að bíða, að svo miklu yrði
kostað til einnar bókar á íslandi. Og það
hefur ekki gerst til þessa dags.
Þó hefði Guðbrandur viljað gera betur,
eins og fram kemur í ávarpi hans til lesar-
ans. Þótt hann hafi „af öllum mætti
ástundun Iagt á þetta verk“, varð hann að
sætta sig við misfellur svo sem prentvillur.
„Fjölskylda mfns embættis, sem trúlegt
má þykja, þar með margvislegar hindran-
ir, áhyggja og ómak, sem tilheyrir slfku
stóru prentverks erfiði, hafa því mátt
valda.“
Það skipti sköpum f sögu íslendinga, að
brautryðjendur lútherskrar kristni slógu
einbeittan vörð um íslenska tungu. Hún
var í öndverðu tamin við „þýðingar helg-
ar“. Snemma eignuðumst vér brot úr Heil-
agri ritningu á tæru og tignu máli. íslensk
bókmenntaerfð var auðug og sterk. En Ift-
ið hafði verið ritað f óbundnu máli um
langt skeið. Erlend áhrif á tunguna voru
veruleg orðin og sóttu á. Róttæk umskipti
í kirkjumálum með erlent vald að baki og
prenttæknina tiltæka hefðu getað orðið
óbætanlegt áfall fyrir íslenska tungu. Ár-
vekni og metnaður siðbótarmanna kom í
veg fyrir það. Þar féll trúaráhugi og þjóð-
ernisvitund í einn farveg. Guðbrandur tók
við merkinu úr höndum annarra. En hann
bar það fram til sigurs.
En því skyldu íslendingar ekki gleyma,
að dönsk kirkjuyfirvöld lúthersk skildu
þjóðlegan metnað íslenskra siðbótar-
manna að þessu leyti. Páll Madsen Sjá-
landsbiskup studdi Guðbrand drengilega f
útgáfustarfi hans. Konungur veitti af tekj-
um sínum af íslandi styrk til biblíuútgáf-
unnar, auk þess sem hann lagði kvaðir á
kirkjur landsins henni til stuðnings.
Guðbrandur Þorláksson laut hugsjón og
stefnu, sem glögglega birtist í formála
hans fyrir Sálmabók 1589: „Að Guðs heil-
aga orð, sem oss er veitt og gefið, það
mætti sem Ijóslegast, réttast og fagurleg-
ast hjá vorum eftirkomendum eftirlátið
verða og vort móðurmál hreint og óbland-
að.“
Þessi hugsun stýrði honum og bar hann
uppi í önn langrar ævi. Biblía hans var sá
ávöxtur hennar, sem hæst ber meðal
margra. Hún hefur með réttu verið talin
til þjóðargersema. En mest er hún sem
meginafrek f þágu þess stefnumarks, sem
Guðbrandur bendir á í greindum orðum.
Þegar líða tók að því að fjögurra alda
minning þessarar fyrstu og veglegustu
biblíuútgáfu á íslandi yrði haldin, kom
fram áhugi á því að ljósprenta hana að
nýju. Ljósprentuð útgáfa Lithoprents frá
1956—’57 er til þurrðar gengin fyrir löngu.
Kirkjuþing gerði samþykktir um þetta
(1978 og 1980) og fól kirkjuráði að leita
fyrir sér um framkvæmd. Kirkjuráð sneri
sér til Stofnunar Áma Magnússonar á Is-
landi og Hins fslenska biblíufélags. Sam-
starfsnefnd, skipuð fulltrúum þessara
þriggja aðilja, leitaði til Sverris Kristins-
sonar um útgáfu. Hann tók málið að sér og
fylgdi því eftir af frábærum áhuga og alúð.
Honum er það miklu mest að þakka, að
Guðbrandsbiblía kemur út f þriðja sinn á
þessu afmælisári.