Morgunblaðið - 12.08.1984, Qupperneq 28

28
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 12. ÁGOST 1984
píi0fi0Júl Útgefandi niribifrft hf. Árvakur, Reykjavík.
Framkvæmdastjóri Haraldur Sveinsson.
Ritstjórar Matthías Johannessen, Styrmir Gunnarsson.
Aöstoöarritstjóri Björn Bjarnason.
Fulltrúar ritstjóra Þorbjörn Guömundsson,
Björn Jóhannsson, Árni Jörgensen.
Fróttastjórar Freysteinn Jóhannsson, Magnús Finnsson,
Sigtryggur Sigtryggsson, Ágúst Ingi Jónsson.
Auglýsingastjóri Baldvin Jónsson.
Ritstjórn og skrifstofur: Aöalstræti 6, sími 10100. Auglýsingar: Aö- alstræti 6, sími 22480. Afgreiðsla: Skeifunni 19, sími 83033. Áskrift- argjald 275 kr. á mánuöi innanlands. í lausasölu 25 kr. eintakiö.
Vaxtafrelsi

f sjö bönkum hafa sex
pegar tilkynnt hvaða vaxta-
kjör þeir ætla að bjóða á
morgun þegar samþykkt rík-
isstjórnarinnar frá því fyrir
tveimur vikum að veita inn-
lánsstofnunum frelsi til
vaxtaákvarðana kemur til
framkvæmda. Athygli vekur
að stærsti og öflugasti bank-
inn, Landsbankinn, heldur
enn að sér höndum og ætlar
ekki að gera opinskátt um
vaxtastefnu sína fyrr en á
morgun. Sömu sögu er að
segja um Samband spari-
sjóða, það beið átekta á
föstudag enda er þar um inn-
lánsstofnanir að ræða sem
dreifðar eru um land allt.
Eftir að glufa myndaðist í
miðstýringuna í vaxtamálum
í janúar síðastliðnum hófst
þróun í bankakerfinu sem ís-
lendingar hafa ekki átt að
venjast, innlánsstofnanir
tóku að keppa um sparifé. Nú
mun þessi samkeppni harðna
eins og menn sjá þegar þeir
kynna sér hin nýju vaxta-
kjör. Með hliðsjón af þróun-
inni í peningamálum undan-
farna mánuði er eðlilegt að
vextir hækki nokkuð að
minnsta kosti fyrst eftir að
þeir eru gefnir frjálsir, fram-
boð á peningum hefur verið
minna en eftirspurn. Nái að
myndast hér heilbrigður pen-
ingamarkaður munu vextir
síðan laga sig að eftirspurn
en hún á aftur á móti að ráð-
ast af arðsemi þeirrar fjár-
festingar sem lántakendur
hafa á prjónunum.
Þótt frelsi hafi verið gefið í
vaxtamálum er ekki þar með
sagt að sá siður leggist af að
veita fjármagni í óarðbær
fyrirtæki af margvíslegum
toga. Með aukinni samkeppni
milli innlánsstofnana þreng-
ist svigrúm þeirra til að
stunda félagslega lánafyr-
irgreiðslu af þessu tagi, þær
geta ekki greitt nægilega
hátt verð fyrir spariféð sem
þær keppa allar um ef þeim
er jafnframt gert skylt að
lána út peninga undir kostn-
aðarverði. Á vegum Fram-
kvæmdastofnunar ríkisins
hefur verið stunduð félagsleg
lánafyrirgreiðsla undir
stjórn þingmanna, athyglis-
vert verður að fylgjast með
því hvernig hún bregst við
vaxtafrelsinu.
Á baksíðu Morgunblaðsins
í gær er vakin athygli á mis-
munandi kjörum sem þeir
sex bankar bjóða sem ákváðu
vexti sína á föstudag. í Morg-
unblaðinu má einnig sjá
auglýsingar frá ýmsum þess-
ara stofnana þar sem kjörin
eru kynnt enn frekar. Hér
skal ekki tekin afstaða til
þeirra tilboða. Á hinu skal þó
vakin sérstök athygli hve
flókið þetta innlána- og út-
lánakerfi okkar er orðið eftir
margra áratuga miðstýringu
og verðbólguholskeflu í tíu
ár. Sýnir reynslan að þeir
sem leggja fé í banka telji sig
þurfa að hafa 11 mismunandi
leiðir til að ávaxta fé sitt í
sama bankanum? Skref frá
þessum frumskógi hefur
Verslunarbankinn nú stigið
með svonefndum Kaskó-
reikningi sínum. Eru slík
innlánsform það sem koma
skal?
Á peningamörkuðum þar
sem eðlilegar aðstæður ríkja
keppa bankar ekki aðeins um
sparifjáreigendur heldur
einnig um lántakendur. Út-
lansvextir bankanna sex sem
riðu á vaðið eru misháir. Er
það til marks um að Útvegs-
bankinn standi best að vígi
að útlánsvextir hans virðast
að jafnaði lægri en annarra?
Vaxtafrelsið mun hafa í
för með sér margvíslegar
breytingar sem ekki er unnt
að sjá fyrir á þessari stundu.
Þær munu í senn gera meiri
kröfur til innlánsstofnana og
viðskiptavina þeirra. Á verð-
bólguárunum var mikið rætt
um verðskyn neytenda, að
þeir áttuðu sig á því hvar
þeir gætu keypt vörur á hag-
stæðasta verði. Með aukinni
samképpni í verslun og
skipulegri upplýsingamiðlun
Verðlagsstofnunar hefur tek-
ist að þróa verðskyn á ótrú-
lega skömmum tíma. Nú
þurfa menn að tileinka sér
vaxtaskyn í viðskiptum við
innlánsstofnanir. Það tekst
ekki nema með rækilegri
kynningu og einföldun á inn-
láns- og útlánsvöxtum. í
verslunarviðskiptum tíðkast
opinberar niðurgreiðslur á
einstökum vöruflokkum, þar
sem skattfé almennings er
notað til að lækka vöruverð.
Vinsældir slíkra millifærslna
fara réttilega dvínandi. Ekki
er vafi á að þrýst verður á
um niðurgreiðslur á lánsfé
svo að stjórnmálamennirnir
geti áfram haft ítök á lána-
markaði. Gegn þeim þrýst-
ingi er nauðsynlegt að
spyrna af öllum mætti.
Vaxandi atvinnuleysi
víða um heim er vágest-
ur sem er þungbærari
en flest annað. Kreppu-
árin á fjórða áratug
aldarinnar eru enn
þann dag í dag martröð
í hugum fullorðins fólks sem man þá
tíma.
Dýrmætasta auðlind hverrar þjóðar
eru einstaklingarnir, sem hana mynda,
menntun þeirra, þekking og starfs-
hæfni. Smæð íslenzku þjóðarinnar, fá-
mennið, eykur á verðgildi hverrar
manneskju, þýðingu hennar í þjóðar-
búskapnum. Öll sóun er af hinu illa en
sýnu verst sú sóunin þegar þjóðfélags-
þegnarnir ganga atvinnulausir.
Hin hliðin á atvinnuleysinu snýr að
einstaklingnum sem manneskju. Hver
heilbrigð manneskja hefur þörf fyrir
þátttöku í önn hvunndagsins, finna sig
fullgildan aðila í atvinnulífinu, sjá sér
og sínum farborða og skapa eigin af-
komuöryggi. Rétturinn til atvinnu er í
raun vegamikill þáttur þess, sem flokk-
ast undir samheitið mannréttindi.
Kreppuár fjórða áratugarins eru
langt að baki. Við búum við atvinnuör-
yggi á líðandi stund. Engu að síður
bendir margt til þess að sú varðstaða,
sem standa þarf um atvinnuöryggið,
gæti traustari verið, svo hóflega sé að
orði komizt.
Þrjátíu milljónir
atvinnulausra
Efnahagsþróun í heiminum hefur síð-
ustu misseri einkennzt af rísandi hag-
vexti og sígandi verðbólgu. Það er góðs
viti eftir allnokkur erfiðleikaár. Horf-
urnar eru að visu mjög breytilegar, eftir
löndum, en talið er að meðalhagvöxtur í
OECD-ríkjum 1983 hafi verið 2,5%, eft-
ir 0,5% samdrátt 1982. Meðalverðbólga í
þessum ríkjum á sl. ári var 5,5%.
Þrátt fyrir þessa framför hefur hægt
miðað í baráttunni gegn átvinnuleysi. í
nýlegu fréttabréfi Þjóðhagsstofnunar
segir „að 32,5 milljónir manna, eða
tæpleg 9% mannafla (fólks á vinnu-
aldri) þessara ríkja, hafi verið atvinnu-
lausar í aðildarríkjum OECD“ á liðnu
ári.
Orðrétt segir í tilvitnuðu riti Þjóð-
hagsstofnunar, „Ágripum úr þjóðar-
búskapnum":
„Af framansögðu má ráða, að þótt
heimsbúskapurinn hafi þokazt upp úr
þeim öldudal, sem hann var í á árunum
1979—1982, sé enn við erfið vandamál
að stríða á ýmsum sviðum efnahagslífs-
ins. í Evrópu er atvinnuleysið enn eitt
helzta vandamálið á sviði efnahags-
mála, en í Bandaríkjunum eru raun-
vextir og mikill fjárlagahalli helzta
áhyggjuefnið. Við þetta hefur svo bætzt
upp á síðkastið aukin óvissa um olíu-
framboð og olíuverð vegna harðnandi
átaka milli írana og íraka ... “
Atvinnuleysi hrjáir áfram heims-
byggðina 1984 og svo verður í næstu
framtíð. í þeim efnum eru velferðarrík-
in, hin tækniþróuðu iðnaðarsamfélög,
engin undantekning. Norðurlöndin, sem
við berum okkur gjarnan saman við,
ekki heldur. Það er að vísu erfitt að bera
saman tölulegar upplýsingar um at-
vinnuleysi í einstökum ríkjum, vegna
þess að mismunandi reikniaðferðum er
beitt við mælingu þess, en atvinnuleysi
á Norðurlöndum var á sl. ári, sam-
kvæmt heimildum frá Norðurlandaráði:
Danmörk 10,5%, Finnland 6,2%, Sví-
þjóð 4,1%, Noregur 3,8% og ísland 1%.
Minnkandi
skiptahlutur
óþarfi er að tíunda enn og aftur þann
samdrátt sem orðinn er í undirstöðuat-
vinnuvegi okkar, sjávarútveginum.
Þorskurinn, helzti nytjafiskur okkar,
skilar helmingi minna aflamagni 1984
en 1981. Útflutningsframleiðsla íslend-
inga er talin hafa minnkað um 11,3%
1982 og 3,3% 1983, eða nálægt 14%
1981—1983. Hvernig árið 1984 skilar sér
skal ósagt látið. Ljóst er þó að botnfisk-
aflinn dregst enn saman, en hinsvegar
er reiknað með aukinni útflutnings-
framleiðslu iðnaðarvöru.
Ekki hefur það bætt úr skák að verð-
fall útflutningsframleiðslu hefur fylgt í
kjölfar aflasamdráttar. Um þetta efni
segir í júlíhefti „Ágripa úr þjóðarbú-
skapnum":
„Verðþróun útflutningsvöru á fyrri
hluta ársins hefur reynzt nokkru
óhagstæðari en reiknað var með í árs-
byrjun. Verð á frystiafurðum á Banda-
ríkjamarkaði fór lækkandi á fyrstu
mánuðum ársins og er freðfiskverð um
þessar mundir 3—5% lægra í dollurum
en á síðustu mánuðum ársins 1983. Þá
hefur verð á rækju og hörpudiski farið
lækkandi að undanförnu. Verð á óverk-
uðum saltfiski lækkaði enn nokkuð í
byrjun þessa árs eftir mikið verðfall ár-
in 1982 og 1983 og var þá orðið fjórðungi
lægra í dollurum en árið 1981. í samn-
ingum við Portúgali um sölu fram-
leiðslu þessa árs hækkaði verðið hins-
vegar um 10—12% í dollurum. Fiski-
mjöls- og lýsisverð féll i byrjun þessa
árs ... “
Aflasamdráttur og verðfall hafa ekki
sagt til sín í atvinnuleysi svo orð sé á
gerandi. Þessi þróun hefur hinsvegar
skert kaupmátt framleiðslunnar og þar
með lífskjör í landinu. Aflasamdráttur-
inn hefur enn skekkt rekstrarstöðu út-
gerðar, sem var bágborin fyrir. Tekju-
möguleikar sjómanna og fiskvinnslu-
fólks hafa skerzt. Sjávarplássin vítt um
land standa mun verr að vígi eftir en
áður.
Aflasamdráttur í sjávarútvegi og
framleiðslutakmarkanir í landbúnaði,
vegna offramleiðslu miðað við neyzlu-
þarfir á innlendum markaði, hafa síðan
ýtt undir fólksstreymi til þéttbýlisins á
suðvesturhorni landsins, þar sem þjón-
ustugreinar og iðnaður vega þyngra í
atvinnulífinu. Máske er réttara að
skrifa þetía fólksstreymi úr strjálbýli á
reikning þeirrar vanrækslu fyrri stjórn-
valda, að skapa ekki skilyrði fyrir fjöl-
þættara atvinnulífi út um land. Nefna
rná lífefnaiðnað, fiskeldi og stóriðju, þar
sem fallvötnum er breytt í vinnu og
verðmæti, þ.e. lífskjör.
Fólksstreymið
til höfuðborgar-
svæðisins
Þórarinn Þórarinsson, ritstjóri,
kemst m.a. svo að orði í nýlegum „Vett-
vangi" NT:
„Síðustu misseri hefur legið alltof
stríður straumur fólksflutninga frá
landsbyggðarsvæðinu svonefnda til höf-
uðborgaravæðisins. Þetta er hvorugu
Hlutfallslegt atvinnuleysi af mannafla i
Norðurlöadum.
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 12. ÁGÚST 1984
29
REYKJAVÍKURBRÉF
laugardagur 11. ágúst
Hefðbundnir atrinnuregir rerða meginstoðir f þjóðarbúskapnum lengi enn. En til þess að tryggja framtíðaratrinnuöryggi og framtíðarlífskjör
þarf að skjóta nýjum stoðum undir atrinnu og afkomu landsmanna.
svæðinu heppilegt. Landsbyggðin tapar
augljóslega á því að missa marga af
íbúum sínum burtu. Á höfuðborgar-
svæðinu valda örir fólksflutningar
þangað margvíslegum vanda, félagsleg-
um og fjárhagslegum."
Þetta eru orð í tíma töluð.
Ekki er vafi á því að aflasamdráttur
og framleiðslutakmarkanir í landbún-
aði, vegna offramleiðslu, vega þungt í
fólksstreymi úr strjálbýli. Atvinnulíf er
þar einhæft og nær alfarið tengt tveim-
ur frumframleiðslugreinum: fiskveiðum
og ræktun. Þær sýnast báðar háðar
takmörkunum sem ekki má yfir fara.
Hinsvegar hefur láðst að byggja upp
hliðarstoðir undir atvinnu og afkomu
fólksins. Sú er höfuðmeinsemdin.
Landbúnaður og sjávarútvegur verða
um langa framtíð höfuðþættir atvinnu-
lífs í strjálbýli og hráefnagjafar iðnaðar
í þéttbýliskjörnum. Ef strjálbýlið vill
hinsvegar halda sínum eðlilega hlut í
íbúaþróun landsins þarf þar að þróast
fjölþættara atvinnulíf, m.a. á sviði líf-
efnaiðnaðar, fiskeldis og stóriðju. Van-
rækslusyndir fyrri stjórnvalda á þess-
um vettvangi eru ekki einungis höfuð-
orsök fólksflóttans úr strjálbýlinu held-
ur jafnframt erfiðasti þröskuldurinn á
vegi þjóðarinnar til bættra lífskjara.
Þau rúmlega 120 verkalýðsfélög, sem
sagt hafa upp samningum frá 1. sept-
ember nk., stæðu betur að vígi í kjara-
baráttunni ef þröngsýnin hefði ekki set-
ið við stjórnvöl iðnaðarráðuneytis
1978—1983. Þessi ár glataðra tækifæra
eru uppistaðan í kjararýrnun síðustu
missera.
Átakahaust?
Haustið, sem framundan er, vekur
ýmsar spurningar í hugum fólks. I kjöl-
far aflasamdráttar, verðfalls sjávaraf-
urða og framleiðslutakmarkana í land-
búnaði hafa um 120 verkalýðsfélög sagt
upp samningum frá og með 1. septem-
ber nk. Það blæs ekki byrlega til að
sækja aukinn hlut á sameiginleg mið í
þjóðarbúskapnum, a.m.k. ekki til undir-
stöðugreina, sjávarútvegs og landbún-
aðar. Skiptahluturinn í þjóðarbúskap
Islendinga hefur síður en svo aukizt, þó
tekizt hafi að sigla milli skers og báru
til að forðast atvinnuleysi; það stóra böl,
sem hrjáir flestar viðskiptaþjóðir
okkar.
Bætt lífskjör þjóðarinnar, sem unnizt
hafa á liðnum mörgum áratugum, hafa
fyrst og fremst náðst fram fyrir tilstilli
aukinnar verðmætasköpunar, þ.e. marg-
földunar á þjóðartekjum. Þessi marg-
földun á skiptahlut þjóðarinnar á rætur
í tæknibyltingu, vélvæðingu atvinnu-
greina, aukinni menntun og þekkingu
þjóðarinnar og hagstæðum verzlunar-
samskiptum við aðrar þjóðir.
Lífskjör hafa aldrei orðið til í samn-
ingum, aðeins í verðmætasköpun. Þó
skal á engan hátt gert lítið úr gildi
stéttarfélaga né frjálsra kjarasamninga
á vinnumarkaði. Þeir hafa án efa stuðl-
að að réttlátari skiptingu þjóðartekna.
Þegar hinsvegar er samið út fyrir
ramma þjóðarteknanna, samið um það
sem ekki er til, verður niðurstaðan verð-
bólga, smækkað kaupgildi krónunnar og
erlendar skuldir. Það hefur reynslan
oftlega sýnt.
Fyrr í þessu bréfi er vikið að nýjum
stoðum undir atvinnu og afkomu lands-
manna. Á þeim vettvangi eru ýmsir veg-
ir færir. Tíndir vóru til þrír álitlegir en
vannýttir kostir: lífefnaiðnaður, fiskeldi
og stjóriðja. Síðast taldi kosturinn hef-
ur sætt gagnrýni, sem gaumgæfa þarf
vel, en hinsvegar má nátttröll þröng-
sýninnar ekki standa í vegi fyrir
lífskjarasókn þjóðarinnar. Með nútíma
tækni og þekkingu á að vera hægt að
gera hvorttveggja: að lifa í sátt við nátt-
úru landsins og breyta auðlindum þess í
vinnu og verðmæti. Það má vera að ævi-
ráðnir ríkisstarfsmenn geti hunzað
möguleika þá sem í stóriðju felast. En
hinn venjulegi maður, sem á allt sitt
undir framboði á frjálsum vinnumark-
aði, horfir á þessi mál frá öðrum sjón-
arhóli, sjónarhóli framtíðaratvinnuör-
yggis og framtíðarlífskjara.
Þau öfl eru komin á stjá er blása í
herlúðra innbyrðis átaka; vilja átaka-
haust og darraðardans að Hruna þjóð-
arbúskapsins. En kröfuspjöld hafa aldr-
ei verið látin í aska. Og pólitískir æs-
ingamenn detta um síðir „ofan í kjaft-
inn á sjálfum sér“, eins og orðhagur
maður sagði. Mestu máli skiptir að
stefna að grósku í þjóðarbúskapnum og
auka svo afla- og skiptahlut þjóðarinn-
ar, að hagur hennar sé vel tryggður til
langrar framtíðar.
Þjódarfridur
Friður er orð sem mikið hefur verið
notað í skrafi og skrifum fólks, sem tek-
izt hefur á hendur hlutverk vegvísa
meðal samborgaranna. Fátt er nauð-
synlegra en að rækta frið í sambúð
manna og þjóða. En þeir sem frið boða
mega gjarnan ástunda hann með góðu
eftirdæmi. Það er ekki sízt um vert að
rækta frið i heimaranni, áður en hann
er borinn á „sölutorg".
Margvíslegur vandi sækir nú að ís-
lenzku þjóðfélagi: aflasamdráttur, rýrn-
un þjóðartekna, skertur kaupmáttur
launa, taprekstur í sjávarútvegi, við-
skiptahalli við útlönd og erlendar skuld-
ir, sem eta upp fjórðung af útflutnings-
tekjum þjóðarinnar. Það er ekki á bæt-
andi að efna nú til ófriðar i þjóðarbú-
skapnum, eins og allt er í pottinn búið.
Oft var þörf en nú er nauðsyn á þjóðar-
friði — meðan rétt er úr kútnum.
Það er samhugur og samstaða um að
vinna þjóðarbúið út úr vandanum, sem
að steðjar, sem gildir á líðandi stund.
Það þarf að auka frjálsræði, hvað fram-
tak varðar, og virkja alla hvata til
áræðis í atvinnustarfsemi. Það þarf að
skapa hefðbundnum atvinnugreinum
skilyrði til arðbærs rekstrar og skjóta
nýjum stoðum undir atvinnu og afkomu
landsmanna. Það þarf að auka þjóðar-
tekjur, þann skiptahlut, sem tekizt er á
um. Lífskjör verða ekki til við samn-
ingaborð — heldur í kviku hinnar dag-
legu annar, atvinnulífinu.
Stjórnarandstaða, sem telur það hlut-
verk sitt, undantekningarlaust, að berj-
ast gegn nauðsynlegum efnahags-
ráðstöfunum, til að halda þjóðarskút-
unni á réttum kili, misskilur hlutverk
sitt. Fólkið í landinu leggur fyrst og síð-
ast arðsemismat á stjórnmálamenn.
Niðurrifsmenn eiga því ekki á vísan að
róa, þegar fólk nær áttum í þjóðmálun-
um.
Alþýðubandalagið, sem fyrir fáum
misserum boðaði „neyðaráætlun" í ís-
lenzkum þjóðarbúskap, en lofar nú gulli
og grænum skógum, þó enn hafi sigið á
ógæfuhliðina, ofleikur í tvískinnungi
sínum. Það blæs til þjóðarófriðar.
Spurning er, hvort það hafi erindi sem
erfiði. Hingað til hafa það ekki þótt rétt
viðbrögð, þegar skip er í háska, að
áhöfnin berjist innbyrðis.
„Ef strjálbýlið
vill hinsvegar
halda sínum
eðlilega hlut í
íbúaþróun
landsins þarf
þar að þróast
fjölþættara at-
vinnulíf, m.a. á
sviði lífefna-
iðnaðar, físk-
eldis og stór-
iðju.
Vanrækslu-
syndir fyrri
stjórnvalda á
þessum vett-
vangi eru ekki
einungis höfuð-
orsök fólks-
flóttans úr
strjálbýlinu
heldur jafn-
framt erfíðasti
þröskuldurinn
á vegi þjóðar-
innar til bættra
lífskjara. Þau
rúmlega 120
verkalýðsfé-
lög, sem sagt
hafa upp samn-
ingum frá 1.
september nk.,
stæðu betur að
vígi í kjarabar-
áttunni ef
þröngsýnin
hefði ekki setið
við stjórnvöl í
iðnaðarráðu-
neytinu
1978-1983.
Þessi ár glat-
aðra tækifæra
eru uppistaðan
í kjararýrnun
síðustu miss-
era.“