Morgunblaðið - 04.11.1984, Blaðsíða 52

52
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 4. NÓVEMBER 1984
Verkhyggni og vísindi
Fátt stoðar manninn jafn lítið
og að binda bjargfasta „skoðun“
eða „trú“ við einhverja tiltekna
lausn í fræðimennsku. Að sjálf-
sögðu hafa bæði lærðir og leikir
vissa „skoðun" ellegar „trú“ á
réttmæti ýmissa þekkingaratriða,
en að tengja skoðun eða trú á
þann hátt heiðri sínum eða æru,
að vart megi við hrófla, er ekki
leiðin til farsældar við rannsókn-
arstörf.
Afstaða þessarar tegundar er þó
algeng, og er hana einkum að
finna í rannsóknum á trúarbrögð-
um og menningarsögu. Afstaða
trúaðra er ekki óeðlileg: flestir
sem við rannsókn trúarbragða
fást, aðhyllast einhverja trú sjálf-
ir og leitast við að vernda hana.
— eftir Einar
Pálsson
Afstaðan til menningarsögunnar
er torskildari, en þó af sama toga.
Flest forn rit eru gagnskotin goð-
sögnum og táknrænum merking-
um; trú fjölmargra á heimilda-
gildi slíkra sagna fer eftir því
hvernig goðsagnirnar eru túlkað-
ar, hver merking er lögð í táknin. t
slíkum tilvikum rekumst vér ein-
att á trú, sem eigi gefur eftir
trúnni á Abraham, Isak og Jakob.
í íslenzkum fræðum veldur þessu
einkum sú staðreynd, að á þeim er
gat: engin fræði teljast rétt unnin,
ef einhver veigamikill þáttur
þeirra er látinn órannsakaður.
Þetta er algild regla í vísindum:
tslenzkan hefur verið stunduð
þannig, að merkingar goðsagna
hafa orðið útundan að mestu,
táknmál þeirra ekki skilgreint. Af
sjálfu leiðir, að maður sem rann-
sakar fornt rit, sem hlaðið er
táknmáli, les textann með hulu
nútíðarmerkinga fyrir augum;
hann botnar hvorki upp né niður í
mikilvægustu gátum sem fyrir
honum liggja. Þetta lærði ég fyrir
fjörutíu árum.
Vandi fræðimannsins
Fjölmörg dæmi eru þess, að
fræðimaður sem rannsakað hefur
ákveðin þekkingaratriði án þess
að taka tillit til mikilvægra stað-
reynda, hrökkvi i baklás, þá er
honum verður ljóst, að áratugum
hefur verið eytt í vanhugsuð verk-
efni. Slíkum manni þykir sem
grundvellinum sé kippt undan
lífsstarfi sínu; honum finnst hann
á berangri; vafalítið spyr hann
sjálfan sig hver hann eiginlega sé,
og hverjir verðleikar hans teljist
— fyrst verk hans var fyrir gýg
unnið. Er staða slíks manns lítt
öfundsverð, raunar vart bærileg.
Því eru siðareglur háskóla svo
strangar: bannað er að berjast
gegn nýjum leiðum til þekkingar,
bannað er að þegja um það sem
unnið er. Freisting þess sem
hlekkist á er sterk; það mikilvæg-
asta sem honum leyfist ekki — er
að breiða yfir mistökin.
Hérlendis hefur skapazt örðugri
staða en víða erlendis vegna þess
að húmanistum hefur skotizt yfir
eðlilegustu leið til að koma í veg
fyrir harmleiki framangreindrar
tegundar: aðferð þá sem kennd er
við hypótesti — Tilgátuformið.
Verklag Tilgátunnar merkir, að
fræðimaður setur niðurstöður
fram til að þær séu PRÓFAÐAR,
ekki til að þeim sé TRÍJAÐ. Frá
vísindalegu sjónarmiði er verklag
Tilgátunnar m.ö.o. andstæða
„skoðunar“ eða „trúar“. Sá sem
leggur fram Tilgátu segir þar með
ekkert um það, hvort hann sjálfur
„trúi“ á tiltekna lausn. Hann setur
fram Tilgátu svo að hann megi
bera við það efni sem fyrir liggur
og rannsakað skal. Svo gjörólik
„skoðun“ er Tilgátan, að sá sem
hana setur fram fer þess beinlinis
á leit, að allir sem hug hafa á
reyni að FELLA HANA. Það sem
leitað er eftir er rétt niðurstaða —
ekki „sæmd“ einstaklings sem tel-
ur sig hafinn yfir gagnrýni.
Hví Tilgáta?
Frá fræðilegu sjónarmiði er það
þannig EKKI meginatriði, hvort
einhver sérstök tilgáta stendur
eða fellur. Að sjálfsögðu er mikil-
vægast alls að finna þá Tilgátu
sem stenzt prófanir. En það rýrir
ekki á neinn hátt heiður vísinda-
manns, þótt hann setji fram til-
gátu sem ekki reynist sú lausn
sem leitað er að. Oft og einatt eru
Tilgátur beinlínis settar fram til
þess að þær séu felldar — til að sá
möguleiki sem í þeim felst sé úti-
lokaður. Þetta leiðir af líkum:
Menn vita ekki ætíð fyrirfram
hvers leita ber. Alla möguleika
verður að skoða. Eða hvernig í
ósköpunum ætti að leita lækninga
við örðugum sjúkdómum, ef ekki
mætti prófa margskonar lyf, sem
óháð eru „skoðun" og „trú“
rannsakandans? Til dæmis um
það, hversu nauðsynleg slík próf-
un er, skal hér til nefnt lyfið colcic-
ini, sem gigtarsjúklingar taka: i
skýrslu frá Mayo Clinic í Ameríku
stendur að enginn skilji enn i dag,
hvernig það lyf verkar á manns-
líkamann: það eitt hafi menn
fundið við prófanir, að sé það not-
að, þá lini það þjáningar sjúkl-
ingsins. Ekkert skilst hins vegar
um það HVERNIG Á ÞESSU
STENDUR. Hvernig fyndist nú
lesandanum þeim vísindamanni
launað, sem fann þessa náðargjöf
til handa þjáðum meðbræðrum
sínum, ef hann væri hundeltur
með ósannindum og rógburði fyrir
að hafa prófað lyf, sem enginn
„trúði á“ að fyrrabragði??? En
slíkt hafa hugvísindamenn mátt
þola hvað eftir annað. Afstaða
„trúaðra“ til menningar- og
hugmyndafræði er ólíkt hrotta-
fengnari að þessu leyti en afstaða
raunvísindamanna til rannsókna
hvers annars. Sannleikurinn er
einfaldlega sá, að níutíu og níu af
hverjum hundrað vísindamönnum
mundu missa bæði æruna og stöð-
una, ef Tilgátuformið væri ekki
leyft. Menn mundu sökkva upp að
hálsi í órökstuddum getgátum og
hugarburði.
Skoðun og álit
Hversu mikilvægt Tilgátuform-
ið er, sjá menn bezt á því, hve
mikið er sett fram af „skoðunum"
um ólíkustu efni hérlendis. Sá sem
setur fram „skoðun" um flókin
fræðileg efni er í rauninni að til-
kynna, að hann hafi vit á því sem
um er rætt. Verður „álit“ slíks
manns einatt eins konar stimpill á
hann sem persónu. Rfgheldur
hann því jafnan í trú sína. Þegar
öllu er á botninn hvolft fellur
hann í gengi, ef náunginn sér, að
myntin er fölsk.
Stjórnmálaumræður hafa slævt
nokkuð vitund almennings um vís-
indalega rökfærslu. Alþýðumanni
Einar Pálsson
sýnist „skoðun" eðlileg: honum
þykir fróðlegt að vita hverju lærð-
ir menn „trúa“ um tiltekin þekk-
ingaratriði. Hann á von yfirveg-
aðrar niðurstöðu. Og hann vill
gjarnan skipa sér í flokk — um trú
á tiltekið efni. En til að „skoðun"
sé einhvers virði þarf löng óháð
rannsókn að búa að baki. „Skoðun-
ar“ er alls ekki þörf fyrr en studd
hefur verið rökum — ellegar til-
gáta sett fram til prófunar. „Álit“
þeirra sem ekki hafa kynnt sér rök
leiðir jafnan til blaðurskenndra
bollalegginga um yfirborðskennd
aukaatriði.
Mikið er um slikt í islenzkum
„bókmenntarannsóknum".
Heiður fræðimanns
Hnykkja þarf á mikilvægi Til-
gátuformsins vegna þeirrar sjálf-
heldu sem sá maður lendir í, er
telur sóma sinn við liggja, að hann
hafi „á réttu að standa“. í flestum
tilvikum er þar á „skoðun" byggt
— ekki athugunum, hvað þá held-
ur áratuga rannsóknum. Væri
unnt að ásaka hvern þann er setur
fram Tilgátu um að hann TRYÐI
sjálfur á hvert smáatriði, sem
hann setur undir próf, yrði vís-
indastarfsemi einn allsherjar and-
legur hænsnakofi. Menn stæðu þá
gaggandi hver framan í annan.
Sómamanninum er sárt um það,
er „álit“ hans, „skoðun" eða „trú“
fær ekki staðizt, og þykir minnk-
unn að. Er vísast, að þar álykti
hann rétt — að vinum hans og
fjölskyldu þyki allmjög verra, þeg-
ar kenningum hans er kollvarpað.
Eru þess þannig dæmi, að fræði-
menn verji bull og vitleysu langt
um efni fram í þeirri trú, að þeir
glati virðingu sinni, þá er upp
kemst að „skoðun" þeirra er
skökk.
Slík blygðun er skiljanleg — en
hún er sjálfskaparvíti. Fræðimað-
urinn átti annars kost. Hann gat
notað verklag Tilgátunnar.
Skekkt jafnvægi?
Sé það skýrt fram tekið við
rannsóknir, að unnið sé í sam-
ræmi við verklag Tilgátunnar, er
vísindamaðurinn frjáls. Einn mik-
ilvægasti kostur þess er sá, að
rannsakandinn þarf hvorki að
ganga of langt, né OF SKAMMT í
ályktunum. Frelsið felst ekki í
óheftu hugarflugi, heldur í mögu-
leikanum á því að geta ályktað af
nákvæmni. Ef „skoðun" ein lægi
til grundvallar, væri nær óhugs-
andi að setja fram rökrétta álykt-
un; bilið milli möguleika og senni-
leika yrði ein gapandi gjá. Einkum
á þetta við um rannsókn íslenzkr-
ar fornmenningar, sem telja verð-
ur nánast ókannað svið. Sá sem
þetta ritar hefur af slíku mark-
tæka reynslu; nánast ekkert af því
sem hann lærði í skóla hefur stað-
izt prófanir. Hvernig hefði nú ver-
ið unnt að setja fram helztu niður-
stöður af frumrannsóknum RÍM
sem „skoðun“ — þegar flestar
þeirra voru í beinni andstöðu við
þá skoðun sem athugandanum
hafði verið innrætt??? Langsam-
lega mikilvægast við þann vanda
er, að hefðu „skoðanir" einar ráðið
ferð, hefði orðið að DRAGA ÚR
ÖLLUM ÁLYKTUNUM og þannig
skekkja jafnvægið og nákvæmn-
ina. Svo gjörólík voru viðhorfin
eftir rannsóknina, að nánast ekk-
ert kom heim og saman við eldri
trú. Samkvæmt viðtekinni skoðun
kunnu landnámsmenn íslands
nær ekkert í þeim fræðum sem í
ljós komu við prófun. Oft kannað-
ist rannsakandinn eigi við þau
heldur fyrst er þau birtust af
rannsóknarefninu. Eldri „skoðan-
ir“ hljóta þannig ætíð að draga úr
áræði þess er kannar ókunna
stigu.
Á Tilgátu þarf hins vegar engan
dragbít.
Vandamál vísindanna
Raunar má finna ágætar lýs-
ingar á vandamálum og verklagi
vísinda í kennsluefni, sem íslend-
ingar hafa aðgang að. Þannig get-
ur að líta mjög athyglisverða
mynd af þessu í þýddu liffræðiriti
fyrir menntaskóla, svo segir þar:
„ „Hvað er þetta?" „Hvernig er
þetta búið til?“ eru algengar
spurningar barna. Þessi barnslega
forvitni er einn af aflvökum vís-
indanna.
Vísindamenn eru forvitnir og sí-
spyrjandi. Réttu svörin eru að
sjálfsögðu vandfundin. En mörg-
um finnst enn þá vandasamara að
spyrja réttu spurninganna. Þú
hlýtur að hafa fundið það oft hve
erfitt er að segja nákvæmlega það
sem þér býr i brjósti. Vísinda-
menn finna tiltakanlega til þessa.
Þeir verða að marka spurningu
sína eða vandamál mjög skýrt áð-
ur en þeir geta leitað lausnar. Al-
bert Einstein sagði t.d.:
Að skilgreina vandamál er oft
miklu erfiðara en að finna lausn
þess. Venjuleg reikningshæfni eða
þjálfun í tilraunastarfi eru oft
nægileg til að leita lausnarinnar.
En að spyrja nýrra spurninga, sjá
fyrir nýja möguleika eða líta göm-
ul sannindi frá nýju sjónarhorni
krefst skapandi imyndunarafls.
Og það er það sem fleytir vísind-
unum fram á við.“
Spurningarnar
Örðugt mundi ýmsum þykja að
bæta um orð snillingsins. En svo
vill til, að Einstein hittir þarna
vanda islenzkra menningarrann-
sókna i hjartastað: Það sem að var
stefnt með rannsóknum RÍM var
einmitt að leita RÉTTRA SPURN-
INGA og afla svara við þeim. Þeir
sem kynnt hafa sér staðnað hjakk
norrænunnar um „sagnfestu" og
„bókfestu” undanfarna hálfa öld
— deilu sem telja má einskonar
allsherjar karíkatúr á heilabú
mannsins — munu umsvifalaust
skilja hversu brýnt verkefni þar
blasir við. Andóf þeirra sem reyrt
hafa sig í sagnfestu og bókfestu
mætti nefna heilafestu: þeir fá sig
ekki leyst. Spurningin var fyrst og
fremst hvernig unnt væri að
höggva á hnútinn.
Sá sem þetta ritar var alinn upp
við tungumálanám; kennsla og
nám í tungumálum hafa verið
honum í senn lifibrauð og
skemmtan frá unga aldri. Ekki
þótti honum allt viturlegt sem
kennt var „fræðilega" í tungumál-
um, enda víða stuðzt við úreltar
aðferðir síðustu aldar. Helzta un-
unin var orðsifjafræðin, saman-
burður á orðum og uppruna
þeirra. í norrænum fræðum féllu
merkingar hins vegar hvarvetna
niður um svarta holu þýðinga á
goðfræðilegu efni og fornum
hugarheimi: Þar höfðu engar
grundvallarrannsóknir verið unn-
ar. Að auki þekktist ekki orðsifja-
fræði í merkingu nútímamanna
fyrr en með þeim Bopp, Rask og
Grimm á fyrri hluta síðustu aldar;
Verkhyggni
og vfeindi
öll fornöldin byggði á gjörólíkum
forsendum. Sú afdrifaríka
ákvörðun var þannig tekin að
breyta ekki einasta sjónarhorn-
inu, heldur snúa því gjörsamlega
við; snara aðkomunni hundrað og
áttatíu gráður: hefja rannsókn
með HUGMYNDINNI (þ.e. EKKI
rituðu orði á bók túlkuðu á nú-
tímavísu) — og bera hana síðan
við efni eftir því sem aðstæður
leyfðu. Þessi aðferð krafðist rök-
festu raunvísinda: verklags Til-
gátunnar.
Það er árangur þessarar aðferð-
ar sem íslendingar hafa nú fyrir
augum.
Forvitnin
Sennilega er það einmitt for-
vitnin sem tekur ungan mann slík-
um heljartökum, að honum finnst
sem ekki sé unnið dagsverk, nema
rannsakaðar séu forsendur eldri
ályktana — og leit að skynsam-
legri svörum hafin. Eru orð Ein-
steins um forvitnina fágætt efni
til íhugunar. Það er talið aðals-
merki vísindamanns, að hann
FAGNI HVERRI NÝRRI TIL-
RAUN til lausnar vanda, að sér-
hver óvænt hlið viðfangsefnis
verði honum aflvaki frjórrar
hugsunar.
Þennan kvarða ættu íslendingar
að bera við móttökur þær sem for-
vitnin vekur við menntastofnanir
þjóðar vorrar. Þegar öllu er á
botninn hvolft, þarf engan Ein-
stein til að skýra það fyrir óspillt-
um hugsandi manni, að nýjar
skilgreiningar, nýjar hugmyndir,
nýjar rannsóknarleiðir — eru
sjálft gull fræðimennskunnar. Sá
sem lítur hornauga þá sem for-
vitnir eru og síspyrjandi, á ekki
erindi í vísindastofnanir. Maður
sem bindur sig einstrengingslega
eldri „trú“ eða „skoðun" vegna
þess, að einhver mætur prófessor
lét sér slíka hugsun um höfuð líða
fyrir hálfri öld, hefur í rauninni
fært sig sjálfviljugan í fangelsi.
Dýflissan er eigin hugarheimur;
þaðan á enginn afturkvæmt nema
hann opni skilningarvitin. En það
sýnist þrautin þyngri. Og þó er
málið ekki flóknara en þetta: and-
leg nautn vísindamannsins er for-
vitnin.
Mælikvarði á tilgátu
Stór skemmtan er að vinna að
tilgátusmíð; einkum vegna þess,
að hvað eftir annað þarf maður að
setja fram niðurstöður, sem eru í
engu samræmi við það sem áður
hafði verið vænzt. Þannig er bein-
línis óhugsandi að vinna sam-
kvæmt aðferð Tilgátu öðruvísi en
þannig að láta eigin trú lönd og
leið. Er þetta fróðlegur reynslu-
skóli.
Við æfingu þjálfast menn í
þessu, og venjast fyrr en varir á að
halda sér eingöngu að niðurstöð-
um raka, hvort sem þau koma
heim við skoðanir þeirra eða ekki.
Hefur rannsakandinn við þrjár
meginreglur að styðjast:
1. Tilraunina verður að mega
endurtaka.
2. Kenningin verður að segja rétt
fyrir um það hvað finnast
muni.
3. Skýringin verður að vera ein-
föld.
Sá sem óskar að fella tilgátu
hefur ofangreinda þríliðu að leið-
arljósi.
Vart ætti sú viðmiðun að vera
örðug til skilnings: því oftar sem
endurtaka má tilraun — í þessu
tilviki, því oftar sem finna má
sams konar hugsun undir svipuð-
um kringumstæðum — að ekki sé
talað um hitt, að því fleira sem
Tilgáta spáir fyrir að finnast muni
— og sem síðar FINNST — því
öruggari þykir niðurstaðan. Og
því einfaldari sem skýringin er,
því betur sem hún kemur heim við
menningarhætti sinnar aldar, því
skynsamlegri þykir hún. örðug-
leikarnir á íslandi eru einkum
þeir, að nær enginn virðist áður
hafa rannsakað hugmyndafræði
fornaldar og miðalda svo nokkru
nemi með islenzk fornrit til hlið-
sjónar. Þetta svarthol í stjörnu-
þoku íslenzkra fræða hefur blind-
að ýmsa á það, HVAÐ eðlilegt má
teljast í heimi landnámsaldar Is-
lands.