Morgunblaðið - 18.11.1984, Blaðsíða 4

76
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 18. NÓVEMBER 1984
Dr. Steinunn Bækkeskov, íslensk vís-
indakona í Kaupmannahöfn, hefur
unnið við rannsóknir á orsökum syk-
ursýki og komist að merkum niður-
stöðum
Dr. Steinunn Bækkeskov
Ljósm./Árni Sæberg.
og mælt mótefnin í blóði þeirra. 1
hópnum voru m.a. eineggja tvíbur-
ar, annar þeirra sykursjúkur. Syk-
ursýki er arfgeng, en ekki er vitað
hvernig hún erfist. Vissir erfða-
eiginleikar verða að vera fyrir
hendi. Þannig eru t.d. 50% líkur á
því að ef eineggja tvíburi fái syk-
ursýki þá fái hinn hana líka. Bf
erfðaeiginleikarnir réðu þessu al-
veg fengju báðir sykursýkina, en
það verður greinilega fleira að
koma til, einhverjir umhverfis-
þættir, þar hefur t.d. verið bent á
bakteríur, veirur og eiturefni sem
mögulegar orsakir.
Við tókum blóðsýni úr tvíburun-
Verður hægt að koma í
veg fyrir sykursýki?
Islensk kona uppgötvar efni
til greiningar á sykursýki.
Þessa fyrirsögn mátti sjá í
Morgunblaðinu þann 24.
júli sl. og vakti hún að
vonum talsverða athygli.
Konan í umræddri frétt, Dr.
Steinunn Bækkeskov, var hér á
ferð í síðustu viku á vegum Félags
í Innkirtlafræði og Nordisk Insul-
in og flutti fyrirlestur um rann-
sóknir sínar. Við litum inn á fyrir-
lesturinn sem haldinn var í
Hjúkrunarskólanum á Landspít-
alalóðinni. Salurinn var þéttsetinn
fólki, flestir klæddir hvítum
sloppum, læknar, líffræðingar og
rannsóknarfólk. Áheyrendur gáfu
fyrirlesara gott hljóð, en í kring-
um okkur aftast í salnum mátti þó
annað veifið greina lágvær
kallhljóð frá þartilgerðum tækj-
um sem sumir voru með einhvers-
staðar í brjóstvasanum. Þeir sem
voru á vakt iétu sig greinilega ekki
vanta, hurfu hinsvegar annað
slagið úr salnum og biðröð mynd-
aðist fyrir framan simann á gang-
inum. Ýmis ókennileg orð flugu
um salinn sem við leikmenn kunn-
um lítil skil á, við mæltum okkur
mót við Steinunni að fyrirlestrin-
um loknum og báðum hana að
segja okkur nánar frá rannsókn-
um hennar og störfum.
Steinunn vinnur við Hagedorn
Forskningslaboratorium í Kaup-
mannahöfn, en þar hefur hún unn-
ið frá 1979. Hún er dóttir Þorgerð-
ar Árnadóttir og Þórhalls Jónsson-
ar, alin upp á Akureyri hjá móð-
ur sinni og fósturföður Hirti Ei-
ríkssyni. Steinunn lauk stúdents-
prófi úr stærðfræðideild Mennta-
skólans á Akureyri 1968 og fór þá
beint til Kaupmannahafnar.
„Ég ætlaði mér upphaflega að
fara í stærðfræði og bókmenntir,"
segir hún, „en það var ekki hægt í
þá daga, þó það sé búið að breyta
þessu núna."
Fyrsta veturinn var hún því við
nám í eðlis- og efnafræði, en snéri
sér að lífefnafræðinni þar næsta
vetur og segist vera mjög ánægö
með að hafa lent fyrir svona hálf-
gerða tilviljun í þessu. Hún lauk
Cand. Scient. prófi í janúar 1976,
og kenndi læknanemum við Kaup-
mannahafnarháskóla lífefnafræði
í nokkra mánuði áður en hún lagði
land undir fót og flutti í þrjú ár til
Kenýa ásamt fjölskyldu, en eigin-
maður hennar, Flemming Bække-
skov, var sendur þangað á vegum
dönsku utanríkisþjónustunnar.
Þar voru þau til 1979, og er þau
„Getnm sýnt fram á ákveðnar líkur á að sykursýki þróist, en enn ekkert gert til að koma í veg fyrir þá þróun.“
komu aftur til Kaupmannahafnar
fór Steinunn að starfa hjá Hage-
dorn-rannsóknastofnuninni þar í
borg. Hagedorn-rannsóknastofn-
unin hefur þann tilgang að rann-
saka orsakir sykursýki og vinnur
stofnunin í náinni samvinnu við
Niels Stensens Hospital, sem er
spítali fyrir meðhöndlun sykur-
sjúkra, og er stofnunin meðal
hinna fremstu í heimi á sviði syk-
ursýkisrannsókna.
Doktorsprófi lauk Steinunn í
september sl.
Rannsóknastofnunin fjár-
mögnuð af Nordisk Insulin
„Rannsóknastofnunin hefur
verið starfrækt frá 1958,“ segir
Steinunn, „og er saga hennar í
stuttu máli sú, að er Hans Cristi-
an Hagedorn fékk réttindi hjá
þeim Banting og Best í Kanada
1923, þeim sem uppgötvuðu insúl-
ínið, til að búa til insúlín í Dan-
mörku, stofnaði hann ásamt
Águst Krog, nóbelsverðlaunahafa,
fyrirtækið Nordisk Insulin. Þeim
varð fljótlega ljóst að mikill ágóði
myndi verða af fyrirtækinu með
tímanum og ákváðu að láta hann
renna í sjóð sem myndi fjármagna
rannsóknastarfsemi í sambandi
við orsakir sykursýki."
Starfsfólk víð stofnunina segir
hún vera um 40 ef allir væru með-
taldir.
„Flest eru þetta Danir, en við
fáum mikið af heimsóknum, sumir
eru hjá okkur hálft eða heilt ár,
við höfum verið með þó nokkuð af
Ameríkönum, nú er hjá okkur ein
ítölsk kona, við höfum verið með
Þjóðverja, Itali, Japani, Englend-
inga og Spánverja."
Á Hagedorn eru tveir rann-
sóknahópar, annar hefur verið
starfandi í mörg ár og vinnur við
efnafræðilegar rannsóknir í sam-
bandi við insúlin. Hinn hópurinn
var stofnaður 1979, og vfirmaður
þess hóps er Svíinn Áke Lern-
mark, sem uppgötvaði á sinum
tíma mótefni í blóði sykursjúkl-
inga sem blandast úthýði hjá
betafrumum. En betafrumur eru
innkirtlafrumur í brisi sem búa til
insúlin. Og þegar insúlínháð syk-
ursýki þróast er það vegna þess að
betafrumurnar eyðileggjast.
„Ég var sú fyrsta sem var ráðin i
hans hóp i árslok 1979, og fékk það
hlutverk að vinna að rannsóknum
á próteinum í úthýði betafruma. I
hópnum eru nú 16-18 manns og
flestir vinna að ónæmisfræði inn-
an sykursýkinnar, rannsaka hvaða
hlutverki ónæmiskerfið gegnir við
þróun sykursýki."
Hefur fundið prótein sem
mótefnum er beint að.
— Hvað hafa rannsóknir þfnar
leitt í ljós fram að þessu?
„Ég hef fundið það prótein sem
mótefni í blóði sykursjúkra er
beint að, prótein sem hefur þyngd-
ina 64.000. Við höfum gert rann-
sóknir á nokkrum einstaklingum,
um sem ég nefndi áðan, og tveim
árum eftir að fyrsta blóðsýnið var
tekið fékk hinn tvíburinn einnig
sykursýki. Blóðsýnin sem tekin
voru á þessu tveggja ára tímabili
voru öll til, og í ljós kom að mót-
efni voru til staðar í fyrstu blóð-
prufunum sem teknar voru. Þann-
ig er hægt að sjá fram á ákveðnar
líkur á því að sykursýki þróist
jafnvel tveim árum áður en sjúk-
dómurinn kemur fram. En þó
framleiðsla mótefnanna sé hafin,
getur hún stöðvast án þess að
nokkuð sé að gert og áður en eyði-
leggingin er komin of langt. Mót-
efnaframleiðslan getur hafist aft-
ur, t.d. í tengslum við nýjan veiru-
sjúkdóm. Það hvort menn verða
sykursjúkir eða ekki er að minu
viti mikið komið undir hve miklar
árásir verða á betafrumurnar.
Þetta getur vel rétt sig af, en ef
það er komið á of hátt stig er ekk-
ert hægt að gera.“
— Þýðir þetta að í framtiðinni
verði hægt að koma í veg fyrir
sykursýki?
„Við vitum auðvitað aldrei hvað
framtiðin ber i skauti sér. Ég geri
ráð fyrir að í næstu framtið verði
reynt að finna erfðamörkin, hvaða
erfðaeiginleikar það eru sem gerir
fólk hætt við að þróa með sér ins-
úlínháöa sykursýki. I framtíðinni
verður eflaust fylgst með því fólki
sem hefur þessi erfðamörk og at-
hugað með vissu millibili hvort
það búi til mótefni gagnvert þessu
próteini og ef til vill verður hægt
að grípa inn á einhver hátt og leið
rétta þessa skekkju í ónæmiskerf
inu.
Það er þó ástæðulaust að vekjí
með fólki falskar vonir, það hafí
birst greinar um þessar rannsókn
ir i dönsku dagblöðunum og fjöld;
fólks hefur haft samband við mif
og sagt mér frá einstaklingum þai
sem sykursýki er í ættinni. En þó
við getum tekið blóðprufur og sýnt
fram á að það séu ákveðnar líkur á
því að viðkomandi fái sykursýki,
getum við ekkert fullyrt um slíkt,
og við getum ekkert gert og ég vil
leggja áherslu á það, við getum
ekkert gert, sem stendur, til að
koma í veg fyrir myndunina.
Það verður eflaust erfiðast að
finna aðferðir sem koma sérstak-
lega i veg fyrir þessar aðgerðir
ónæmiskerfisins, þannig að önnur
nauðsynleg og mikilvæg störf
ónæmiskerfisins skerðist ekki, eða
aukaverkanir verði ekki of miklar.
Þarna er mikið starf óunnið, og
getur tekið 10 til 20 ár áður en
hægt verður að leiðrétta þessa
skekkju í ónæmiskerfinu og koma
þannig í veg fyrir sykursýki."
— I fyrirlestri þínum sagði frá
tilraunum sem voru gerðar á rott-
um til að koma í veg fyrir sykur-
sýkismyndun. Er ekki hægt að
nota svipaðar aðferðir á menn?
„Nei, þær aðferðir sem notaðar
hafa verið í þessum tilraunum
hafa allar áhrif á ónæmiskerfið,
eru mjög óvægilegar og engan
veginn hægt að nota þær. Það
verður að þróa mikið vægari og
sérhæfðari aðferðir áður en hægt
verður að hugsa um þetta hjá
manninum."
Hægt að eyðileggja
góðar rannsóknastofnanir
á einu ári
-Er vel búið að rannsóknarst-
ofnunum í Danmörku?
„Það er ekki nægilega vel búið
að rannsóknastofnunum háskól-
anna. Á síðustu árum hafa háskól-
arnir í Danmörku verið sveltir,
stofnanir undir háskólunum verða
sífellt minni, fólki fækkar, ekkert
nýtt fólk er ráðið og sú blómlega
rannsóknavinna sem fram fór
staðnar. Að mínum dómi þarf að
vera mjög vel búið að þessum
stofnunum, þannig að þar geti
þróist nýjar og nýstárlegar hug-
myndir og kenningar sem engan
dreymir um að verði endilega
gagnlegar þegar þær koma fram í
fyrstu. Oft hafa stórkostlegar
uppgötvanir verið gerðar og valdið
byltingu, án þess að mönnum hafi
dottið í hug að hægt væri að nota
þær til einhvers gagns þegar þær
komu fram. Þess vegna er mjög
hættulegt þegar lítil lönd eins og
t.d. Danmörk eða ísland skera
niður fjárveitingar til háskóla og
rannsóknastofnanna, og verða þar
af leiðandi ekki samkeppnisfærir
við það besta sem er að gerast í
öðrum löndum. Þetta getur eyði-
lagt mikið í marga áratugi, það
tekur óskaplega langan tíma að
byggja upp góðar rannsóknastofn-
anir, en það er hægt að eyðileggja
þær á einu ári.“
Áður en Steinunn fór að vinna
hjá Hagedorn, vann hún um
þriggja ára skeið á rannsókna-
stofnun í Nairobi í Kenýa. Við
spyrjum hana hvort aðstaðan þar
hafi ekki verið ólík þvi sem hún á
að venjast í dag.
„Jú, það var mjög ólíkt. Ég kom
til Kenýa árið ’76 og fór þá að
vinna hjá ILRAD, International
Laboratory for Reasearch on Ani-
mal Diseases, sem þá var ný-
stofnuð og hafði það markmið að
vinna að rannsóknum á bóluefni
gegn svefnsýki í búpeningi.
ILRAD hafði þá nýlega tekið til
starfa, starfsfólkið var í bráða-