Morgunblaðið - 18.11.1984, Blaðsíða 29

______________________________________101
Svona er nú þetta, góði, það er erfitt þetta
líf, sagði karlinn."
„Það er sagt það sé einhver ljóðrænn
tónn í myndunum þínum og hægt að rekja
hann til fyrstu myndanna. Finnst þér það
rétt, Svavar?"
„Já, það er vafalaust rétt. Finnst þér það
lika?“
»Já.“
„Það gleður mig, því hugmyndir, sem
maður gerir sér upp sjálfur um sitt starf,
geta verið mjög hæpnar. Jú, það er einhver
ljóðrænn óskadraumur í þessum myndum,
ég held það þurfi áræði að mála eigin
draum, en auðveldara eftir því sem hann
er fallegri og siðlegri. Ég vona að eðli míns
óskadraums sé fallegt og rómantískt.
Sjáðu Haustskógarsinfóninn frá 1945...
laufið eldað við haustgeisla."
„Og hvað er svo þessi draumur?"
„Ætli hann sé nokkur skapaður hlutur
nema svo sem eins og viljinn hests eða dyn
kattar. Mann dreymir bara af því maðut
er ekki alveg dauður. Líklega dreymir
dauða menn ekki. Ég get ímyndað mér, að
þessir draumar væru að miklu leyti reflex-
ar frá umhverfinu, sem maður hugsar um
og lifir í og verður kannski sjálfur árang-
urinn af. Þær höfðu svo sem nógu mikil
áhrif á mann í gamla daga hégiljurnar og
hjátrúin austur á Hornafirði, svo ekki sé
talað um myrkhræðsluna. Ó-jú, það var
alveg nóg af svona lekkrum hlutum fyrir
austan. Það komu sjaldan bjarndýr, en ég
heyrði talað um baulhveli. En draumur-
inn, sem við vorum að tala um áðan, ætli
hann sé ekki eins konar lífsneisti? Hann
má vera eins ótrúlegur og vill, það fer auð-
vitað eftir ætt, upplagi og uppeldi hvers og
eins. En hann er lífsóskin og því alveg
nauðsynlegur.“
Ég fann að þetta tal var að renna út í
sandinn, eins og draumar gera oftast nær,
og minntist því aftur á fjöllin.
Svavar sagði:
„Fjöllin, já? Viltu tala meira um þau?
Jæja, góði. Þegar ég elst upp, er lífið ólíkt
fábrotnara en nú. Ég held náttúran hafi
orkað miklu sterkar á okkur í þá daga, þvi
við höfðum svo lítið að horfa á. Nú er
ungmennafélagið búið að setja upp bíó i
bragga í Hornafirði, og þar eru víst ekki
sýnd fjöll. Þegar ég var að alast upp, voru
fjöllin lífsnauðsynleg leiktjöld, ef ekki
sjálfur leikurinn. En heyrðu góði, heldurðu
ekki að ungdómurinn i dag sé hættur að
horfa á fjöll?“
„Ég veit ekki. En af hverju ertu svona
besetinn af fjöllum?"
„Ég er ekki besetinn af fjöllum, en mér
finnst þau persónur með sinn sérstaka
karakter. Öll náttúrufyrirbrigði eru per-
sónur í mínum augum. Það er ekki til sá
grottapollur, að hann hafi ekki eitthvað
persónulegt við sig. Nú, þarna blasir við
Öræfajökull í 70 km fjarlægð, en það gerir
hann bara ennþá merkilegri og leyndar-
dómsfyllri. Og skýjafarið yfir þessum
flóum og fjöllum og i kringum þau, ein-
kennilegu ljósbrotin, sem stöfuðu stundum
niður á bungurnar á Öræfajökli og
mynda síbreytilega liti og form, þessi bók
náttúrunnar var lífið og andlegheitin i fá-
tækt og fásinni. Um bjarta Jónsmessunótt
las ég fyrsta sinn ástarsögu, og þá voru
purpuraský á jöklinum. Stundum hafði
þetta allt svo djúp áhrif, að ég gekk i
leiðslu, þegar ég var sendur milli bæja, og
rankaði ekki við mér, fyrr en ég var kom-
inn framhjá. Ég var í sveit í Holtum á
Mýrum, og eitt sinn sagði húsmóðirin,
Guðrún Benediktsdóttir, að börn, sem
gengju um svona í leiðslu, yrðu alltaf
prestar. „Þú verður prestur, svona var
Gunnar bróðir minn,“ sagði hún og hló.
Hvert þó í hoppandi, eða þá frægur rithöf-
undur í Rússlandi! (hugsaði ég). Hún var
góð kona. Ég var hjá henni, þegar ég var
11 ára. Ástæðan var sú, að faðir minn,
Guðni Jónsson, átti litla grasnyt og þurfti
að sækja hey langar leiðir yfir Hornafjörð.
Honum fannst ekkert gagn i þessum
krökkum. „Það borgar sig ekki að flytja
mat í þá alla þessa leið,“ sagði hann, og þá
var ég sendur að Holtum og á aðra bæi
síðar.
Faðir minn var mikill dugnaðarforkur.
Hann dó svo að segja uppistandandi og án
æðruorðs. Hann var geðrikur maður, og ég
virti hann mjög.“
„Og hann hefur alið þig vel upp?“
„Elskan mín góða, þetta var ekkert upp-
eldi, þetta var strangleikinn uppmálaður.
Þau voru ákaflega duglegar manneskjur
bæði tvö og höfðu alltaf nóg fyrir sig að
leggja. Það var margt gríðargott um karl-
inn. Ef menn gerðu honum greiða, var
hann að borga hann alla ævi. Það sagði
mér útgerðarmaður á staðnum, að einu
sinni hefði faðir minn komið til sín og
spurt sig, hvort hann gæti selt sér nokkra
faðma af dreginni línu í tein á net. Hann
sagðist hafa gert þetta, því hann hefði átt
línu, sem var honum einskis virði og hafði
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 18. NÓVEMBER 1984
1 I Reykjavík.
það, ég segi þér satt. Komdu hérna og fáðu
þér sæti, góði, svo ég geti sagt þér eitthvað
af honum Kjarval. Hann keypti af mér
fyrstu myndina, sem ég seldi. Hann sagð-
ist vera að kaupa hana fyrir „einhverja
konu“. Ég hef aldrei séð hana síðan. Á
fyrstu árum mínum hér í Reykjavík var ég
oft hjá Kjarval. Hann var elskulegur mað-
ur og mér mjög góður. Kunningsskapur
okkar hófst fyrir alvöru vorið 1934, því þá
var ég ákveðinn í að verða málari. Ég kom
oft til meistarans. Við höfðum orðið sam-
ferða á skipi austur í Hornafjörð, og þar
kynntist ég honum dálítið, aðallega þó
þegar austur kom, því hann bjó hjá for-
eldrum mínum. Það var einhvern tímann á
árunum 1931—33, ég man það ekki, en það
var í fyrsta skipti sem hann fór austur í
Hornafjörð til að mála. Föður mínum þótti
ósköp vænt um Kjarval og hafði mikið
uppáhald á honum. Á leiðinni austur man
ég eftir, að litlu munaði að við sigldum inn
í Eldey. Allt í einu finn ég, að það er komið
einkennilegt sjólag, og fer upp og sé móta
fyrir útlínum Eldeyjar, sem ber við mast-
urstoppana, og litlu siðar kom eyjan út úr
þokunni 2—3 skipslengdir í burtu. Og
veiztu hvaða sjólag þetta var? Þetta var
frákast frá eyjunni. Kjarval hefur þekkt
það, því hann kom snöggklæddur út í
dyrnar og segir: „Hvað er þetta, drengur?“
„Sterling að farast í þoku, kall minn!“
svaraði ég.
Kjarval er góður sjómaður, en það var
skelkur i okkur.
Vorið 1934 er ég á gangi með Kjarval í
Austurstræti og mæti Stefáni bróður mín-
um, sem þá var héraðslæknir í Búðardal.
„Þú ættir að taka hann Svavar með þér
vestur," sagði Kjarval. „Hann hefur gam-
an af að mála og það eru nógu margir sem
hafa gaman af öðru og eiga að vinna að
öðru.“
Þetta varð, ég fór vestur í Búðardal þá
um vorið og lifði eins og blómi í eggi um
tveggja mánaða skeið. Þaðan eru þessar
gömlu myndir, Snæfellsnes og Klofning-
ur.“
„Þú sagðir að Kjarval hefði farið til
Hornafjarðar. Var dálítið málað á Horna-
firði í þínu ungdæmi?"
„Já, þar var alltaf verið að mála. Þar
máluðu Jón Þorleifsson og Bjarni Guð-
mundsson og nokkru siðar Höskuldur
Björnsson og einhverjir fleiri. Og svo fór
ég að mála.“
„Af hverju heldurðu að þú hafir farið að
mála?“
„Ég veit það ekki. Ætli náttúra mín hafi
ekki staðið til þess. Ég byrjaði að mála
fjöll og sjó. Ég man ég var að teikna tinda,
og það var helvíti erfitt. Það vildi snúast
upp á þá. Fjallstindar, sem snýst upp á
eins og hrútshorn, nei, það var ekki gott!
En samt hélt ég nú áfram, þvi ég hef alltaf
verið andskotanum þrjózkari, eins og þú
veizt, og ekki látið það telja úr mér kjark,
þó snerist upp á hlutina. Við bestilltum liti
í sameiningu, beinustu leið frá Englandi,
og það var mikill dagur, þegar litapöntun-
in kom, get ég sagt þér. Ég tók hverja túbu
fyrir sig og hélt á henni, eins og ég hefði
náð handtaki á hamingjunni, skrúfaði svo
lokið af og horfði drykklanga stund á lit-
inn og fannst hann eins og dýrmætur
gimsteinn og það gengi guðlasti næst að
kreista þetta út, nei, bara horfa ... og svo
fór maður að uppdaga einn og einn lit hjá
hinum, sem maður átti ekki sjálfur, og þá
var allt í lagi að fá hann, en það gat tekið
upp undir ár. Á meðan gleymdist hann
samt ekki. Hann var þarna einhvers stað-
ar í höndlan í London, glitraði eins og
stjarna á dimmbláum himninum eða ljós á
einhverju skipinu úti við sjónhring. Litirn-
ir voru töfralyklar. Þeir gerðu lífið ríkt og
merkilegt, en svo fór nú viðkvæmnin af,
þegar maður var búinn að kreista úr nokk-
ur hundruð túbum og sóðast í þessu árum
saman. Ég er nú farinn að þekkja það, ég
segi þér satt, en samt finnst mér alltaf
annað slagið einhver töfraljómi yfir litun-
um og umgengst þá með viðkvæmni, sem
minnir á gamla daga og enn eimir eftir af
ævintýrinu, og ég held mér yrði ekki eins
illa við neitt og ef ég kæmist að því að túba
með fallegum íit lenti í miðstöðinni."
„Ég sé að fjöllin og tindarnir eru eins og
rauður þráður í myndum þínum, líka í af-
straktmyndunum, það eru tindar í þeim.“
„Já, það er rétt, þegar fjöllunum sjálfum
í hversdagslegri merkingu sleppir, þá er
það strúktúr þeirra, sem ennþá gengur í
gegnum myndirnar. Ég málaði yfirleitt
tindótt fjöll, eins og þau eru í Hornafirði.
Að vísu voru þar líka þessir ávölu múlar,
en þeir höfðu lítil áhrif á mig. Svo eru
þarna jöklar, elskan mín góða.“
„Og hvað með þá?“
„Ja, þeir eru hvítir, þeir eru helvíti hvít-
ir. Svo eru þeir líka kaldir og bjartir. Og
þarna er mikið af grunnum vötnum, affall-
ar alls konar og vætlandi á leirum. Jökl-
arnir skila ekki aðeins vatni heldur bera
líka fram leir og aur. Milli þessara hvítu
og björtu jökla og þessa grunna vatns, sem
er svo grunnt, að það þarf að vera býsna
hvasst til að það gárist, því þær eru eigin-
lega bara rök soppa þessar leirur, já,
þarna á milli þessara vatna og þessara
affalla og flóa er meira endurskin sólar-
Ijóss en annars staðar, sem ég þekki til.
Bæði vatnið og jökullinn endurkasta geisl-
unum milli sín, og þarna verður bjartari
og lýriskari stemning en alls staðar ann-
ars á jörðinni:
„Ó, Hornafjörður, þín hitifpi skin
sem háleitra vonabjarma blik,
þín fegurð er hrein sem flekklaust lin... “
kvað Þorbergur í Hólum, en hinn Sobbegg-
inn afi sagði eitthvað á þessa leið:
Elskulega Suðursveit, geturðu nokkurn
tíma fyrirgefið mér að hafa fallið með
þessari konu í kirkjugarði í Reykjavík? Af
þessum sökum fannst mér svo dökkt og
þungt hér á ásunum og lyngmóunum við
Reykjavík, þegar ég kom hingað fyrst, en
nú er ég farinn að kunna betur við mig og
held bara að hér sé helvíti fallegt."
„Birtan í Hornafirði hefur þá haft mikil
áhrif á myndirnar þínar.“
„Já, enginn vafi. Hún hefur mótað mína
litasjón."
„En fjöllin?"
„Þau eru björt og hvöss eins og greinds
manns tunga. Mér líkaði þau vel og við
urðum miklir mátar. En stundum fannst
mér þau risa upp á skottleggina og vaða á
mig og inn í mig og skilja þar eitthvað
eftir, ég veit ekki hvað. Þetta er einhver
óafvituð reynsla. En þarna eru þau og hjá
því verður ekki komizt. Það er eins með
litina, maður fær þá gratís. Þeir eru fyrsti
veruleiki umhverfisins, þessa umhverfis
sem er manns heimur til góðs eða ills.