Morgunblaðið - 18.11.1984, Qupperneq 30

102
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUBAGUR 18. NÓVEMBER 1984 >
Fjöllin
eru eins og greinds
manns tunga
raunar fleygt: „Ég tók ekkert fyrir þetta,“
sagði útgerðarmaðurinn, „en á ég að segja
þér, hann var alla ævi að borga mér þenn-
an spotta."
En við vorum að tala um bækur áðan.
Ég tók eftir því i gamla daga með menn
fyrir austan, að lífsbaráttan var svo hörð
og tímafrek, þegar þeir voru upp á sitt
bezta, að þeir gátu ekki litið f bók. En
þegar þeir fóru að eldast, var ástandið orð-
ið miklu betra, og þá lögðust þeir bókstaf-
lega f bækur og blöð. Þetta var sorglegt,
því lífið var gengið þeim úr greipum og of
seint að fara að mennta sig á grafarbakk-
anum. Ég man eftir þvi, að vinur minn
einn og gamall karl þarna austur frá lentu
einu sinni f karpi um pólitik og þóttist karl
vita tðluvert um þá hluti. „Nú les ég, góði
minn, það skaltu vita, nú les ég! Ég er
orðinn gigtveikur og get lesið, lesið, lesið,"
sagði karlinn.
Ég fann, hvað blessaður karlinn blekkti
sjálfan sig, þvf hann las aðallega dagblöð
eins og Vfsi, og þú þekkir nú andhitann
þar. En svona var þetta í þá daga, þegar
gigtveiki var forsenda þess að menn gætu
lesið. Jæja góði, af þessu geturðu séð, að ég
er svona smáþorpsmaður, eins og litli Jón
með látunum. En þú mátt ekki halda að
það sé öfundsvert. Þegar ég er laus við
Hornafjörð, finnst mér ég sjá, hvað hann
er slæm uppeldisstöð, og eins er um aðra
álika staði. Lfttu bara á suma góöborgar-
ana okkar, það má þekkja þá úr. Taktu
eftir börnum fyrirmanna úr þessum smá-
þorpum. Þetta er ekki vont fólk, en það
llður undir þvi að hafa verið stórt fólk á
þessum stórlitlu stöðum. Þetta á kannski
ekki endilega við mig, þvf ég hafði ekki úr
neinum söðli að detta, en er þó eitthvað
áberandi hjá okkur öllum. Þegar ég var
kominn burt, sá ég þetta, og þegar ég kom
heim aftur, var mér blekking þorparanna
ennþá ljósari en áður. Fólk þessara litlu
staða talar oft um sjálft sig sem úrvals-
kyn, en þessi eða hinn sé aftur á móti
innfluttur eða fremur lftilsigldur. Ég man
eftir karli einum veðurtollslegum uppi í
sveitinni, sem var mikill framsóknarmað-
ur og hneykslaðist á þvf, að nágranni hans
hafði kosið ihaldið. Karl hafði skýringu á
reiðum höndum: Þetta var ekki Hornfirð-
ingur, sagði hann, og þar með var málið
leyst. En litlu síðar féll hann sjálfur f
sömu gröf!
En má ekki bjóða þér glas af koniaki?
Þú ræður þvf auðvitað sjálfur, góði, ég vil
ekki þrengja þvi upp á þig. „Enginn skyldi
drekka af þegnskap við annan mann,“
sagði Árni Pálsson “
Við vorum nú komnir heim til Svavars
og sátum í stofu þeirra hjóna. Á veggnum
héngu margar myndir eftir listamanninn
og báru þess vitni, að hann hafði þennan
óróa í blóðinu, sem er nauðsynlegur list-
um. „Það er erfitt að lifa til fyrri daga,“
sagði Svavar og kveikti sér í stórum vindli.
Slíkur maður hlýtur að selja mikið og
selja dýrt, hugsaði ég með mér.
Upphátt sagði ég:
„Én getum við þá ekki talað meira um
þorparana?"
Svavar sagði:
„Kemur það enn ostur og smjörskaka.
Sjáðu til, þorparinn, hann er kóngur í rfki
sínu hvar sem hann fer. Ég gef ekki hníf-
inn á milli Borgarnesskóngsins f Reykja-
vfk og Reykjavfkurkeisarans á Rauðu nell-
unni í Kaupmannahöfn. Hvor um sig er
aðeins aðalborinn fulltrúi þorpsins. Hér
var líka landlæg tilhneiging til að ýta
fram eða afsaka miðlungsmennskuna á
kostnað þeirra, sem sýndu, að þeir gátu
eða voru eitthvað."
Ég sagði:
„Mér dettur f hug, þegar þú minnist á
þetta, að róttækni þín bæði f listum og
stjórnmálum sé uppreisn gegn þorparan-
um.“
Svavar sagði:
„Það mætti vel segja mér það — jú, ég
held bara þetta sé rétt hjá þér. Það af-
drifaríkasta, sem ég hef gert, var kannski
einmitt þegar ég reif ræfilinn upp úr svell-
inu hér heima og beitti honum á gaddinn f
henni Kaupmannahöfn. Á snöpunum f
Höfn tók ég i það minnsta einhverjum
þrifum og get nú hérumbil sagt eins og
vinur minn, Ásmundur frá Skúfsstöðum:
„Mín frægð kemur að utan.““
Nú fór Svavar út i aðra sálma. Hann fór
að tala um konur og bera þær saman við
karlmenn:
„Konan er einfaldari en maðurinn og
villist því síður. Hún hefur meira natúr-
instinkt og er ratvisari. Hún hefur betra
nef, hún lyktar, en karlmaðurinn hefur
mörg stefnumið f sinu höfði, og svo fer
þetta allt á tæting. Konan hefur skiln-
ingarvit, en karlmaðurinn þykist hafa
heila."
„Það hafa auðvitað verið konur austur á
Hornafirði?“
„Já, mikil veraldar heimsins undur,
hvort það voru konur fyrir austan."
Það liðu nokkrir dagar án þess við Svav-
ar hittumst. Svo var það einn rigningar-
dag í byrjun desember, að ég gekk heim til
hans, og þegar hann heilsaði mér f dyrun-
um, klappaði hann á öxlina á mér og sagði:
„Komdu blessaður, gjörðu svo vel.“
Ég fann, að það var eitthvert hik f rödd-
inni, og ætlaði aö fara að gera athugasemd
við þetta ávarp, en þá sagði hann brosandi:
„Ja, þú hefur bannað mér að heilsa þér
öðruvfsi en svona, var það ekki? Mér skild-
ist það um daginn, þegar ég talaði við þig i
símann."
Ég sagði:
„Þetta hlýtur að vera einhver misskiln-
ingur.“
Svavar sagði:
„Misskilningur? Nei, það er ekki mis-
skilningur. Þú sagðir f sfmann, að ég
mætti ekki heilsa þér með þessum orðum:
Komdu sæll, góði. Þess vegna segi ég nú:
Komdu margblessaður og vertu velkom-
inn.“
Ég sagði:
„Þetta er mikill misskilningur hjá þér.
Ég hef aldrei bannað þér að gera eitt né
neitt. Heldurðu ekki að þú ruglir mér sam-
an við Jón Leifs, eða talar þú ekki við hann
á hverjum degi, síðan þú varðst forseti?"
Svavar brosti og sagði:
„Sæll góði.“
Og svo gengum við inn í stofuna, fengum
okkur sæti og hann fór strax að tala um
list og fordóma.
„Fólk á að kaupa myndir, sem það getur
ekki fellt sig við,“ sagði hann. „Það er jafn-
nauðsynlegt og að setja joð i sár. Það er
athyglisvert, að maður, sem sker sig í fing-
ur með óhreinum hnffrata, setur ekki syk-
urmull í sárið, heldur joð. Áður fyrr var
salt sett i sár, stundum var jafnvel haft
gall með. Menn skilja, að það getur verið
nauðsynlegt að svfði f sár, en ef málverk
eða ljóð eru annars vegar, þá vilja menn
. ekki annað en sykurvatn. Foreldrar hafa
mikla löngun til að þröngva sinum smekk
upp á börn sín, en það er engu minna
ofbeldi en t.d. að þrengja stjórnmálaskoð-
unum upp á fólk. Á foreldrunum hvflir
mikil ábyrgð, þegar þau velja börnum sín-
um listaverk. Þeir eiga alls ekki að hugsa
um hvaða list sé að þeirra geði. Þeir eiga
að minnast þess, að listirnar breytast eins
og fólkið. Fyrr meir fengu botnlangasjúkl-
ingar masaða rottuhala, þvf sú var skoðun
manna, að þeir væru bezta lyfið við þeim
kvilla. En nú duga þeir ekki lengur, a.m.k.
hefur maður ekki heyrt þess getið, að þeir
séu gefnir við lffhimnubólgu, ef pensilfn er
við höndina. Við eigum ekki að leitast við
að fá það staðfest, sem við þekkjum, held-
ur hitt, sem við þekkjum ekki, og kapp-
kosta að rækta þetta unga fólk, sem eitt-
hvert geð er f, og gera það ekki að andleg-
um krypplingum í okkar mynd.“
„Þegar þú byrjaðir að mála f Höfn, hafa
verið miklir fordómar þar, ekki sfður en
hér. Mig minnir þú hafir sagt sögu af þvf f
útvarpi um daginn.“
„Jú, alveg rétt. Fyrsta afstraktsýningin,
sem ég tók þátt f þar f borg, var haldin f
Charlottenborg, og ég held það hafi verið
með fyrstu afstraktsýningum í Danmörku.
Þetta var stór sýning með fjölda málverka,
og voru þau flest f moderniskum stfl. Dag
nokkurn f byrjun sýningar komu tveir
stórvirðulegir forstjórar, stönzuðu f gang-
inum og horfðu á málverkin um stund,
síðan snýr annar sér að einum okkar og
segir „Er þetta list?“ og benti á eitt af
málverkunum, sem héngu á forstofuveggn-
um. Málarinn fór auðvitað hjá sér, en
sagði þó: „Jú, það ætla ég.“
Þá gretti forstjórinn sig og segir: „Já,
einmitt. En það get ég sagt yður, ungi
maður, aö ef þetta héngi á kamrinum mfn-
um, mundi ég fjandinn hafi það fara út f
skóg að skíta." Já, ég segi þér satt, svona
var nú þetta góði í þá daga, en eitthvað
hefur það nú lagazt upp á sfðkastið.“
„Hvernig þótti þér annars í Kaup-
mannahöfn?"
„í Kaupmannahöfn? Ætli það sé ekki
dálítið vandmeðfarið? Sannleikurinn er sá,
að ég vildi ekkert nema gott eitt segja um
þetta fólk, sem ég var gestur hjá árum
saman. Það tók mér vel, ekki get ég annað
sagt. Mér hefur stundum dottið í hug,
hvort sá fugl, sem er hásari en allir hinir,
hafi einhvern sjarma, eða þá að mér hafi
verið tekið svona vel í Danmörku fyrir það
eitt að tala illa dönsku. Mér hefur alltaf
fundizt íslendingar gjóta út undan sér
augunum, þora helzt ekki að talast við og
vera frjálsir og óþvingaðir í sínu geði. Það
er alltaf einhver andskotans tortryggni,
sem lúrir á bak við allt. Auðvitað hefur
þetta lagazt mikið í seinni tið, og þið, þess-
ir ungu menn, eigið erfitt með að skilja
þetta. Hugsaðu þér bara að fyrir 1935
hefðum við ekki getað talazt við, þú ungur
ihaldsmaður og ritstjóri Morgunblaðsins,
slíkt úrhrak af manni og vemmilegheit, ég
kommúnisti, róttækur maður og framtíð-
arinnar riddari. Nei, maður hefði ekki tal-
að við slíkan mann sem þig. Þegar ég kom
til Danmerkur, fann ég, að þessi andi rikti
alls ekki þar, og nú er hann að deyja út hér
heima sem betur fer. Á ég að segja þér
dálitla sögu, sem sýnir þetta f sæmilegu
ljósi. Framsóknarmaður og sjálfstæðis-
maður í öræfum voru nágrannar, en höfðu
aldrei talazt við út af stjórnmálum. Allir
héldu, að þetta mundi nú lagast, þegar
flokkarnir mynduðu saman ríkisstjórn. En
viti menn: Báðir sátu sem fastast við sinn
keip!“
„Það hefur stundum verið erfitt í Kaup-
mannahöfn?"
„Já, það var stundum erfitt."
„Og enn erfiðara fyrir Ástu heldur en
þig — að vera gift listamanni í þokkabót."
„Það hefur gengið á ýmsu,“ skaut Ásta
inn f samtalið á leið sinni f gegnum stof-
una.
En Svavar sagði:
„Þær eru svona þessar kellingar."
Ég sagði:
„Þið hafið auðvitað haft kakkelovn f
Kaupmannahöfn?"
Svavar sagði:
„Jú, það veitti stundum ekki af, en þú
varst að tala um vandkvæðin á þvf að vera
gift listamanni. Starf listamannsins og
hæfiiegt peningaleysi skapa fjölmörg
próblem, og ég held það hljóti að vera
þroskavænlegt fyrir ungar stúlkur að hafa
próblem að glíma við og þurfa að velta
eyrinum fyrir sér. Það getur verið erfitt,
en ef konan dugar, hlýtur það að vera
skemmtilegt eftir á. Hugsaðu þér bara
tómleikann í þvf að gera ekkert annað en
fleygja út peningum f allar áttir. Heldurðu
að það sé ekki skemmtilegra að þurfa að
glima við sfn próblem og taka þátt f þess-
ari baráttu við hlið manns sfns og standa
sig. Hvað er skemmtilegra? Þetta er ekki
bara sár fátækt, innantómt andlaust hel-
vítis basl, þar sem aldrei er hugsuð ærleg
hugsun. Ég skal segja þér góði, að þaö er
nefnilega ekki sama, hvernig menn svelta:
Lyftu mér lengst f hæð, lifandi guð!“
„Fátæktin var þín fylgikona í Höfn?“
„Eigum við nokkuð að vera að minnast á
hana? Mér leið alltaf nokkuð vel, get ég
sagt þér, ég held ég sé ekki vílsamur mað-
ur. Ög sá sem á góða Ástu þarf enga fylgi-
konu.
Ég fór með 250 krónur í vasanum til
Kaupmannahafnar 1935 og var þar eitt-
hvað á þriðja ár, án þess að koma heim.
Einhverja peninga sendu þeir mér, faðir
minn og elzti bróðir, en það var stundum
þröngt í búi. Ég minnist þess fyrsta
sumarið, að ég sá fram á að ég yrði að láta
Enginn endir á jafnteflunum
Skák
Bragi Kristjánsson
Á FÖSTUDAG var 24. skikin tefld í
beimsmeistaraeinvíginu í Moskvu.
Askorandinn, Kasparov, hafði hvítt
of> tefldi rólega og öruggt eins og í
undanfornum skákum. Karpov
beimsmeistari var greinilega inægð-
ur með jafntefli og var friður saminn
eftir 17. leik hvíts.
Einvígi þetta hefur verið mörg-
um ráðgáta. Eftir 9 skákir hafði
Karpov unnið fjórar, en Kasparov
enga og sfðan hafa þeir gert 15
jafntefli f röð! Skákáhugamenn
hafa reynt að finna skýringar á
þessu og hafa ýmsar skoðanir
komið fram. Sumir telja úrslitin
ákveðin fyrirfram, þar eð Karpov
sé stjórnvöldum þóknanlegur, en
aðrir telja aðstöðumun keppenda
of mikinn, aðstoðarmenn heims-
meistarans eru sterkustu skák-
menn Sovétrikjanna en Kasparov
hefur aðeins minni spámenn sér
til halds og trausts. Einnig hefur
sú skýring verið sett fram á slæ-
legri taflmennsku áskorandans, að
hann sé með allan hugann við
leikkonu nokkra. Hver sem skýr-
ingin kann að vera er það eitt vfst
að keppendur tefla nú af mikilli
varfærni og bfða færis. Heims-
meistarinn er greinilega ekki til-
búinn til að taka neina áhættu og
áskorandinn getur ekki leyft sér
að tapa einni skák enn, þvf sá sigr-
ar sem fyrri verður til að vinna
sex skákir, en jafnteflin eru ekki
talin með. Margir telja þó að
Kasparov fari að reyna að minnka
muninn og gefa tvær ástæður
fyrir þessari skoðun sinni. 1 fyrsta
lagi hafi Karpov hingað til ekki
haft mikið úthald í löng einvfgi og
í öðru lagi þynnist nú mjög hópur
aðstoðarmanna heimsmeistarans
því næstu daga hefst ólympíu-
skákmót f Grikklandi og þangað
fara sterkustu aðstoðarmenn
Karpovs.
24. skikin
Hvftt: Kasparov
Svart: Karpov
Enski leikurinn
1. RÍ3 — Rf6, 2. c4 — e5, 3. Rc3 —
Rcfi, 4. d4 — cxd4, 5. Rxd4 — e€, 6.
«3
önnur leið er hér 6. Rdb5 — d5,
7. Bf4 — e5, 8. cxd5 — exf4, 9. dxc6
— bxc6, 10. Dxd8+ — Kxd8, 11.
Hdl+ - Bd7, 12. Rd6 - Bxd6, 13.
Hxd6 - Hb8!, 14. Hd2 - He8! með
nokkuð jafnri stöðu (Karpov —
Polugajevskij, London 1984).
6. — Db6
Einnig kemur til greina að leika
6. — Bc5, 7. Rb3 — Bb4 o.s.frv.
7. Rb3 - d5
Svartur hefur einnig reynt að
leika 7. — Bb4 f þessari stöðu en
hið djarfa framhald 8. Bg2 —
Da6?, 9. c5 — b6 á ekki rétt á sér
vegna 10. 0-0 — bxc5, 11. Be3! og
hvftur hefur yfirburðastöðu.
8. cxdð — Rxd5, 9. Bg2
Eðlilegra framhald er 9. Rxd5
— exd5, 10. Bg2 (ekki 10. Dxd5 —
Be6 ásamt Bb4+ og Hd8 með
sterkri sókn fyrir svart), Bb4+, 11.
Bd2 - a5, 12. 0-0 - Bxd2, 13.
Dxd2 - a4, 14. Rcl - 0-0,15. Rd3
með örlitið betra tafli fyrir hvít-
an. Kasparov hefur ef til vill ekki
langað til að tefla gegn slfkri
stöðu, þvf hann hefur mikið dálæti
á svörtu stöðunni með staka peð-
inu á d5.
9. - Rxc3, 10. bxc3 — Be7, 11. (W)
— 0-0, 12. Be3 — Dc7
Hvfta peðið á c3 er veikt en í
staðinn hefur hvítur gott spil fyrir
mennina.
13. Rd4 — Hd8
Ekki 13. — Bd7, 14. Rb5 ásamt
Rd6.
14. Da4 — Bd7, 15. Rxc6
Hvftur kemst ekkert áleiðis með
15. Rb5 — Db8 ásamt a7 — a6
o.s.frv.
15. — Bxc6,16. Bxc6 — bxc6,17. c4
og keppendur sömdu um jafn-
tefli.
Staðan:
Karpov 4 (20 jafntefli)
Kasparov 0