Morgunblaðið - 20.01.1985, Blaðsíða 32

32
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 20. JANÚAR 1985
JWnrgníi! Útgefandi nÞIfifrfr hf. Árvakur, Reykjavík.
Framkvæmdastjóri Haraldur Sveinsson.
Ritstjórar Matthías Johannessen, Styrmir Gunnarsson.
Aöstoöarritstjóri Björn Bjarnason.
Fulltrúar ritstjóra Þorbjörn Guömundsson,
Björn Jóhannsson, Árni Jörgensen.
Fréttastjórar Freysteinn Jóhannsson,
Magnús Finnsson, Sigtryggur Sigtryggsson, Ágúst Ingi Jónsson.
Auglýsingastjóri Baldvin Jónsson.
Ritstjórn og skrifstofur: Aöalstræti 6, sími 10100. Auglýsingar: Aö- alstræti 6, sími 22480. Afgreiösla: Kringlan 1, sími 83033. Áskrift-
argjald 330 kr. á mánuöi innanlands. I lausasölu 25 kr. eintakiö.
Tungan og
verndun hennar
ess sjást æ fleiri merki
að áhugi manna á vernd-
un íslenskrar tungu er mikill,
í orði að minnsta kosti.
Vandinn er að breyta þessum
áhuga í virkt átak í þágu
tungunnar. Ýmsar tillögur
iiggja fyrir svo sem eins og
um notkun ríkisfjölmiðlanna
í þessu skyni. Morgunblaðið
birti á föstudaginn erindi
Guðmundar B. Kristmunds-
sonar, námsstjóra í íslensku,
sem hann flutti á ráðstefnu
fslenska málfræðifélagsins
sl. haust um framburð á ís-
lensku.
í erindi sínu sagði Guð-
mundur B. Kristmundsson
meðal annars: „Gott og
traust talmál, framburður
þess og framsögn er því ein
mikilvægasta forsenda þess
að málið nýtist einstaklingn-
um í samskiptum við um-
hverfið og sé honum stoð í
námi. Af þessum sökum ber
skólum og öðrum stofnunum,
sem hafa áhrif á fólk, að
þjálfa framburð, framsögn
og tjáskipti og vera góð fyrir-
mynd. í rauninni vil ég kveða
svo fast að orði að ef við
sinnum ekki þessum þætti
rækilega ásamt lestri og rit-
un í víðasta skilningi þeirra
hugtaka þá muni fæturnir
hrynja undan menntun okk-
ar á fáum árum eða áratug-
um.
Um leið og undir þessi orð
er tekið er ástæða til að rifja
upp að hér á þessum stað var
á dögunum amast við orð-
skrípinu „bóling" sem verið
er að troða inn í málið. Eftir
að um málið var rætt í for-
ystugrein Morgunblaðsins
skýrði Jón Hjaltason, eigandi
keiluhússins, frá því að hann
hefði með bréfi dagsettu 26.
júní 1984 snúið sér til ís-
lenskrar málnefndar og
óskað álits hennar meðal
annars á orðskrípinu „ból-
ing“. Hann fékk hins vegar
ekki svar fyrr en með bréfi
dagsettu 7. desember og þá
með þeim orðum að mál-
nefndinni hefði „orðið lítið
ágengt". Síðan hefur það
gerst að orðskrípið „bóling“
setur svip sinn á Morgun-
blaðið, sem er óskemmtilegt
eins og að þurfa að sitja enn
uppi með orðið „vídeó“.
Jón Hjaltason sýndi það
með bréfi sínu til málnefnd-
arinnar, að honum stóð ekki
á sama um orðskrípið „ból-
ing“ og segist ætla að leggja
megináherslu á orðið keila.
Því ber að fagna en menn
ættu að sýna þann manndóm
að hafna „bóling" alfarið,
þurrka það út úr málinu. Út-
lendingum er unnt að vísa
veginn til keiluhallarinnar
með öðru en því.
Tungan er sá kjörgripur
sem við verðum að vernda.
Hún er lifandi tæki þjóðar-
innar í dagsins önn. Þessi
vernd verður ekki stunduð
sem skyldi með því að velta
því fyrir sér í hálft ár hvað
kalla eigi keiluspil á íslensku
og sitja svo uppi með orð-
skrípið „bóling".
Opinberir aðilar geta ekki
einir og sér tryggt það að ís-
lenskan haldi velli. Enda hef-
ur hið opinbera vald svo sem
engu að tapa í málum sem
þessu. Þeir sem tapa, verði
látið undan síga í varðveislu
tungunnar, eru þjóðin, fólkið
í landinu. Það á hins vegar
kröfu til þess að opinberir
aðilar bregðist fljótt og vel
við í málum sem þessu.
Einkaframtak
í leikhúsi
Nýlega var Litla hryll-
ingsbúðin frumsýnd af
Hinu leikhúsinu í Gamla
bíói. Þar er um framtak ein-
staklinga að ræða sem vilja
auka líf og kraft í leikhús-
menningu okkar. Fyrsta
verkefnið sem þeir fást við er
einkar faglega unnin sýning,
hvað sem segja má um efnið,
og einkennist af frískleika og
heillandi æskufjöri.
Hér á landi er mikill fjöldi
ungra leikara sem skortir
tækifæri til að veita kröftum
sínum viðnám. Með því að
taka Litlu hryllingsbúðina til
sýninga ræðst Hitt leikhúsið
ekki á garðinn þar sem hann
er lægstur í fyrstu atrennu.
Þeir sem kjósa aukna fjöl-
breytni í menningarlífinu
hljóta að leggja þeim áræðnu
ungu mönnum sem eru í for-
ystu leikhússins lið í viðleitni
þeirra.
Gallað frumvarp
að hefur óneitanlega
verið dálitið broslegt að
fylgjast með ýmsum yf-
irlýsingum starfs-
manna sjónvarpsins
um þróun útvarps- og
sjónvarpsmála hér.
Fyrir skömmu var t.d. lesin sú frétt í
upphafi fréttatíma sjónvarps, að allt
bendi til þess, að á næstu mánuðum
mundi ný sjónvarpsstöð taka til starfa í
Reykjavík. Nokkru síðar í fréttatíman-
um var svo sent út viðtal við Indriða G.
Þorsteinsson, stjórnarformann ísfilm
hf., sem gaf ekkert tilefni til þeirra full-
yrðinga sjónvarpsins, að starfsemi
nýrrar sjónvarpsstöðvar væri að hefjast
á næstu mánuðum. „Fjölmiðlarisinn"
ísfilm kom einnig mjög við sögu í um-
ræðuþætti í sjónvarpinu á dögunum og
stóryrtar yfirlýsingar voru gefnar af
stjórnanda þáttarins og þátttakendum
umsvif þessa „fjölmiðlarisa". Vel má
vera, að ísfilm eigi eftir að verða „fjöl-
miðlarisi", en hitt er víst, að svo er ekki
enn, og mörg dæmi eru um það, að fyrir-
tæki nái ekki fótfestu, þótt hinir öflug-
ustu aðilar standi að þeim. Forráða-
menn Isfilm telja áreiðanlega bezt, að
verkin tali, áður en menn gera of mikið
úr starfsemi fyrirtækisins.
Kjarni málsins er auðvitað sá, að enn
hefur Alþingi ekki samþykkt lög, sem
afnema einkarétt ríkisútvarpsins til út-
varps- og sjónvarpsstarfsemi. Sl. haust
mátti skilja Ragnhildi Helgadóttur,
menntamálaráðherra, svo, að frumvarp
ríkisstjórnarinnar um útvarpsmál yrði
samþykkt nokkrum vikum eftir að þing
kom saman. Svo varð ekki og bendir það
til þess, að einhver öfl á Alþingi vilji
fara sér hægt í þessu máli. Því miður er
frumvarp ríkisstjórnarinnar gallað og
æskilegt, að þingnefnd sú, sem fjallar
um það, geri á því nokkrar breytingar
til þess að það geti talizt fullnægjandi
grundvöllur fyrir frjálsa útvarpsstarf-
semi.
Það er t.d. óviðunandi fyrir einkaút-
varpsstöðvar að þurfa að sæta ákvæðum
4. gr. lagafrumvarpsins, sem heimilar
auglýsingar í útvarpi, en síðan segir:
„Útvarpsréttarnefnd gefur út reglur um
auglýsingar m.a. með hliðsjón af lengd
dagskrár viðkomandi stöðvar og saman-
burði við hlut auglýsinga og reglur um
flutning á dagskrá Ríkisútvarpsins."
Þetta ákvæði setur flutningi auglýsinga
í útvarpi óviðunandi skorður fyrir
einkarekstur. Samkvæmt þessu er
greinilegt, að opinber nefnd á að ákveða,
hve mikilí hluti af útsendingartíma má
fara í auglýsingar og í hvaða formi má
flytja þær. Þar sem auglýsingar verða
eina tekjulind útvarpsstöðvar kann það
ekki góðri lukku að stýra, að opinber
aðili ákveði hve magn þeirra megi vera
mikið. Auðvitað hlýtur það að miðast
við rekstur stöðvarinnar. Sá, sem rekur
útvarpsstöð, reynir auðvitað að halda
auglýsingamagni innan ákveðinna
marka í útsendingartima og það er
bezta aðhaldið í þeim efnum. Rekstrar-
aðili veit sem er, að ef of mikið verður
um auglýsingar skipta hlustendur yfir á
aðra stöð. Úrelt form auglýsinga í
Ríkisútvarpinu, þ.e. gamla útvarpinu, er
heldur ekki góð fyrirmynd að formi og
efni auglýsinga í einkastöðvum.
Þá segir í þessari sömu lagagrein:
„Útvarpsréttarnefnd ákveður auglýs-
ingataxta með hliðsjón af tillögum við-
komandi útvarpsstöðva, svo og gildandi
töxtum Ríkisútvarpsins og annarra fjöl-
miðla á svæði þeirra. Rísi ágeiningur í
þessu efni milli útvarpsréttarnefndar og
Ríkisútvarpsins skal vísa honum til úr-
skurðar menntamálaráðuneytisins."
Samkvæmt þessu getur einkastöð ekki
sjálf tekið ákvörðun um verðlagningu á
þjónustu sinni, heldur á opinber nefnd
að gera það og taka m.a. mið af töxtum
Ríkisútvarpsins. Ef því fellur ekki
niðurstaða þessarar nefndar um verð-
lagningu á þjónustu samkeppnisaðila
getur það leitað úrskurðar menntamála-
ráðuneytisins í því kærumáli. Þetta þýð-
ir, að opinber aðili ákveður magn aug-
lýsinga í frjálsu útvarpi. Sama nefndin
ákveður, hvernig þær megi vera og mið-
ar þar við reglur Ríkisútvarpsins. Sama
nefnd ákveður verð á auglýsingum og
tekur þar enn mið af Ríkisútvarpinu.
í frumvarpinu er ákvæði til bráða-
birgða um það að ekki megi veita leyfi
til útvarpsrekstrar lengur en í þrjú ár
til að byrja með. Þetta þýðir, að aðili,
sem leggur nokkrar milljónir í að hefja
útvarpsstarfsemi, getur búizt við því að
verða sviptur leyfinu eftir þrjú ár, ef
pólitískir vindar blása þannig, og hefur
náttúrlega enga möguleika á að endur-
heimta útlagðan kostnað á þeim tíma.
Það er í sjálfu sér óskiljanlegt, hvern-
ig stjórnmálamenn telja sig geta boðið
mönnum upp á svona skilyrði við út-
varpsrekstur og alveg sérstaklega er
erfitt að skilja, hvernig Sjálfstæðis-
menn geta boðið upp á slíkt.
Þessi ákvæði útvarpslagafrumvarps-
ins verður að sjálfsögðu að laga í með-
ferð Alþingis. Það er áreiðanlegur al-
mennur vilji fyrir því að einkaréttur
Ríkisútvarpsins verði afnuminn og
frjáls útvarprekstur verði leyfður. En
þá má ekki kippa rekstrargrundvelli
undan einkastöðvum fyrirfram.
Rekstur frjálsra útvarpsstöðva verð-
ur enginn dans á rósum eða augljós
gróðavegur. Erfiðasti keppinautur
þeirra verður Ríkisútvarpið sjálft. Það
þarf mikið til að fá fólk til þess að
hlusta á aðrar útvarpsstöðvar en Ríkis-
útvarpið, þegar fram í sækir. Rás 2
verður einnig komin út um allt land eft-
ir nokkur misseri og verður þess vegna
m.a. erfiður keppinautur um auglýs-
ingar fyrir frjálsar útvarpsstöðvar.
I útvarpslagafrumvarpinu er svofellt
ákvæði: „Þeim (þ.e. útvarpsstöðvunum)
ber að virða tjáningarfrelsi og stuðla að
því, að fram komi í dagskrá rök fyrir
mismunandi skoðunum í umdeildum
málum. Þeir aðilar, einstaklingar, félög
eða stofnanir, sem telja, að útvarpsstöð
hafi ekki uppfyllt framangreind skilyrði
gagnvart þeim og synjar þeim um að
koma sjónarmiðum sínum á framfæri í
dagskrá með hætti, sem þeir vilja við
una, geta lagt málið fyrir útvarpsréttar-
nefnd. Nefndin skal þá eins fljótt og við
verður komið fella úrskurð um kæruefn-
ið og er sá úrskurður bindandi fyrir
málsaðila."
Þetta ákvæði er hæpið, svo að ekki sé
meira sagt. Með því er opinberri nefnd
veitt eins konar ritskoðunarvald um
rekstur útvarpsstöðvar í einkaeign.
Þeir, sem standa að flutningi frumvarps
með slíkum ákvæðum, virðast ekki
skilja að sú harða samkeppni, sem ríkir
í fjölmiðlaheiminum, tryggir það jafn-
vægi, sem hér er leitað eftir. Útvarps-
stöð, sem fengi það orð á sig að flytja
einungis ákveðnar skoðanir en neita
fólki um að koma öðrum sjónarmiðum á
framfæri, yrði fljótt undir í þessari
samkeppni.
Þingnefnd sú, sem fjallar um út-
varpslagafrumvarpið, þarf að gera á því
breytingar. Alþingi sjálft verður hemill
á alla framþróun í þjóðfélaginu, ef það
samþykkir ekki frjálsan útvarpsrekstur
í orðsins fyllstu merkingu á því þingi,
sem nú situr.
Ör þróun
Fjölmiðlun er í örri þróun. Síðustu
árin hefur athyglin beinzt mjög að kap-
alkerfum og möguleikum þeirra. I
Bandaríkjunum var mikill vöxtur í kap-
alkerfum þar til á síðasta ári. Borgir og
sveitarfélög hafa boðið út lagningu
kapalkerfa og gert mjög stífar kröfur
um gerð þeirra. Þannig hefur eigendum
kapalkerfa verið gert að greiða í skatt
til viðkomandi sveitarfélags ákveðið
hlutfall af brúttótekjum. Ennfremur
hafa verið gerðar kröfur um fjölda rása
í kapli og jafnframt talað um yfir 100
rásir sums staðar. Skilyrði hafa verið
sett um margvíslega þjónustustarfsemi
í kapalkerfinu. Þrátt fyrir þessar kröfur
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 20. JANÚAR 1985
33
REYKJAVÍKURBRÉF
laugardagur 19. janúar
Jaróstöðin Skyggnir vió Úlfarsfell.
var samkeppnin lengi mjög hörð vestan
hafs um að fá leyfi til að leggja kapal-
kerfi. Trú manna á gróða af þeim í
framtíðinni var mjög mikil. Nú bregður
hins vegar svo við, að hvert fyrirtækið á
fætur öðru, sem hafði tekið á sig miklar
skuldbindingar í þessum efnum, óskar
eftir að endurskoða þá sámninga og
telja fyrirtækin ekki lengur fjárhags-
iegan grundvöll fyrir þeim kröfum, sem
til þeirra hafa verið gerðar.
í útvarpslagafrumvarpinu er sér-
staklega tekið fram, að ekki sé heimilt
að selja auglýsingar í kapalkerfi hér. í
Bandaríkjunum er það ekki vandamál
kapalkerfa að mikil eftirspurn sé eftir
auglýsingum, heldur er erfitt að fá aug-
lýsingar í kapalkerfin. Auglýsendur
hafa farið hægt í sakirnar að kaupa
auglýsingatíma í þeim. Vafalaust mundi
það sama gerast hér. Síðustu árin hefur
þeim fjölgað svo mjög í Bandaríkjunum,
sem kaupa myndbandstæki, að fjöldi
þeirra í bandarískum heimilum hefur
sjöfaldast á nokkrum misserum. Nú er
svo komið, að menn spyrja vestan hafs,
hvort myndbandstækin muni að ein-
hverju leyti stöðva þróun kapalsjón-
varps.
Margar tilraunir hafa verið gerðar
með aðra notkun kapalkerfa en sjón-
varp. Þær standa enn yfir. Tilraunir eru
gerðar með bankaviðskipti um kapal,
þannig að viðskiptavinurinn geti annast
bankaviðskipti sín heima hjá sér. Einn-
ig eru tilraunir gerðar með verzlun um
kapal, þannig að viðskiptavinur panti
vörur um kapal og fái þær sendar heim.
Þannig mætti lengi telja.
Notkun kapalkerfa til annars en sjón-
varps er skemmra á veg komin en ætla
mætti af blaðaskrifum. Raunar er hún á
slíku byrjunarstigi að sérfræðingar
treysta sér ekki til að segja um, hvert
verður helsta notagildi kapals að þessu
leyti í framtíðinni.
Á næstu árum verður ör þróun í
gervihnattasjónvarpi. Reynslan það
sem af er bendir hins vegar ekki til þess
að þjóðir, sem kost eiga á sjónvarps-
sendingum um gevihnött annars staðar
frá, yfirgefi sitt eigið sjónvarp. Norð-
menn hafa um skeið haft möguleika á
að sjá brezka dagskrá, sem send er til
nokkurra landa um gervihnött. Þær
sendingar hafa ekki leitt til flótta frá
norska sjónvarpinu. Engin ástæða er til
að ætla, að íslendingar muni hætta að
horfa á íslenzkt sjónvarp og horfa aðal-
lega á norskt eða franskt sjónvarp, jafn-
vel þótt þess verði kostur um gervi-
hnött.
Loks munu beinar sjónvarpssend-
ingar um gervihnött inn á heimili koma
til sögunnar án milligöngu kapalkerfa.
Enginn veit hvaða áhrif það mun hafa á
kapalkerfin.
Við lok þessarar aldar mun fólk eiga
kost á að hlusta á margar útvarpsstöðv-
ar, horfa á margar sjónvarpsstöðvar,
innlendar og erlendar, sem ýmist sjón-
varpa beint, um kapal eða gervihnött og
myndbandstæki verður á hverju heimili
ásamt margvíslegum öðrum tæknibún-
aði. Það er augljóst, að því eru takmörk
sett, hvað fólk getur eða þarf að nota
mikið af þessari fjölmiðlun. Enginn veit
á þessari stundu hvaða tækni verður
ofan á.
Tilraunir stjórnmálamanna hér til
þess að setja óeðlilegar takmarkanir og
hömlur á þessa þróun eru barnalegar.
Við hljótum að vera opin fyrir þessum
nýjungum en tíminn einn leiðir í ljós,
hvað af þessari nýju tækni verður ráð-
andi.
Hvad er orðið
um frelsi
í bankaviðskiptum?
Það vakti mikla athygli á sl. sumri,
þegar ákveðið var að gefa bönkum og
sparisjóðum frelsi til þess að ákveða
vexti að mestu sjálfir. Þessi ákvörðun
vakti vonir um, að verulegar umbætur
væru á næsta leiti í fjármálakerfi þjóð-
arinnar. í kjölfar þessarar ákvörðunar
jókst samkeppni mjög á milli þessara
stofnana og fyrirtækja og áberandi t.d.
hvað einkabönkum vegnaði vel í þeirri
samkeppni. En hvað er nú orðið um
frelsið og samkeppnina?
Þegar þessi tímamótaákvörðun var
tekin sl. sumar hélt Seðlabankinn í sín-
um höndum ákvörðunarvaldi um vexti
af almennum sparisjóðsbókum og jafn-
framt tók Seðlabankinn ákvörðun um
vexti af þeim skuldabréfum, sem gefin
höfðu verið út fyrir 11. ágúst sl. Síðan
hefur það gerzt, að Seðlabankinn leitaði
á haustmánuðum samkomulags við
banka og sparisjóði um að samræma og
lækka vexti af verðtryggðum útlánum.
Það samkomulag tókst. Við vaxta-
ákvörðun sem tók gildi 1. janúar sl. tók
Seðlabankinn aftur í sínar hendur
ákvörðunarvald um þessa vexti og til-
kynnti einhliða hvað þeir skyldu vera
háir. Ákvörðun um dráttarvexti hafði
verið og er í höndum Seðlabankans. Til
viðbótar þessu kemur svo, að Seðla-
bankinn ákveður vexti af bindifé banka
og sparisjóða og ríkisstjórnin sjálf
ákveður vexti af afurðalánum.
Það er því lítið orðið eftir af því
takmarkaða frelsi, sem bönkum og
sparisjóðum var veitt í ágúst sl. Þá var
gengið út frá því að þetta frelsi yrði
aukið smátt og smátt en þess í stað hef-
ur það verið minnkað. Bankar og spari-
sjóðir geta í dag einungis ákveðið sjálfir
vexti af nýjum skuldabréfum, víxlum og
hlaupareikningslánum. Það er allt og
sumt. Vextir af verðtryggðum innlánum
taka auðvitað mið af vöxtum á verð-
tryggðum útlánum.
í ljósi þeirrar reynslu, sem fékkst
strax sl. haust af auknu frjálsræði í
bankaviðskiptum, hefði mátt ætla að
haldið yrði áfram á sömu braut, en svo
er ekki. Og athyglisvert er, að forráða-
menn banka og sparisjóða láta lítið til
sín heyra vegna þessarar neikvæðu
þróunar. Getur það verið, að þeir vilji
ekki frelsið? Eins og málin standa nú
hefur Seðlabankinn í sínum höndum
ákvörðunrvald um mikinn hluta við-
skipta banka og sparisjóða. Hvað segir
viðskiptaráðherrann, Matthías Á.
Mathiesen, sem var einn af þeim, sem
höfðu forystu um þessar breytingar sl.
sumar. Hvað segir formaður Sjálfstæð-
isflokksins, Þorsteinn Pálsson, sem átti
mikinn þátt í þessari sögulegu ákvörðun
sl. sumar. Því verður ekki trúað að for-
ystusveit Sjálfstæðisflokksins láti kæfa
frelsið í bankaviðskiptum í fæðingu.
„Því miður
er frumvarp
ríkisstjórnar-
innar gallað og
æskilegt, að
þingnefnd sú,
sem fjallar um
það, geri á því
nokkrar breyt-
ingar til þess
að það geti tal-
izt fullnægj-
andi grundvöll-
ur fyrir frjálsa
útvarpsstarf-
semi.“