Morgunblaðið - 20.01.1985, Blaðsíða 44

44
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 20. JANÚAR 1985
■
„Fljúgandi hattur" yfir Skeiðarírsandi 22. nóvember 1955. Myndin er tekin úr flngvél bandariska flotans í 1600
metra h*ó. Sjálft skýið var um 600 metra þykkt og miklir sviptibyljir í nánd vió það.
FJALLA-
BYLGJUR
Borgþór H. Jónsson veðurfrædingur skrifar um sérkennilegt
yedurfarsfyrirbrigöi, fjallabylgjur og bylgjuskýin sem þær
valda, en þessar bylgjur eru einkum frægar fyrir tvennt: að vera
flugmönnum hættulegur óvinur og líta út eins og fljúgandi diskar.
Fjallabygljur eru kyrrstæðar bylgj-
ur, sem myndast hlémegin við fjöll í
loftstraumi sem þrengist yfír þau. Á
ensku eru þessar bylgjur ýmist nefnd-
ar mountain waves, lee waves eða
standing waves eftir því hver viðmið-
unin er. Vissum skilyrðum þarf að vera
fullnægt til að fjallabylgjur myndist.
Frá fornu fari hafa skýin, sem oftast
eru samfara fjallabylgjunum, verið
undrunar- og ánægjuefni flestu fólki
sakir fegurðar þeirra. Þýzki bóndinn
Gottlieb Motz varð svo hugfanginn og
athugaði þessi ský svo gaumgæfílega,
að honum til heiðurs voru þau nefnd
Motzagotl-ský í Ölpunum. Á Ítalíu
hlutu þau nafnið Contessda del Vento
Það mun hafa verið 24. júní
1947, að menn þóttust fyrste sjá
fljúgandi diska nálægt Rainer-
fjalli í Washingtonfylki á vestur-
strönd Bandarjkjanna. Kenneth
Arnold var á flugi í lítilli vél ná-
lægt Rainer-fjalli rétt fyrir sólset-
ur og sá þá röð af fljúgandi disk-
um, sem nálguðust fjallið. Lýsing
hans var sú, að þessir hlutir hefðu
verið flatir og svo bjartir, að þeir
hafi endurvarpað sólargeislunum
eins og spegill. Tæpum áratug síð-
ar eða 29. desember 1956 sá Josef
Scaylea fréttaljósmyndari ásamt
mörgu skíðafólki svipaða sjón á
svipuðum stað og einnig rétt fyrir
sólsetur. Nú voru myndir teknar
og frásagnir sjónarvotta skráðar.
Eftir nákvæma rannsókn komust
veðurfræðingar að því, að þetta
hefði verið sérstök tegund bylgju-
skýja samfara fjallabylgjum.
Frá og með árinu 1947 tóku til-
kynningar um torkennilega, fljúg-
andi hluti að streyma til bandar-
íska flughersins. Innan flughers-
og í Bandaríkjunum er Sierra-bylgjan
eða Biskupsbylgjan frægust. Yfír
Klettafjöllum hlutu þau nafnið
Chinook-boginn og í Bretlandi (Cumb-
erland) Helm Bar-skýin. Þegar svif-
flugið varð vinsæl íþrótt, fóru svifflug-
menn að veita þessum bylgjum athygli
og hagnýttu þær til þess að komast
sem hæst, en ekki er vitað að veður-
fræðingar hafí almennt veitt þeim
nokkra sérstaka athygli né rannsakað
þær. Það var ekki fyrr en eftir seinni
heimsstyrjöldina, þegar furðusögur
um fljúgandi diska komust í dagblöð-
in, að veðurfræðingar tóku að rann-
saka þessi bylgjuský og fjallabylgjurn-
ar, sem þeim valda.
Þegar flogið er í fjallabylgjum
er ýmislegt, sem þarf að varast.
Þar eru oftast svæði, sem eru lygn
og kvikulaus, en skyndilega getur
flugvélin lent í ólgandi „boðaföll-
um“ mikils kvikustraums. Það eru
þessar skyndilegu breytingar, sem
koma flugmanninum svo oft á
óvart, þótt ýmiss teikn séu oft á
himni um yfirvofandi hættu. Slík
hættumerki eru oftast í formi sér-
stakra skýjategunda, en þau sjást
ekki í myrkri og stundum er loftið
svo þurrt að ský myndast ekki í
bylgjunum. Það er því nauðsyn-
legt fyrir flugmanninn að afla sér
upplýsinga um flugveður á flug-
leiðinni, ef fljúga skal yfir eða í
grennd við fjöll og fjallgarða. Þar
eð ísland er mjög fjöllótt land má
gera ráð fyrir fjallabylgjum næst-
um því hvar sem er, séu viss skil-
yrði uppfyllt.
Skilyrði fyrir myndun
fjallabylgja
1. Vindhraði er 20 hnútar eða
ins var stofnuð sérstök deild, er
rannsakaði þessar tilkynningar,
og í árslok 1964 höfðu yfir 8 þús-
und tilkynningar verið rannsakað-
ar. Þar af voru rúmlega sex
hundruð, sem ekki var hægt að út-
skýra. Það þarf naumast að taka
það fram, að mikið af þessum til-
kynningum reyndust vera byggðar
á því, að sjónarvottar sáu
sérkennileg bylgjuský. Þessar
rannsóknir voru auðvitað
kostnaðarsamar og urðu m.a. til
þess, að athygli veðurfræðinga og
annarra vísindamanna beindist að
fjallabylgjunum. Má segja, að
flestir leyndardómar þeirra hafi
nú verið kannaðir, og kom þá
margt í ljós, sem áður var óþekkt.
Fremstan á sviði fræðilegu rann-
sóknanna má telja Englendinginn
R.S. Scorer, en Bandaríkjamenn
hafa verið athafnasamastir á.sviði
hagnýtra rannsókna, og hafa
Biskupsbylgjan og Sierra-bylgjan
í Kaliforníu verið rannsakaðar
einna helzt.
meiri í fjallahæð.
2. Hitahvörf (temperature invers-
ion) eru nokuð ofan við fjalla-
toppana.
3. Vindátt er oftast næstum því
hornrétt á fjallshrygginn. Frá-
vik allt að 50 gráðum geta
orsakað fjallabylgjur.
4. Vindhraði er stöðugur eða
eykst með hæð.
Þverskurðarmyndin á 1. mynd
er einföld lýsing á fjallabylgjum
og skýjum, sem oftast myndast
samfara þeim. Helstu einkenni
skýjanna eru, að þau eru næstum
því kyrrstæð, þrátt fyrir sterkan
vind í lofthjúpnum. Skýin mynd-
ast stöðugt áveðurs, þegar loft-
straumurinn stígur upp og kólnar,
en þau eyðast síðan hlémegin í
bylgjunni, þar sem loftstraumur-
inn sígur niður og hlýnar. Útlit og
aðskilnaður skýjalaganna geta
verið nokkuð breytileg, og fer það
eftir rakastigi loftstraumsins.
Stundum myndast sterkar fjalla-
bylgjur án skýja, og er loftið þá
mjög þurrt, en þetta er fremur
sjaldgæft. Venjulega fylgja fjalla-
vegg. Þessi ský eru mjög hættu-
leg vegna mikils uppstreymis
áveðurs og jafnmikils niður-
streymis hlémegin (5000 fet á
mín.). Rotorinn er í reynd
oftast kyrrstæður, þar eð hann
myndast í sífellu áveðurs en
eyðist hlémegin. Þegar rotorinn
nær niður að yfirborði slétt-
lendisins getur orðið mjög mis-
vinda. Sterkir vindsveipir eða
rokur valda stundum tjóni á
mannvirkjum og farartækjum.
3. Linsulaga ský (altocumulus
lenticularis). Þetta eru vind-
skafin og skýrt afmörkuð ský,
sem lagast eftir bylgjum loft-
straumsins. Þau eru venjulega
lagskipt og á stundum allt að
40.000 feta hæð. Þau eru kyrr-
stæð og myndast framanvert í
bylgjunni, þar sem loftið stígur
upp og kólnar en eyðast síðan
hlémegin, þar sem loftið
streymir niður og hlýnar. Þetta
er í góðu samræmi við vind-
strauminn þarna, sem er kviku-
laus. Lagskipting skýjanna fer
eftir rakastiginu í lofthjúpnum.
MorgonbUAiA/ÖLK.M.
Borgþór H. Jónsson veðurfræðingur.
bylgjum bylgjulaga ský, sem gera
flugmönnum auðvelt að átta sig á
hvað er framundan, a.m.k. þegar
flogið er í björtu. Það kemur fyrir,
að loftið er rakt allt upp í veðra-
hvörfin (tropopause), og liggja þá
skýin hvert ofan á öðru. Getur
slíkt verið tilkomumikil sjón, þótt
ekki sýnist það árennilegt að
fljúga í gegnum slíkan vegg.
Skýin, sem myndast í fjalla-
bylgjum eru:
1. Skýjakambur (cap cloud)
2. Rotorský (göndulský)
3. Vindskafin linskuský (oddaský)
(altocumulus lenticularis)
4. Glitský (mother of pearl cloud).
Stundum nefnd perlumóðurský
(fremur sjaldséð).
Afstaða skýjanna til fjallgarðs-
ins, sem myndar fjallabylgjuna
(bylgjurnar), er venjulega sú, að
skýjakamurinn liggur á fjallgarð-
inum aðallega áveðurs. Rotorskýið
er fjærst og fer sú fjarlægð eftir
bylgjulengdinni, en efri skýin
hallast síðan að fjallgarðinum og
glitskýin eru oftast yfir brún hans
hlémegin (sjá 1. mynd).
Lýsing á skýjunum
1. Skýjakambur (cap cloud). Skýið
myndast áveðurs á fjallgarðin-
um, en eyðist hlémegin. Þarna
er mikið upp- og niðurstreymi
og snarpir sveipir myndast
stundum í hlíðunum hlémegin.
Skýið hylur oftast fjallatind-
ana, og í því er talsverð eða
mikil ísing, þegar frostmarks-
línan liggur lágt.
2. Rotor (göndulský). Myndast
hlémegin við fjallgarðinn undir
fjallabylgjunni. Skýin líta út
sem röð af bólstrum oft sund-
urtættum, og liggur röðin sam-
síða fjallgarðinum. Neðra borð
rotorsins er oft neðan við
fjallatindana og getur náð allt
niður á yfirborð sléttlendisins,
en efra borðið nær mishátt upp
I loft, stundum allt að tvöfaldri
hæð fjallgarðsins. Rotorinn
getur jafnvel náð allt upp í
miðskýin eða enn hærra upp að
veðrahvörfunum. Mynda þá
fjallbylgjuskýin samfelldan
Stundum er mikil kvika fyrir
ofan skýin og eins á milli skýja-
laganna. Þetta getur verið
hættulegt, þar eð smávægilegur
hæðarmismunur breytir svif-
mjúku flugi skyndilega í kviku-
fullt og ókyrrt flug. Vind-
straumurinn hættir þá að vera
kvikulaus og breytist í ólgandi
kvikuflaum, sem tætir útlínur
skýjanna. Þarna er mikil kvika
og hættuleg. Þarna getur því
verið skipting á kvikulausum og
ólgandi kvikulögum. Dæma má
þetta af útliti og lögun linsu-
skýjanna. Þegar þau eru slétt-
felld og regluleg er vindstraum-
urinn kvikulaus, en jafnskjótt
og útlínur skýjanna verða
tætingslegar má gera ráð fyrir
mikilli kviku. Verst er, þegar
loftið er svo þurrt, að engin ský
myndast eða flogið er í myrkri,
þá sjást ekki þessi hættumerki.
4. Glitský (perlumóðurský). Þessi
ský eru sjaldséð, en þegar þau
sjást er það eftir sólsetur, og
eru þau þá í um það bil 80—90
þús. feta hæð (25—30 km). Tal-
ið er, að þau séu samsett úr
frostkældum vatnsdropum, en
litadýrð þeirra ber vitni um það
líkt og regnboginn. Þetta sýnir
einnig hversu hátt áhrifa frá
fjallabylgjum gætir.
Almennt
Það þarf ekki nema 300 feta há
hálsadrög eða hóla til þess að
orsaka fjallabylgjur. Styrkleiki
bylgjunnar fer að nokkru eftir
hæð fjallanna og bratta jafnt sem
vindhraðanum. Öll ský, sem virð-
ast kyrrstæð, þrátt fyrir sterka
vinda í lofthjúpnum, benda til
þess, að þar séu bylgjuský og
fjallabylgjur.
1. Lárétta bylgjulengdin (A )★ er
venjulega á bilinu 5—25 km, en
flestar bylgjur hafa bylgju-
lengd kringum 10 km.
2. Lóðrétta tvöfalda sveiflan get-
ur orðið 2000 m eða hærri, og
mesta lóðrétta vindstreymið
um 25 m/sek. (5000 fet/mín.)
3. Fyrsta bylgjan er venjulega um