Morgunblaðið - 20.01.1985, Blaðsíða 40

40
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 20. JANÚAR 1985
Snrtsýnifflieiui telja aö stór hlnti af
íerta skjala- o? bókasafna heimsins muni
vart lifa af næstu 60 árín.
I Þjóóarbókhlödunii í Washington
liggja sei milljónir binda, (iriójnngurinn
af ööum bókaforóanum, undir skemmd-
Iupplýsingasafninu stóra í British
Museum í London eru nú þegar fjórar
milljónir af „bókalíkum“.
Danskir íisindamenn leggja á ráóin
urn flótta — rilja taka sjaldgefar baekor
á mienefilmur og senda framritin til „eé
lífrar gejmstu" í Grsnlandsísnum.
I Austurríki hafa nýjar tilraunir meó
rafmeóferó rerió notaóar til aó rerja
skjalasöfn og handrit og einnig Stýrian-
béraóækjalasafnió semeraó ejóast
regna srooefndrar blekrotnunar.
Er allur bókaforði
heimsius
hverfa?
Mundi öðlast eilíft líf í Grœnlandsísnum
Bækur eru prentaðar á
pappír, sem unninn er úr
tréni — en svo sem allt líf-
rænt efni eldist það og ber
þess merki. Hreinræktaður
handgerður „tuskupappír"
hefur lengstar lífslíkur sé
hann vel geymdur, en þá er
tréni pappírsins fengið úr
hör og bómull. Útlitið er
engan veginn glæsilegt þeg-
ar um er að ræða pappír
sem framleiddur er í vélum
úr viðartréni, svo sem verið
hefur allt frá miðri 19. öld.
Álsúlfatið sem notað er til
að binda pappírskvoðuna
leiðir til sýruverkunar í til-
búna pappírnum og þannig
til hraðari hrörnunar hans.
Vélunninn pappír, sem nær
allur eða 90 % er unninn úr
tilbúnu viðartréni, hefur
enn skemmri endingu.
Trénisagnirnar í viðarkvoð-
unni hafa dekkjandi og
gulnandi áhrif á pappírinn
um leið og hann verður
stökkur fyrir snertingu við
súrefni og birtu, einkum í
fellingum og stöðum sem
mest mæðir á.
Hættulega mikil sýrumyndun
{ pappírnum verður enn meiri
vegna þess að 20 milljón tonnum
af brennisteinstvisýringi er
þyrlað árlega upp i andrúmsloft-
ið kringum jörðina, að þvi er sér-
fræðingar telja. Þessi eyðandi
gös súrna í brennisteinstvisýr-
ingi, skemmdur pappírinn verð-
ur brátt yfirsýrður og efnafræði-
lega brennur hann og leysist
upp.
Brennisteinstvísýringur er
sérstaklega hættulegur við háan
stofuhita. Bókafræðingurinn dr.
Pranz Kroller i Graz telur að
lengja megi líf bóka með þvf að
lækka geymsluhitann niður i 2,5
gráður á Celsíus. Þessvegna hef-
ur Háskólabókasafnið í Graz,
sem hann stjórnar, komið 10.000
bindum af sinum dýrmætustu
bókum fyrir i sérstaklega útbún-
um byrgjum þar sem hitastigið
er 17° C og raki fer ekki upp
fyrir 50 gráður.
Kroller hefði kosið að geyma
þessar dýrmætu bækur safnsins
f frysti þar sem hiti færi ekki
upp fyrir 4 stig, en það er ákaf-
lega dýrt þar eð 5 stiga kæling
þarf fjórum sinnum meiri orku
en hitun um jafnmargar gráður.
Af sömu ástæðu eru danskir vís-
indamenn nú að fara fram á það
að sjaldgæfum bókum verði
komið á míkrófilmur, og að
frumútgáfunum verði komið
fyrir til „eilifrar varðveislu" á
Grænlandi — f órafjarlægð frá
þvi fólki sem þær eru f rauninni
skrifaðar fyrir.
Dr. Helmut Lang aðstoðar-
framkvæmdstjóri Þjóðarbók-
hlöðunnar f Vinarborg telur að
Eru bækur sem verið er að
skrifa, prenta og gefa út a&eins
stundarfyrirbrigði, sem bverfur
með tímanum?
Margar dýrmætar bækur í heiminum
eru að grotna niðvt og munu með tímanum
eyðast nema nýjar aðferðir
komi þeim til varnar
fólk sé f rauninni meiri skað-
valdar en bæði hiti og sýruloft.
Ástæðan er sú að Vínarborg er
til allrar hamingju í tempruðu
loftslagi — en 2.000 lesendur
nota Þjóðarbókasafnið daglega
og slíta upp þessum 6.000 bókum
þar..."
Viðgerðardeild bókasafnsins
hefur því þróað upp nýja aðferð
við að geyma pappir og er með i
gangi tilraunir til að gegnsýra
pappirinn með plastefnum. Slík-
ar aðferðir duga vitanlega að-
eins til að verja einstaka bóka-
dýrgripi.
En annar „sýruóvinur" liggur í
leyni í skjala- og bókasöfnum —
blekrotnunin. Sérstaklega stafar
bókum sem skrifaðar voru fyrir
miðja 20. öld með járngallinbleki
hætta af honum. Þessi tegund
var notuð fram að þeim tíma og
í margar aldir þar á undan.
Þetta járngallinblek er sam-
sett úr einum skammti af arab-
ískri gúmkvoðu úr akasfutrjám,
tveimur skömmtum af blek-
hnotu og 20 skömmtum af
sterku víni. Stöku sinnum var
þvagi líka bætt út í.
Með tímanum hvarf 5—10 af
hundraði af rakanum i pappirn-
um fyrir áhrif gallinsýringsins.
Efnafræðilega má segja að sellu-
lósið breytist í uppleysanlega
glúkósu í vatni. í eyrum venju-
legs fólks virðist það kannski
skaðlaust, en i augum skjala-
varðanna er það sannarlega ekki
svo, því skemmda letrið verður
stökkt sem gler og hrynur af við
minnstu snertingu. Hafi aðeins
verið skrifað öðrum megin á
pappir með blekrotnun þá er
hægt að lesa af honum eins og
stensli, eða úr götunum þar sem
8tafirnir voru áður. En það er
varla mögulegt þar sem skrifað
hefur verið beggja megin á
pappírinn. Eyðileggingin er þá
endanleg. Ef til vill ætti að taka
fram að prentblek og vissar teg-
undir af skrifbleki, sem að
Um nokkurt skeið hefur
vinnustofa Trobasar unnið að
hreinsun með heimasmíðuðum
þvottavélum sem nota skaðlaus
þvottaefni er sérstaklega hafa
verið fundin upp til þessara
nota. Hreinsa má um 1.000 blöð
af A4-stærð, sem er heil bók, af
alls konar skaðlegum efnum með
einni skammtíma meðferð og um
leið er tækifærið notað til að
skola burtu öllum sýrum. Þarna
sannast að nauðsynin er móðir
allra uppfinninga, þvi starfsfólk-
ið í Graz verður að sjá um tvö-
falt magn af bókum miðað við
önnur skjalasöfn, þar sem ein
manneskja sér um hverja 500
hillumetra, en Styrian-skjala-
safnið er 35 þúsund hillumetrar.
Smfði raftækisins kom rétt i
tæka tíð, því 15% af safninu var
þegar í hættu vegna „blekrotn-
unar“. Karl Trobas er nú að
tengja „þvottavélina” við raf-
tækið til að sameina hreinsun og
endurbætur. Um nokkurt skeið
hafa bækur verið „þvegnar" með
aðferð Trobasar í London og
fleiri lönd hafa einnig sýnt þess-
ari rafmeðferð mikinn áhuga.
(Þýtt af E.Pá. úr Austria today.)
grunni til eru úr kolefnadufti,
eru venjulega ónæmar fyrir
þessari sýruhættu sem svo mjög
einkennir járnblekið, en hún get-
ur líka alveg eins orðið þótt um
kolablek sé að ræða.
Hvað á þá til bragðs að taka
gegn sýruáhrifunum á pappír-
inn? Hin hefðbundna leið er að
þvo sýruefnin úr hverju blaði.
önnur aðferð er að gera sýruna
óvirka með efnafræðilegum að-
ferðum. Vitanlega er ekki hægt
að komast hjá þvi að skaða
pappírinn með slíkum efnum og
iangtimaáhrifin af meðferðinni
verða ekki séð fyrir. Aðferðin er
lika timafrek, þvi ekki er hægt
að taka fyrir meira en 50—100
stök blöð i einni meðferð, sem
tekur 20 til 40 klukkustundir, ef
á nokkurn veginn að tryggja
árangur.
Nú hefur Karl Trobas yfir-
maður viðgerðardeildarinnar i
Graz byrjað á nýrri aðferð.
Pappfr sem er að eyðileggjast er
algerlega losaður við hættulega
sýrumyndun á 15 minútum með
rafstraumsmeðferð. Með sömu
aðferð má lýsa gulnaða hluta
pappírsins án þess að nota sterk
efni. Unnið er að tilraunum með
að hreinsa bækur og skjöl með
þessari rafmeðferð, og jafnframt
að gera þau „ónæm“ fyrir slikum
sýrum og öðrum hættulegum
efnabreytingum.