Morgunblaðið - 20.01.1985, Blaðsíða 16

16 B
MORGUNBLADID, SUNNUDAGUR 20. JANtJAR 1985
Skáldið í mér er
jafn mikilvægt
og stjórnandinn
— segir Knut Ödegárd forstjóri Norræna hússins
Hann er skáld og óðalseigandi, var
menningarstjóri Syðri Þrændalaga og
bókmenntagagnrýnandi við Aftenpost-
en í Osló, ætlaði sér að verða listmálari
eða prestur en er nú forstjóri Norræna
hússins í Reykjavík. Það þarf vart að
kynna hinn nýja forstjóra, Knut Arne
Ödegard, en hann kom fyrst hingaö til
lands fyrir 13 árum. Hann er höfundur
10 bóka sem þýddar hafa verið á ýmis
tungumál, þeirra á meðal eru Ijóða-
bækur, eitt leikrit, barnabók og tvær
unglingasögur. Hann hefur þrisvar
hlotið hæsta ríkisstyrk listamanna í
Noregi og hlotið ótal viöurkenningar
fyrir ritstörf sín. Þar að auki hefur
Ödegárd þýtt verk margra íslenskra
höfunda á norsku svo sem Einars
Braga, Olafs Jóhanns Sigurðssonar og
Thors Vilhjálmssonar svo og perlur ís-
lenskra bókmennta, Lilju Eysteins Ás-
grímssonar og Geisla eftir Einar
Skúlason. Ödegárd er einnig bundinn
Islandi öðrum böndum, giftur íslenskri
konu, Þorgerði Ingólfsdóttur kórstjóra.
í sumar hlaut hann eftirsótt verðlaun,
Bastian-þýðingarverðlaun fyrir þýð-
ingu á bókinni „Fljótt, fljótt sagði fugl-
inn“ eftir Thor Vilhjálmsson. „Ný-
norskan blómstrar í meðförum hans.
Málið sem hann beitir er safaríkt og
kraftmikið og hann nýtir sér uppsprett-
ur tungunnar af miklu listfengi,“ sagði
m.a. í áliti dómnefndar norska þýð-
endasambandsins.
„Ég er 39 ára gamall, fæddur og
uppalinn í litlum bæ í vesturhluta
Noregs, Molde í Raumsdal, það er
mikill menningarbær þó þar búi
ekki nema 20.000 íbúar," segir hann
þar sem hann situr í skrifstofu for-
stjórans í Norræna húsinu.
„Sérstaklega er bókmenntaáhugi
mikill, enda ólst Björnstjerne
Björnson upp í Molde og gekk þar í
skóla. Þetta umhverfi hefur haft
áhrif á marga rithöfunda, t.d. eru
flestar persónur í sveitalífssögum
Bjömsons frá Raumsdal, má þar
t.d. nefna Sigrúnu frá Sunnuhvoli
og Ibsen skrifaöi bæði „Fruen fra
havet“ og „Rosmersholm“ í Molde.
Bernskuheimili mitt veitti mér
mikla hvatningu sem verðandi
listamanni, foreldrar mínir eru
bæði mjög áhugasöm um listir.
Faðir minn málar og yrkir og hann
var fyrsti kennari minn í málara-
listinni. Móðir mín sá til þess að við
systkinin lærðum á píanó, og þar að
auki lærði ég að leika á flautu. Þeg-
ar ég var í menntaskóla var heimili
mitt miðstöð unga fólksins í skólan-
um sem haföi áhuga á bókmenntum
og listum — á hverjum sunnudegi
var lesið upphátt úr biblíunni, lesin
ævintýr og lesið úr helstu bók-
menntaverkunum, norskum og evr-
ópskum.“
Oðalseigandi í Noregi
Föðurafi Ödegards var óðals-
bóndi og átti jörð rétt utan við
Molde. Hann fæddist 1869 og dó
1965, 96 ára gamall.
„Afi minn hafði mikil áhrif á
mig, hann var mjög sterkur
persónuleiki. Hann var skáld, skrif-
aði talsvert í blöð og tímarit, og
hann var einnig mikill stjórnmála-
maður, m.a. einn af stofnendum
Bændaflokksins í Noregi, og var
forseti sýslustjórnar í mörg ár. En
fyrst og fremst var hann bóndi, og
hann kenndi mér að bera virðingu
fyrir jörðinni og öllu því sem vex og
grær. Hann var af gömlu kynslóð-
inni, þeirri sem hafði auga fyrir
þeim töfrum sem fylgir því að yrkja
jörðina. Við sáningu á vorin tók
hann alltaf ofan, þetta var eins og
þáttur í trúarbrögðum sem eru
eldri en allar kirkjur, nokkurs kon-
ar þjónusta við guð. Hann bjó yfir
frumstæðum krafti, og var í fullu
fjöri fram yfir nírætt og þvf lét
hann jörðina ekki frá sér fyrr en I
faðir minn var orðinn roskinn. Fað-
ir minn lét jörðina því beint i mínar
hendur. Og nú sit ég hér á Islandi
og er óðalsbóndi í Noregi! En ég á
góða nágranna sem sjá um jörðina
fyrir mig.
Þótt bókmenntir hafi verið hátt
skrifaðar á bernskuheimili mínu,
ætlaði ég þó ekki að leggja ritstörf
fyrir mig, það var ekki fyrr en ég
var farinn að heiman að ég fór
„Afi minn hafði mikil
áhrif á mig, hann var mjög
sterkur persónuleiki."
•••••
eitthvað að fást við þau að ráði. Eg
ætlaði upphaflega að verða málari!
Ég var i tímum hjá mörgum list-
málurum n,.a. Svarstad. Smátt og
smátt fann ég þó að ég átti auðveld-
ast með að tjá mig með pennanum
eða öllu heldur ritvélinni, en sem
skáld er ég nokkurs konar orð-
myndlistarmaður — skáldskapur
minn er mjög myndrænn.
Það var ekki fyrr en ég var byrj-
aður í háskólanámi í Osló að ég fór
að yrkja af einhverri alvöru, en þar
var ég við nám í guðfræði, bók-
menntum og tungumálum."
— Varstu að hugsa um að verða
prestur?
„Já, ég var að hugsa um það, en
hætti við þegar skáldið fór að ná
yfirhöndinni!"
— Er ekki gott fyrir skáldið að
hafa verið í guðfræði?
„Jú, en það er ekki eingöngu gott
fyrir skáld og rithöfunda. Guðfræð-
in er lykilnám fyrir þá sem vilja
kynnast hjartslætti menningar
okkar. Listamenn fá ómældan inn-
blástur úr biblíunni, án kristninnar
væri Evrópa í dag án þeirra stór-
verka sem viö þekkjum m.a. úr tón-
listinni, bókmenntunum, myndlist
og byggingarlist. Það er einnig
staðreynd að kristindómurinn gaf
okkur orðið, skriftir á skinn og
skinnhandrit, og lagði grundvöllinn
að hinni gömlu Ijóðlist sem við er-
um svo stolt af. Það heyrðist lítið
frá Norðurlöndunum þar til eftir
kristnitökuna. Það má líkja biblí-
unni og kristindóminum við upp-
sprettu og sem nútímaskáld og and-
ans maður bergi ég á daglega.
Hugsunarháttur okkar og tilfinn-
ingalíf, já, lífshættir okkar allir eru
undir miklum áhrifum af kristinni
trú, þetta á við um okkur öll óháð
þeim persónulegu sjónarmiðum
sem við höfum hvert og eitt.
Þegar ég var í guðfræðinni, sendi
ég frá mér fyrstu ljóðabók mína, en
hún kom út ’67 þegar ég var 22 ára
gamall."
— Hvernig var bókinni tekið?
„Ég fékk mjög góða dóma, bæði
frá hægri og vinstri."
í námi hjá sjálf-
menntuöum kennara
Það var um þetta leyti sem Knut
Ödegárd kynntist Ásmund Bryn-
ildsen sem hann segir að hafi haft
mikil áhrif á sig.
„Ásmund var nokkurskonar
tímaskekkja, einn síðasti fulltrúi
þess hóps lærðra manna sem nú eru
að deyja út, manna sem voru ekki
sérmenntaðir á einhverju einu sviði
og áttu auðvelt með að tengja sam-
an ólíkar greinar. Hann var sjálf-
menntaður fjölfræðingur, var vel
„Guðfrœðin er lykilnám
fyrir þá sem vilja kynnast
hjartslœtti menningar
okkar. “
að sér í stærðfræði og stjörnufræði
sem og heimspeki, ikonlist og
tungumálum, fornum sem nýjum.
Það sem var öðru fremur óvenju-
legt við Ásmund voru hæfileikar
hans og vilji til að sjá hlutina í
samhengi, byggt á nokkurskonar
samruna heimspeki, fyrst var hann
platonsk-kristinn og síðar snéri
hann sér meir og meir að rússnesk-
um orþódox-hugsunarhætti.
Ásmund var kennari minn. Sam-
anborið við hann, með allri þeirri
þekkingu og skilningi, já, visku sem
hann bjó yfir var ég sem ómenntað-
ur maður. Ásmund benti mér á
bækur sem hann ráðlagði mér að
lesa, og í því sambandi var nauö-
synlegt að lesa höfuðritin, lesa
skáldin, heimspekingana og nátt-
úruvisindamennina sem hafa lagt
grunninn að hinu andlega lífi okkar
í dag. Það var ekki spurning um að
tileinka sér þekkingu á nöfnum og
ártölum, heldur persónuleg tileink-
un ákveðinna hugmynda, hugsana,
skapandi lífs. Og þá var nauðsyn-
legt að læra allt frá grunni.
Það var undarleg reynsla að sitja
með þessum sjálfmenntaða manni
sem las rússneska meistara á
rússnesku, hin helgu rit á hebresku
og forngrísku, og norrænar bók-
menntir á fornnorsku og íslensku.
Aðferð hans við kennsluna var lík
þeirri sem Forn-Grikkir notuðu og
við þekkjum einnig frá norrænum
venjum, þ.e. samtalið milli kennara
og nemanda þar sem kennarinn fær
nemandann sjálfan til að uppgötva
það sem mikilvægt er.“
— Miðaðist kennslan við undir-
búning undir lífið og tilveruna
eða...
„Eflaust undirbúning undir lífið.
Öll þekking sem ekki hefur í för
• •#••
„Það má líkja biblíunni
og kristindóminum við
uppsprettu og sem nútíma-
skáld og andans maður
bergi ég á daglega. “
••§••
með sér ríkara líf er til einskis nýt.
Fyrir mér er lífið og listin eitt og
hið sama, eða öllu heldur eitt meg-
inhlutverk listarinnar er að halda
manneskjunni lifandi, listin er nok-
kurskonar varnarkerfi gegn öllu
sem reynir að slæva hugsana- og
tilfinningalíf okkar, öllu sem vill
gera okkur að þrælum vanahugs-
ana, andlegra og líkamlegra fjötra
eða efnishyggju.
Það var Ásmund sem hafði sam-
band við Aftenposten og kom því til
leiðar að ég gerðist bókmennta-
gagnrýnandi þar árið 1969.“
— Var Ásmund þekktur í Nor-
egi?
„Já og nei. Hann var mikið lesinn
og rætt um verk hans í þröngum
hópi menntamanna, en það voru
aðrar hugmyndir og hugmynda-
fræði sem réðu ríkjum meðal
flestra ungra Iistamanna, sérstak-
lega þó rithöfunda, annarsvegar
frumstæður marxismi, sem ég er
reyndar viss um að Marx sjálfur
hefði gagnrýnt heiftarlega, og
hinsvegar einhverskonar hippa-
menning þar sem engar kröfur voru
gerðar til þekkingar, skýrrar hugs-
unar eða ábyrgðar. Ásmund var
aldrei vinsæll í þeim skilningi að
bækurnar hans væru metsölubæk-
ur. En eins og menn vita hétu best
seldu höfundarnir á dögum þeirra
Ibsens og Hamsuns Muus og
Halmrast og Muus seldi t.d. meira
en milljón bækur meðan heims-
skáldin okkar bjuggu við þröngan
kost. 1 dag heita met-
söluhöfundarnir Louis Másterson
og Kjell Hallbing — öðru nafni
Morgan Kane — og Margit Sande-
mo.
Kn áhrif listamanns á menn, þjóð
eða menningu er ekki hægt að mæla
eftir vinsældum, hverjum verður
t.d. í dag tíðhugsað um einhverja
setningu eftir Rudolf Muus úr bók-
um hans sem seldust þó milljónum
saman? Öðru máli gegnir um Ibsen,
f hann vitnar hver einasti Norð-
maður og oft án þess að gera sér
grein fyrir þvf, svo samgróinn er
hann og hugsanir hans þjóðarsál-
inni, verk hans eru hluti af lffshátt-
umookkar og hugsunarhætti.
Ásmund var aldrei vinsæll meðal
almennings, og heldur ekki meðal
margra svokallaðra starfsbræðra
minna, til þess var hann of krefjan-
di, of sjálfstæður og neitaði sjálfum
sér samkvæmt að ganga í takt við
aðra. En ég efast ekki um að hann
eigi eftir að hafa sífellt meiri áhrif
á hugsanalíf okkar.“
Knut Ödegárd vann við ritstörf
og var bókmenntagagnrýnandi
fram til ársins 1975. Þá var hann
ráöinn forstjóri Noregs Boklag. Þar
fékk hann m.a. til liðs við sig Ivar
Eskeland sem ritstjóra nýs bóka-
flokks, Nordisk Bibliotek, þar sem
m.a. voru þýdd verk eftir færeyska
og fslenska höfunda.
„Ég fékk mikið álit á Ivari Eske-
land og ég er á þeirri skoðun aö sú
„Ásmund var nokkurs
konar tímaskekkja."
••§••
gagnrýni sem hann hefur hlotið
hér, m.a. frá Halldóri Laxness, er
ósanngjörn og óréttlát."
1977 var hann ráðinn menningar-
og bíóstjóri í Kristiansund, og
tveim árum síðar 1979 tók hann við
starfi menningarstjóra í Suður-
Þrændalagafylki. En við forstjóra-
starfinu í Norræna húsinu tók hann
1. nóvember.
— Hefurðu einhvern tíma til að
sinna skáldinu í sjálfum þér?
„Já, skáldið í mér er jafn mikil-
vægt og stjórnandinn og ég held að
þeir geti lifað góðu lífi hver með
öðrum. Ég hef tekið þá ákvörðun að
gefa skáldinu eitthvað af tima mín-
um og ég er viss um að það er mikill
styrkur í starfi sem þessu að vera í
nánu sambandi við skapandi þætti i
sjálfum sér. Hugmyndaflug er einn
mikilvægasti þáttur hvers lista-
manns og einnig þeirra sem fást við
skipulagningu listrænna viðburða.
Á siðustu árum, er ég hef starfað
sem menningarstjóri hafa komið út
margar bækur eftir mig, m.a. kom
allra besta Ijóðasafn mitt út í fyrra.
1983 var óvenjulega gott bókaár
hvað mig snertir: ljóðasafnið kom
út og skátdsaga, í Frakklandi var
úrval ljóða minna gefið út, og auk
þess kom út þýðing mín á skáldsögu
Thors Vilhjálmssonar „Fljótt, fljótt
sagði fuglinn". Ég hef haft tíma,
bæði til að sinna eigin ritstörfum,
og þýða verk erlendra höfunda
ásamt því að vera bókmennta-
gagnrýnandi við Aftenposten.
Norsk stjórnvöld hafa verið mér
mjög vinsamleg og veitt mér ótal
styrki til að ég gæti lokið við þau
verkefni sem ég hef verið með í
smíðum. Á síðustu árum hef ég tek-
ið að mér mörg mjög krefjandi
verkefni, ég nefni hér sem dæmi
þýðingar mínar á „Lilju“ bróður
Eysteins og „Geisla" Einars Skúla-
sonar, en báðar bækurnar eru með
löngum inngangi, þar sem fjallað er
um miðaldakveöskap, lífshætti og
hugsunarhátt á þeim tíma, bæði á
íslandi og í Noregi. Sérstaklega hef
ég verið upptekinn af kaþólskri
hugmyndafræði þar eins og hún
kemur fram í kringum erkibisk-
upsstólinn í Niðarósi, sem í langan
tíma var einnig yfir biskupunum í
Skálholti og á Hólum. Ég hef velt
mikið fyrir mér þeim áhrifum sem
skólarnir í Evrópu höfðu og einnig
fyrri hugmyndum sem eiga rætur
að rekja í írsku, ensku og rússnesku
hugmyndalífi. Sem nútímaskáld hef
ég orðið fyrir miklum áhrifum af
miðaldahugmyndafræði og skáld-
skapariist sem var í hávegum höfð
á hinum svokölluðu „myrku“ mið-
öldum. Og ég hef komist að þeirri
niðurstöðu að miðaldirnar á Norð-
urlöndum hafi verið óheyrilega rík-
ar, þetta var tímabil lista og hug-
myndaauðgi þar sem mikið sam-
band var haft við allar merkustu
menntastofnanir í Evrópu. Við er-
um einangraðri í dag en fólk var þá,
þrátt fyrir sjónvörp okkar og síma.“
— Hvenær fékkstu fyrst áhuga á
íslandi?
• •#••
„Eitt meginhlutverk list-
arinnar er að halda mann-
eskjunni lifandi."
„Ég kom hingað í fyrsta sinn
1971, sem fulltrúi norska
rithöfundasambandsins á ráðstefnu
náttúruvísindamanna. Það er
ánægjulegt fyrir mig nú í dag að
segja að það var Norræna húsinu að
þakka að ég eignaðist fyrstu vini
mína hér á íslandi. Góð vinkona
mín, Else Mia Einarsdóttir — norsk
kona sem gift er fslenska listmálar-
anum Hjörleifi Sigurðssyni — var
þá bókavörður hér í húsinu. Hún
vildi endilega koma mér i samband
við íslenska rithöfunda. Fyrst
hringdi hún í Einar Braga og hann
hefur frá þeim tíma verið góður og
tryggur vinur minn. Um sama leyti
kynntist ég fleiri rithöfundum fs-
lenskum og íslensku listafólki og á
seinni árum hef ég eignast sifellt