Morgunblaðið - 16.02.1985, Blaðsíða 16

16
MORGUNgLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 16. FEBRÚAR 1985
Ásdís Kristjánsdóttir sjúkraþjálfari
Bergþóra Baldursdóttir sjúkraþjálfari
Jóhann Axelsson lífeðlisfræðingur:
KRANSÆÐASJÚKDÓMAR OG ÞOLÞJÁLFUN
Álagspróf á gönguþolbraut.
kransæðasjúkdóma. Skilgrein-
ingar háþrýstings eru nokkuð á
reiki. Alþjóðaheilbrigðismála-
stofnunin (WHO) hefur lagt til að
við greiningu sjúkdómsins verði
miðað við 160 eða hærra í systólu,
eða 95 og hærra i díastólu. Aðrir
vilja setja mörkin lægri og miða
við 140/90 mmHg í hvíld (7).
Flestir höfundar telja að þolþjálf-
un fólks sem er undir háþrýsti-
mörkunum hafi engin umtalsverð
áhrif á blóðþrýsting þeirra í hvíld
(8,9) og álykta að engar öruggar
ábendingar séu um að vernda
megi fólk gegn háþrýstingi með
kerfisbundinni þolþjálfun (7). Þó
rengja sömu höfundar ekki að þol-
þjálfun veiti einnig nokkra vernd
gegn streitu (sbr. hér að ofan).
Ekki draga þeir heldur í efa að
offita og streita séu áhættuþættir
háþrýstings. Þótt við rengjum
ekki niðurstöður þessara höfunda
hvað varðar hvíldarþrýsting heil-
brigðra, þá drögum við ályktanir
þeirra í efa.
Neysla dýrafitu
og kólesteróls
Því mettaðri sem fita er (þ.e.
færri tvíbindingar) þeim mun
meiri áhætta er talin tengjast
neyslu hennar. Neysla mettaðrar
fitu og kólesteróls hækkar magn
þess síðartalda í blóði. Nýlegar
rannsóknir hafa sýnt að neysla
' fitu sem hundraðshlutfalla orku
er heldur meiri í öllum aldurs-
flokkum Héraðsbúa en Reykvík-
inga. Sama gildir um kólesteról.
(10).
f samræmi við þetta var því
spáð að kólesteról myndi mælast
lægra í blóði reykvískra barna. Sú
varð reyndin. Heildarkólesteról í
blóði barna á Héraði er 24%
Áhrif þolþjálfunar
á hjarta og blóðrás
Á dögunum birti Mbl. frétt þar sem erlendur vísindamaður dregur mjög í
efa hollustu líkamlegrar áreynslu fyrir hjarta- og æðasjúklinga.
Vegna þess hve kransæða- og fleiri æðasjúkdómar virðast algengir hér á
landi og áróður mikill fyrir hvers konar líkamsrækt, sneri Mbl. sér til Dr.
Jóhanns Axelssonar, prófessors í lífeðlisfræði við læknadeild háskólans, og
leitaði álits hans á umræddri frétt.
Dr. Jóhann sagði að auðvitað væri það rétt hjá greinarhöfundi að skyndi-
leg og mikil áreynsla gæti reynst öllum hættuleg. Sjálfsagt væri að vara fólk
við að fara of geyst af stað, en fagfólk gæti metið líkamsþol og gert
skynsamlegar æfíngaáætlanir fyrir hvern og einn. Einnig yrði að taka tillit til
frábendinga kröftugrar þjálfunar, sem læknar og sjúkraþjálfarar gætu met-
ið. Ekki vildi Jóhann heídur leggja að jöfnu hollustu allrar líkamsþjálfunar.
Hann sagði að hjarta- og æðasjúklingum væri t.d. ráðlagt að fara mjög
varlega í vöðvarækt og þær æfíngar, sem helst væri beitt í því skyni, því þær
gætu valdið hættulegri hækkun á blóðþrýstingi.
Hins vegar taldi hann víst að skynsamleg úthalds- eða þolþjálfun væri
gagnleg bæði til verndunar og viðgerða eftir kransæðastíflu og fylgikvilla
hennar. Vísaði hann um þau efni til greina um kransæðasjúkdóma og
þolþjálfun, sem birtust nýlega í félagsmiðli íslenskra sjúkraþjálfara og við
birtum hér með leyfi höfunda og ritstjórnar.
Hér á eftir birtum við fyrri greinina: Áhrif þolþjálfunar á hjarta og
blóðrás. Sú síðari: Þáttur þolþjálfunar í endurhæfingu kransæðasjúklinga,
birtist í blaðinu á morgun.
Niðurstöður margra faralds-
fræðilegra rannsókna benda til
þess að fólk sem stundar reglu-
bundna líkamsþjálfun fái krans-
æðasjúkdóma sjaldnar og síðar á
ævinni en hinir sem ekki sinna
líkamsrækt (1,2,3). Sú líkamsrækt
sem við höfum í huga er úthalds-
eða þolþjálfun (hlaup, hjólreiðar,
sund o.fl.) en ekki vöðvarækt.
Áhrif slíkrar þjálfunar á starf-
semi hjarta og æða geta verið
meira og minna óbein og skoðanir
á orsakatengslum aukins þols og
minnkaðrar áhættu, þ.e. minni
iíkum á kransæðasjúkdómum, eru
mjög skiptar.
Við munum skiptaþessu grein-
arkorni í tvo hluta. I þeim fyrri
reynum við að leita svara við því í
hverju meint fyrirbyggjandi eða
verndandi áhrif þolþjálfunar gætu
verið fólgin, en í þeim síðari leggja
meiri áherslu á hugsanlega nyt-
semi þolþjálfunar við viðgerðir
eftir hjartaáfall.
Um verndandi áhrif
þolþjálfunar
Reykingar, streita, hraður
hvíldarpúls, háþrýstingur, neysla
mikillar dýrafitu og kólesteróls,
kyrrsetur, offita og ofþyngd, mik-
ið magn kólesteróls og þríglyser-
íða og lágt hlutfall HDL og LDL í
blóði — allt er þetta ásamt krans-
æðasjúkdómum í ættinni talið
auka líkur einstaklings á að fá þá
sjúkdóma. Á alla þessa þætti
nema erfðirnar virðist þolþjálfun
hafa heppileg áhrif og ætti sam-
kvæmt því að veita iðkendum
verulega vernd, þ.e. draga úr lík-
um þess að þeir fái kransæðasjúk-
dóma.
Við munum nú reyna að styðja
þessa fullyrðingu rökum og fjalla
þá um hvern áhættuþátt fyrir sig.
Suma með örfáum orðum, aðra ýt-
arlegar eftir því sem okkur finnst
tilefni til.
Reykingar
Ýmsar faraldsfræðilegar rann-
sóknir benda til þess að þátttaka í
reglubundinni líkamsþjálfun
stuðli að bættum neysluvenjum,
m.a. minnkaðri tóbaksneyslu (4).
Streita
Mikið hefur verið rætt og ritað
um hagstæð áhrif líkamsþjálfunar
á „andlega heilsu" iðkenda. Höf-
undar ætla sér ekki þá dul að
skilgreina andlega heilsu, hins-
vegar virðist okkur fjöldi rann-
sókna gefa til kynna að svefnleysi,
þreyta, áhyggjur og þunglyndi
sæki síður á líkamlega virka ein-
staklinga (5). Streita er talin einn
af áhættuþáttum hjarta- og æða-
sjúkdóma. Ef við erum sammála
um að ofangreind einkenni kunni
að vera einkenni streitu, þá virðist
líkamsþjálfun geta veitt nokkra
vernd gegn henni og þar með gegn
þeim sjúkdómum sem hún getur
leitt til.
Hradur hvfldarpúls
Það er alþekkt að íþróttamenn
hafa hægari hjartslátt í hvíld en
almennt gerist. Þetta á sérlega við
um þá er stunda þolþjálfun. Þeir
geta haft hvíldarpúls niður undir
30 slög á mínútu (6). Um möguleg-
ar orsakir þessa verður fjallað síð-
ar í þessari grein.
Háþrýstingur
Háþrýstingur er áhættuþáttur
ýmissa sjúkdóma annarra en
hærra en í jafnöldrum þeirra í
Reykjavík (11).
Eins og að ofan sagði virðist
þolþjálfun stuðla að æskilegum
breytingum í neysluvenjum iðk-
enda (4). Þeir minnka fituneyslu
sína og auka hlutfallslegt magn
ómettaðrar fitu í fæðunni.
Kyrrsetur
Enginn ágreiningur er um að
reglubundin þolþjálfun dragi úr
þessum áhættuþætti.
Offita og ofþyngd
Líkamsfita er mæld með húð-
fellinga- eða eðlismassamæling-
um. Reynt hefur verið að skil-
greina offitu sem ofgnótt fituvefs
utan á og inni í líkamanum og
offitumörkin sett 20% fyrir karla
en fyrir konur 30% af líkams-
þyngd (12,13). En það er ekki að-
eins hátt fituhlutfall sem er
hættulegt heldur er ofþyngd, án
tillits til hlutfallslegrar samsetn-
ingar líkamsvefja, einnig talin
áhættuþáttur kransæðasjúkdóma.
Flestir svokallaðir offitustuðlar,
sem stuðst er við í faraldsfræði-
legum rannsóknum, eru í raun
þyngdarstuðlar. Svo er t.d. um
„Quetelet-stuðul", sem segir um
þyngd yfir hæð í öðru veldi
(w/h2), „Ponderalstuðul", þyngd
yfir hæð í þriðja veldi og „Broca-
stuðul", (Þ/h-100). Þá er hér
þyngd í kílóum og h er hæð í senti-
metrum). í hóprannsóknum
Hjartaverndar hefur sá síðast-
nefndi verið notaður til að greina
offitu og þeir sem höfðu Broca-
stuðul «= 1,1 eða hærri taldir of
feitir. Þá sjúkdómsgreiningu
hlutu 35% karla á aldrinum
34—61 árs, sem búsettir voru á
höfuðborgarsvæðinu. Rannsóknir
hafa hnekkt þeirri tilgátu að
áreynsla auki matarlyst og neyslu
til jafns við þá eyðslu hitaeininga
sem hún veldur. Kemur hér tvennt
til: 1) Hæfileg áreynsla eykur ekki
matarlyst að ráði. 2) Löngu eftir
að áreynslu lýkur er efnaskipta-
hraði ennþá verulega hærri en
hann var fyrir áreynsluna. Ef rétt
reynist gæti reglubundin þjálfun
því aukið brennslu það mikið að af
leiði umtalsvert þyngdartap (14).
Til þess að tryggja árangur verður
þolþjálfun að sjálfsögðu að hald-
ast í hendur við skynsamlegt mat-
aræði.
Blódfitur
Lengi hefur verið vitað að hætt-
an á því að menn fái kransæða-
sjúkdóma vex með heildarmagni
kólesteróls og þríglyseríða í blóði
þeirra (15). Bæði þessi efni eru
byggingareiningar lípópróteina
blóðvökvans og þegar á árunum
upp úr 1950 birtust greinar, sem
sýndu tengsl kransæðasjúkdóma
og lípópróteina (16,17,18). Það var
þó ekki fyrr en 25 árum síðar að
mikilvægi þessa fundar varð lýð-
um ljóst (19,20) og athyglin beind-
ist frá heildarmagni kólesteróls að
innbyrðis hlutföllum hinna ýmsu
gerða lípópróteina. Nafngiftir
þeirra, VLD, LDL og HDL, vísa til
hlutfalls próteina og fitu í lípópró-
teininu. Þannig að hlutfallslega
mest er af próteinum í HDL en
minnst í VLDL. f grófum dráttum
má segja að svo virðist sem HDL
annars vegar og LDL og VLDL
hins vegar vinni hvor gegn öðrum
hvað æðakölkun varðar, þannig að
LDL fremji en HDL hemji. Ekki
eru menn á eitt sáttir um áhrif
þolþjálfunar á heildarmagn kóle-
steróls og þríglyseríða né á hlut-
[ fall HDL og LDL í blóði.
Samanburðarrannsóknir á
kyrrsetufólki og fólki sem leggur
stund á íþróttir gefa ekki einhlít
svör hvað varðar heildarmagn
kólesteróls og þríglyseríða
(21,22,23,34). Einhlít svör hafa
heldur ekki fengist með mæling-
um á þessum gildum í blóði ein-
staklinga fyrir og eftir reglu-
bundna þjálfun (25,26,27,28,29,30,
31,32). Þó virðist nokkurt sam-
komulag um að lækka megi þrí-
glyseríðið séu æfingar nógu tíðar,
þ.e. minnst annan hvern dag
(25,33,34,35,36). Ef það reynist
rétt, kynni reglubundin þolþjálfun
að veita nokkra vernd gegn krans-
æðasjúkdómum, þvi margir telja
mikið magn þríglyseríða í blóði
sjálfstæðan áhættuþátt þessa
kvilla eins og að ofan sagði. Þá eru
VLD-lípópróteinin, sem lýst er hér
að ofan, og sem hafa jákvæða
fylgni við ótímabær kransæða-
þrengsl, að miklu leyti gerð úr
þríglyseríðum.
Ekki heldur það vöku fyrir höf-
undum þessarar greinar að ekkert
samkomulag er í sjónmáli varð-
andi áhrif þolþjálfunar á heild-
armagn kólesteróls í blóði, því
obbi þess er tengdur próteinum og
myndar HDL eða LDL og flestir
virðast nú þeirrar skoðunar að sú
skipting kunni að skipta sköpum
miklu fremur en h,':Idarmagnið.
Hvort breyta megi því hlutfalli
með þjálfun virðist okkur því mik-
ilvægari spurning.
Ef það reynist rétt að þolþjálfun
breyti hlutföllum HDL-kólesteróls
og LDL-kólesteróls því fyrrnefnda
í vil má álykta að þjálfun veiti
nokkra vernd gegn æðakölkun og
dragi því úr líkum á kransæða-
sjúkdómum. Orsakatengsl þjálf-
unar og nefndra breytinga á hlut-
föllum lipópróteina eru hinsvegar
lítt þekkt og nauðsynlegt er að
hafa í huga að þolþjálfun hefur
umtalsverð áhrif á ýmsa þætti
aðra, sem tengjast blóðfitum.
Þannig virðist t.d. vera neikvæð
fylgni milli reykinga og HDL-
kólesteróls (37,38). Einnig er
neikvæð fylgni milli líkamsþunga
og HDL-kólesteróls (38) og talið er
að fitusamsetning fæðunnar hafi
áhrif á hlutföll HDL-kólesteróls
og annarrar fitu í blóði (39,10).
Samkvæmt ofansögðu um áhrif
þolþjálfunar á þá þætti sem nú
eru taldir gætu meint áhrif henn-
ar á HDL-hlutfallið að einhverju
leyti reynst óbein. Það skiptir þó
engu meginmáli fyrir höfunda,
eða lesendur, þessarar greinar því