Morgunblaðið - 16.02.1985, Blaðsíða 28

28
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 16. FEBRÚAR 1985

Utgefandi
Framkvæmdastjóri
Ritstjórar
Aðstoðarritstjóri
Fulltrúar ritstjóra
Fréttastjórar
Auglýsingastjóri
hf. Árvakur, Reykjavík.
Haraldur Sveinsson.
Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
Björn Bjarnason.
Þorbjörn Guömundsson,
Björn Jóhannsson,
Árni Jörgensen.
Freysteinn Jóhannsson,
Magnús Finnsson,
Sigtryggur Sigtryggsson,
Ágúst Ingi Jónsson.
Baldvin Jónsson.
Ritstjórn og skrifstofur: Aðalstræti 6, sími 10100. Auglýsingar: Aö-
alstræti 6, sími 22480. Afgreiösla: Kringlan 1, sími 83033. Áskrift-
argjald 330 kr. á mánuöi innanlands. f lausasölu 25 kr. eintakiö.
„Þar sem kirkjan
hefur ekki hlutverk“
Mikill meirihluti þjóða og
mannkyns nýtur ekki lýð-
ræðis né þegnréttinda; býr við
einhvers konar alræði og harð-
stjórn. Og mannfellir vegna
næringarskorts, sem heyrði til
íslands sögu fyrr á tíð, er við-
blasandi staðreynd víða í þriðja
heiminum.
Fá ríki eru verr stödd í þessu
efni en Eþíópía. Orsakir vandans
eru margþættar: þurrkar, al-
menn fáfræði sem er hemill á
sjálfsbjörg, borgarastyrjöld, en
ekki sízt marxísk-lenínísk þjóð-
félagsgerð.
Hjálparstofnun þjóðkirkjunn-
ar og Rauði kross íslands standa
að víðtæku hjálparstarfi í
Eþíópíu. Þetta hjálparstarf er
tvíþætt. í fyrsta lagi neyðar-
hjálp, sem lýtur að matargjöf og
heilbrigðisþjónustu. I annan
stað hjálp til sjálfshjálpar.
Blaðamaður Morgunblaðsins
var nýlega á ferð um Eþíópíu.
Hann hitti meðal annarra ís-
lenzk kristniboðshjón suður í
Konsó. Hann spyr þau um
starfsskilyrði í landi marxískrar
herstjórnar. Svarið var á þessa
leið:
„Auðvitað veldur það ákveðn-
um vanda aö stjórnin í landinu
er marxísk-lenínísk og hefur að
yfirlýstu markmiði að koma á
hörðum sósíalisma þar sem
kirkjan hefur ekki hlutverk. Það
er ljóst að starfsaðstaða kirkj-
unnar þrengizt og hún hefur ver-
ið að þrengjast eftir byltinguna.
Kirkjum hér hefur verið lokað
og kristnir menn ofsóttir síðustu
árin og eru enn þann dag í dag
... Yfirvöldin vilja helzt að
kirkja sinni eingöngu almennum
hjálpar- og mannúðarmálum en
ekki boðuninni, sem þó er frum-
köllun kirkjunnar. Fagnaðarer-
indið er ekki aðeins boðaö í orði
heldur einnig í verki með því að
hjálpa þeim, sem minna mega
sín og líkna þeim sem líða.“
Þetta viðtal er einkar lær-
dómsríkt. Það lýsir í senn sárri
neyð og þjóðfélagsgerð, sem lýt-
ur marxískri herstjórn og skrif-
ræði. Síðast en ekki sízt lýsir það
afarkostum, sem marxísk
stjórnvöld búa kristnu safnaðar-
og hjálparstarfi. „Kristnir menn
eru ofsóttir." „Starfsaðstaða
kirkjunnar þrengizt.“ „Kirkjum
hér hefur verið lokað.“ „Mark-
miðið er að koma á hörðum sósí-
alisma þar sem kirkjan hefur
ekki hlutverk.“ Það er víðar en í
Póllandi sem kirkjan á undir
högg að sækja.
Mikill meirihluti þjóða og
mannkyns býr ekki við lýðræði
og mannréttindi. Vestrænt lýð-
ræði er raunar í varnarstöðu í
veröldinni. Varnarsamstarf lýð-
ræðisríkja hefur tryggt frið í
okkar heimshluta í fjörutíu ár. Á
sama tíma hafa verið háð meir
en 150 staðbundin stríð annars
staðar í veröldinni, sem deytt
hafa fleiri menn en heimsstyrj-
öldin síðari, svo grimm sem hún
þó yar, ptríða geysa
enn í dag. Nefna má innrás Sov-
étríkjanna í Afganistan, sem var
hlutlaust ríki „utan hernaðar-
bandalags". Innrás Víet-Nam í
Kambódíu, eins kommúnistarík-
is í annað, talar og til okkar eft-
irtektarverða lexíu.
Róttæk þjóðfélagsöfl ganga
gjarnan fram með friðarorð á
vörum. Það friðartal nær þó
hvorki til styrjalda, sem háð er
undir merkjum sósíalisma né
friðar í eigin þjóðarbúskap. Þeir
sem berjast fyrir þjóðfélagi þar
sem „kirkjan hefur ekki hlut-
verk" halda greinilega að friður
sé aðeins innantómt og áróðurs-
tæknilegt orð.
NT klórar
í bakkann
Eftir að Morgunblaðið hafði
tvisvar skorað á NT að
finna þeirri staðhæfingu sinni
stað, að Morgunblaðið hafi verið
með “kommúnistaásakanir" í
garð dr. Gunnars Kristjánsson-
ar, sóknarprests, birtist heil for-
ystugrein í NT í gær undir fyrir-
sögninni „Kommúnistaásakanir
Morgunblaðsins".
Er langt síðan sést hefur á
einum stað jafn mikið innan-
tómt slagorðasafn um Morgun-
blaðið, áhrif þess og stefnu. At-
hyglisverðast við þessa forystu-
grein er, að NT getur ekki fundið
þeim orðum sinum stað, að
Morgunblaðið hafi verið með
„kommúnistaásakanir" í garð
Gunnars Kristjánssonar.
Til að klóra í bakkann hefur
NT leitað með logandi ljósi í
greinum eftir dr. Arnór Hanni-
balsson, sem hér birtust í sept-
ember sl., án þess þó að finna
það sem að var leitað, hvað þá
heldur að NT geti með nokkrum
rökum fært skoðanir Arnórs yfir
á Morgunblaðið. í lok þessa
orðavaðals klykkir NT út með
þessu: „Þetta er grófasta dæmið
um kommúnistaásakanir Mbl.
...“ Það er greinilegt að leiðara-
höfundur NT les Morgunblaðið
eins og óvinurinn hina helgu
bók.
Sigur gegn
Olympíu-
meisturum
Islendingar unnu sinn fyrsta
sigur gegn Júgóslövum í
handknattleik í fyrrakvöld, 20
mörk gegn 13. Þetta var stór
stund, sætur sigur, sem þakka
verður frábæru liði og einstök-
um þjálfara, Pólverjanum Bogd-
an Kowalczyk.
Morgunblaðið þakkar liði og
þjálfara frábært afrek i nafni
allra landsmanna og hvetur til
almenns stuðnings við íslenzkan
Umsjónarmaður Gísli Jónsson 275. þáttur
Þegar ég svaraði bréfi Þór-
unnar Guðmundsdóttur, ekki
alls fyrir löngu, var ekki trútt
um að ég sveipaði mig nokkr-
um lærdómsreyk á köflum. Af
þessu hafði ég lítils háttar
samviskubit, og er þeim mun
fegnari bréfi Odds Sigurðsson-
ar í Reykjavík, því sem fer hér
á eftir:
★
„Kæri Gísli!
Orð þín um sprungusveim í
síðasta þætti ísíensks máls í
Morgunblaðinu (26. jan. 1985)
fengu mig til að rita þessar
línur. Þar er vitnað í Orðabók
Menningarsjóðs þar sem
sprungusveimi er lýst að lík-
indum að ráði jarðfræðinga.
Að vonum færð þú mig ekki til
að gagnrýna orðasmíð þeirra
enda þarf til þekkingu á mál-
inu. En málið, sem þarf að
þekkja, er bæði jarðfræði og
íslenska. Jarðfræði má læra í
ýmsum skólum og jafnvel með
sjálfsnámi, sem mörg dæmi
eru til um hér á landi, en
móðurmálið verður að hafa á
tilfinningunni sem er meira
um vert en hvers kyns nám.
Auðvitað hafa ekki allir sömu
tilfinninguna og hefur það
bæði kosti og galla í för með
sér.
Því miður hefur ekkert fag-
orðasafn í jarðfræði hlotið
umfjöllun og viðurkenningu
sem er þó hverri vísindagrein
nauðsynlegt. Er það til veru-
legs baga fyrir alla sem um
fræðin fjalla. Þar er því fátt
um vel skilgreind fræðiheiti.
Ný slík hafa læðst inn í grein-
ar og bækur og unnið sér hefð,
sum að verðleikum en önnur
miður heppileg. í meðfylgjandi
bréfi til ritstjóra Náttúrufræð-
ingsins lýsi ég áliti mínu á
ofangreindu fræðiheiti. Álit
mitt þarf að sjálfsögðu ekki að
vera hótinu betra en þeirra
fræðimanna sem nota það og
líkar vel, en þar skilur á milli
hvað varðar tilfinningu fyrir
málinu.
Ég læt fljóta með það sem
einn samstarfsmanna minna
hefur tekið saman um fræði-
heiti á því sem á ensku er
nefnt „fissure swarm" og
kennir þar ýmissa grasa.
Með þökk fyrir þættina þína
um fslenskt mál.“
★
Þetta var bréf Odds Sigurðs-
sonar til mín. Það sem hann
lætur fljóta með, er um sinn
geymt, en bréf hans til Nátt-
úrufræðingsins birtist hér í
heilu lagi (Nfr. 1983, bls. 144):
„Sprungur á sveimi.
Mig langar til að vekja máls
á nýyrði í íslenskri jarðfræði-
umfjöllun. Væri óskandi að
aðrir tækju undir og þá yrði
skipst á skoðunum um mörg
önnur orð og fræðiheiti, enda
af nógu að taka.
Margt er það í náttúrunni
sem erfitt er að lýsa með orð-
um. Til þess eru myndir oft
betur fallnar, a.m.k. til skýr-
ingar með textanum. Engu að
síður verður ekki komist hjá
að fjalla um algeng fyrirbrigði
í ræðu og riti og ríður þá á að
vel takist til um orðaval og ný-
yrði.
Eitt er það orð, sem hefur
verið ofarlega á baugi í jarð-
fræðirannsóknum undanfarin
ár, en ég get ekki fellt mig við
og ég veit að svo er einnig um
ýmsa aðra. Það er sprungu-
sveimur. Þessu orði er ætlað að
lýsa kerfi sprungna sem er allt
að því aðskiljanlegur hluti
megineldstöðva. Þetta
sprungukerfi er reglulegt,
mjótt og langt belti, knippi eða
vöndur lóðréttra sprungna og
eru þær nær allar samsíða, eða
því sem næst. Sprungurnar
smjúga eldstöðina, eða segja
má að eldstöðin, sem er yfir-
leitt vænt kýli á landinu,
knippi sprungurnar saman. Til
dæmis er tilsvarandi sprungu-
belti Kröflueldstöðvarinnar
tæplega 100 km langt en víðast
innan við 6 km breitt.
í mörgum megineldstöðvum
er einnig kerfi bog- eða hring-
laga sprungna, sem tengjast
sigkatli þar sem hann mynd-
ast. Þessi tvennskonar kerfi
þarf að aðgreina enda eru þau
ólík aö eðli og útliti.
Orðið sveimur hefur ótví-
ræða merkingu óreglu, að því
er mér finnst, sbr. flugnasveim-
ur, sveimhugi og sögnin að
sveima. Þó getur það nálgast
að vera regluleg hvirfing. Þess
vegna finnst mér fjarri lagi að
hægt sé að lýsa ofangreindu
sprungukerfi, sem er langt og
mjótt og hefur ákveðna stefnu,
með orðinu sprungusveimur.
Má hæglega komast hjá því að
nota eitt ákveðið orð með því
að lýsa kerfisbundnum
sprungum í almennu orðalagi
þar til vel viðeigandi orð kem-
ur fram. Sjálfur hef ég notað
sprungubelti í skrifum um
fyrirbærið, en það var að sumu
leyti fremur lýsing en heiti.
Sprungubelti finnst mér þó vel
koma til greina sem fræðiheiti.
Hvað hringsprungunum við-
víkur má kalla þær sprungu-
hvirfingu eða sprunguhverfi.
Síðara orðið notar Árni Böðv-
arsson í Árbók Ferðafélags ís-
lands 1976 (bls. 19), án þess að
skilgreina það nákvæmlega."
★
Ekki linnir fréttum af bisk-
upseistanu. Ársæll Pálsson í
Hafnarfirði segir svo:
„Herra Gísli Jónsson.
Ég vil þakka þér hina ágætu
þætti í Morgunblaðinu „ís-
lenskt mál“. I þætti nr. 270,
Mbl. 12. jan. sl., ferð þú orðum
um bréf, er berst frá Hafnar-
firði, þar sem fjallað er um
vöðva á útlimi kinda, og kall-
ast biskupseista.
Ég var orðinn um fertugt,
þegar ég heyrði þetta orð í
fyrsta sinn. Það var um borð í
togara, jafnaldri minn, vél-
stjóri þar um borð, viðhafði
þetta orð, eitt sinn er kjöt var
á borðum. Hann var sunnan og
þingeyskrar ættar, kom suður
sextán eða sautján ára gamall.
Umræddur vöðvi er aftari
vöðvi á bóglegg. Lögun vöðv-
ans á góðu falli svipar til
lambhrútseista. Nafngiftin?
Ekki veit ég hvaðan hún er
upprunnin, ætli fyrri tíðar
vinnuhjú á biskupsstóli eigi
ekki krógann?
Ég óska Gísla Jónssyni alls
góðs á komandi tímum, bestu
kveðjur."
Umsjónarmaður þakkar Ár-
sæli fróðleik og góðar óskir.
Fer nú senn að verða tímabært
að draga saman dæmin um
biskupseistað og reyna að svara
nánar einhverjum þeim spurn-
ingum um orðið, sem í upphafi
voru settar fram.
*
Úr sjónvarpsfréttum: 1) „Mik-
ið af búnaði skipsins er enn
óskemmdur." Hér þykir um-
sjónarmanni að orðið mikið
ætti að ráða kyni sagnfyll-
ingarinnar, svo að segja bæri:
Mikið af búnaði skipsins er
enn óskemmt.
2) „Þeir lápu dauðann úr
skel." Sögnin að lepja er veik í
málvitund umsjónarmanns.
Því hefði átt að segja: Þeir
löptu dauðann úr skel.
3) „Bandalag jafnaðar-
manna hafa kosið sér ..."
Bandalag er eintala, og því
þykir umsjónarmanni að rétt
hefði verið: Bandalag jafnað-
armanna hefur kosið sér
o.s.frv.
★
í útvarpsþætti á dögunum
mátti heyra orðið orðstír beygt
eins og mannanöfn þau sem
samsett eru af -týr. Ekki telst
það vera rétt mál. í orðinu
orðstír er hljóðið r stofnlægt
sem kallað er. Það kemur þá
fyrir í öllum föllum, enda
beygist orðið: orðstír (í fornu
máli orðstírr) um orðstír, frá
orðstír, til orðstírs. Menn geta
sér góðan orðstír og eiga góðum
orðstír að fagna.
★
Auk þess legg ég til að orð-
skrípinu RÚVAK verði rýmt
út úr málinu. Hvernig þætti
mönnum RÚVRE fyrir Ríkis-
útvarpið Reykjavík, eða Út-
varp Reykjavík?
Einnig legg ég til að fyrir
orðið studio komi upptaka.
Verknaðarnöfn fá stundum
staðarlega merkingu. Við gæt-
um svo sagt: Þetta er Útvarp
Akureyri. Við erum stödd í
upptöku eitt, o.s.frv.
„Ég er gull og ger-
semi“ til Færeyja
Norðurlandaleikhúsið í Færeyjum
hefur boðið Leikfélagi Akureyrar að
sýna þar leikrit Sveins Einarssonar,
„Ég er gull og gersemi". Sýningar
eru áætlaðir í l>órshöfn 20. og 21.
mars.
Leikritið ber nafn eftir vísu
listamannsins og flakkarans Sölva
Helgasonar: Ég er gull og gersemi,
giinsteinn elskuríkur. ÉK er djásn
og dýrmæti, drottni sjálfum líkur.
Leikurinn byggir að hluta á
skáldsögu Davíðs Stefánssonar,
„Sólon Islandus“, sem fjallar um
ævi Sölva. í leiknum eru kvæði
eftir Davíð sem Atli Heimir
Sveinsson hefur samið sönglög
við.
Síðasta sýning á Akureyri verð-
.uríkv^^^ t, .

Theodor Júlíusson í hlutverki Sölva
Helgasonar.