Morgunblaðið - 28.03.1985, Side 22

Morgunblaðið - 28.03.1985, Side 22
22 MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 28. MARZ 1985 Ávana- og fíkniefni: Staðan í ávana- og fíkniefnamálum — eftir Þorkel Jóhannesson Hér fer i eftir þriðji kafli úr nýju riti dr. forkels Jóhannessonar pró- fessors, „Lyfjafreði miðtaugakerfis- ins“: Á eftir verður reynt að gera nokkra grein fyrir stöðu þessara mála hér á landi um mitt ár 1984 eins og þau horfa við höfundi. Verður einkum stuðst við árs- skýrslur Rannsóknastofu í lyfja- fræði árin 1977—1983 (ársskýrslur voru ekki birtar fyrr en 1977). Varðandi dauðsföll af völdum ávana- og fíknilyfja eða efna er enn fremur stuðst við yfirlit yfir árin 1977—1981, sem samstarfs- maður höfundar, cand. pharm. Jakob Kristinsson, deildarstjóri réttarefnafræðideildar, hefur birt (Um réttarefnafræði, Læknanem- inn 1982, 35,10-15). Sum ávana- og fíknilyf og efni eru öðrum líklegri, annaðhvort ein sér eða með öðrum, til þess að valda dauða. Með þvi að telja verð- ur, uns hið gagnstæða sannast, að langsamlega flest slík dauðsföll séu rannsökuð með viðhlítandi hætti, eru upplýsingar um þau lyf og efni að jafnaði meiri og betri en hin, sem sjaldan eða ekki valda dauða. Verður fyrst vikið að ávana- og fíknilyfjum og efnum, er til fyrri flokksins teljast. Alkóhól (etanól). — Á hverju ári eru tekin blóðsýni (eða þvagsýni) úr rúmlega 1% landsmanna vegna gruns um ölvun við akstur og á þessu er ekkert lát. Á árunum 1977—1981 kom alkóhól við sögu 50% allra dauðsfalla (54 af 107), er rannsökuð voru í Rannsókna- stofu í lyfjafræði. Áfengisneysla var talin hafa verið aðaldánaror- sök í 10 tilfellum, en meðverkandi dánarorsök í 44 tilfellum (þar af í 14 tilfellum með koloxíði). Tölur áranna 1982, 1983 og það, sem af er árinu 1984, breyta í engu þess- ari mynd. Áður er á það bent, að allt að því 10% þeirra, er nota alkóhól á félagslegu stigi, en það er mikili meiri hluti fullorðinna einstaklinga, verði alkóhólistar i áranna rás. Að dómi höfundar falla þess vegna önnur vímugjafa- vandamál, enn að minnsta kosti, algjörlega i skugga áfengisvanda- mála. Er þó neysla áfengis minni hér en í flestum öðrum löndum, ef treysta má tölum Áfengis- og tób- aksverslunar ríkisins (salan óx nánast ekki árið 1983). Síðustu misseri hefur verið hafður uppi áróður fyrir því að innleiða áfengan bjór hér á landi. Skyldi með þeim hætti mega bæta drykkjusiði íslendinga og jafn- framt draga úr neyslu annarra áfengra drykkja. Höfundur telur þetta þó vera óskhyggju. Áfengur bjór er jafnskaðlegur (eða gagn- legur) og aðrar áfengistegundir. Ef lögleiða á neyslu áfengs bjórs hér, verður þaö einungis gert vits- munalega með því að hefta flæði annars áfengis þannig, að „heildar- flæði“ aukist ekki. Þetta er megin- atriði, sem stjórnmálamenn, fjöl- miðlamenn og aðrir, sem móta vilja skoðanir fólksins í landinu, skyldu síst gleyma. Ónnur róandi lyf og svefnlyf. — Elst lyfja í þessum flokki er klór- al. Það er enn nokkuð notað og er greinilega misnotað (notað um- fram lækningalega nauðsyn) í ein- hverjum mæli. Dauðsföll af völd- um klórals eða þar, sem klóral á hlut að máli, hafa undanfarin ár orðið tæplega eitt á ári að meðal- tali og helst svo enn óbreytt. Notk- un barbitúrsýrusambanda (meb- úmal, fenemal o.fl.) er hins vegar á hröðu undanhaldi. Benzódíazep- ínsambönd (díazepam o.fl.) hafa á síðustu árum í vaxandi mæli leyst þessi lyf af hólmi til róunar (og til þess að stilla kvíða) eða til þess að framkalla svefn. Fenemal hefur einkum verið notað við meðferð á flogaveiki, en víkur þar einnig hratt fyrir öðrum lyfjum. Á árun- um 1977—1981 var tæplega 20% allra dauðsfalla, sem rannsökuð voru, að rekja til töku barbitúr- sýrusambanda með eða án ann- arra lyfja. Síðan hefur þessum dauðsföllum fækkað hlutfallslega. Enda þótt benzódíazepínsam- bönd valdi tæpast dauða ein sér, er taka þeirra þó oft meðverkandi dánarorsök. Á árunum 1977—1981 komu þessi lyf þannig við sögu í alls rúmlega 20% dauðsfalla og hefur þetta hlutfall síðan heldur vaxið. Er öruggt, að taka díazep- ams (eða einhvers annars benzó- díazepínsambands) og neysla áfengis, þótt hvorttveggja sé tekið í fremur litlum skömmtum, veldur a.m.k. stundum eitrunum, er geta leitt til dauða. í næstum öllum blóðsýnum, sem tekin eru úr öku- mönnum vegna gruns um að aka undir áhrifum róandi lyfja og send eru til rannsóknar, er nú día- zepam eða eitthvert annað benzó- díazepínsamband. Bendir þetta með öðru til þess að misnotkun þessara lyfja sé umtalsverð. Þó er enginn vafi á þvi, að þær hömlur, sem lagðar voru fyrir nokkrum ár- um á fett lækna til þess að ávísa stórum díazepamtöflum (10 mg), hafa mjög dregið úr óhæfilegri notkun þess lyfs. Sterk verkjadeyfandi lyf. — Til þessa flokks teljast m.a. morfín og heróín. Dauðsföll af völdum ólög- legrar notkunar, einkum vegna innspýtingar í æð í vímuskyni, af völdum þessara lyfja eru velþekkt erlendis. Slík dauðsföll hafa þó ekki orðið hér á landi enn sem komið er, svo að vitað sé. Vissu- lega hefur ekki skort á fullyrð- ingar um hið gagnstæða af hálfu blaðamanna og jafnvel lögreglu- manna (m.a. í sjónvarpi). Sýni af þessum efnum, sem borist hafa til rannsóknar á undanförnum árum, eru og í heild fá. Þeirra á meðal er einungis eitt heróínsýni (mjög blandað sýni, er m.a. innihélt heróín og barst árið 1983). Sam- anlagt verður því að ætla, að mis- notkun sterkra verkjadeyfandi lyfja sé enn mjög lítil hér á landi. Llfræn leysiefni. — Dauðsföll af völdum sumra þessara efna og al- varlegar heilaskemmdir hafa komið fyrir hér á landi svo sem rakið er í kafla XV. Þar er einnig rakið, að notkun lífrænna leysi- efna til vímu gangi mjög í sveifl- um, en liggi niðri þess á milli. Á haustmánuðum 1983 og fram eftir vetri bar nokkuð á notkun þynna og líms, er hafði Iffræn leysiefni að geyma, i vímuskyni. Vakti þetta mikið umtal og um- ræðu í fjölmiðlum og manna á meðal („fjöldi unglinga í hættu“, „eitthvað verður að gera“, „yfir- völd sofandi" o.s.frv.). Nú hefur þessa öldu lægt og allt er dottið í dúnalogn. Eftir stendur hins veg- ar sú staðreynd, að lifræn leysi- efni og varningur, sem hefur þau að geyma, er í flestum tilvikum öllum falur og er auk þess dýr. Rétt til þess að fylla þessa mynd má og nefna, að yfirvöld heykjast enn á framkvæmd þeirra reglna, er þó gilda um sölu lífrænna leysi- efna. Amfetamín (og skyld lyf) og kóka- ín. — Dauðsföll af völdum amfeta- míns eru mjög sjaldgæf. DauðsföU af völdum kókains eru algengari en af völdum amfetamins, en eru þó fátíð. Slík dauðsföll hafa ekki komið fyrir hér á landi, svo að vit- að sé. Fjöldi amfetaminsýna, er borist höfðu til rannsóknar á árunum 1966—1982, varð mestur árið 1976. Árið 1983 fjölgaði hins vegar am- fetamínsýnum mjög og ekkert lát virðist ætla að verða á þessu árið 1984. Athygli vekur, hve hrein og „góð“ mörg þau amfetamínsýni eru, sem nú berast til rannsóknar. Vaxandi fjöldi sýna, mikil styrkt amfetamíns i þeim, vaxandi fjöldi líkamssýna (þvagsýni), sem am- fetamín finnst í, og að viðbættu því, að mun meira amfetamin var gert upptækt árið 1983 en áður (Heilbrigðismál, 1/1984, bls. 25), bendir þannig til þess, að á þvi ári hafi orðið til „sprautumarkaður" hér á landi (þ.e.a.s. amfetamfnist- ar, sem sprauta efninu í æð). Ef þessi skoðun er rétt, má búast vió Dr. Þorkell Jóhannesson miklu alvarlegri tegund af amfeta- mínistum hér en vitað var um, þegar kafli IX A var ritaður. Kókaínsýni urðu fleiri árið 1983 en nokkru sinni áður. Kókaínsýn- um hefur þó fjölgað minna en amfetamínsýnum á fyrra helm- ingi ársins 1984. Amfetamín er að jafnaði mun ódýrara en kókaín og kann það að skýa hvers vegna meira er sótt í amfetamin en kókaín. Munur á lyfhrifum þess- ara efna er i raun litill eins og áður getur. Hvernig sem á málið er litið, er það þó staðreynd og jafn- framt hryggileg tíðindi, að i árinu 1983 virðist allt benda til þess, að eftirspurn og ólögleg notkun amfeta- míns og kókaíns í vímuskyni hafi farið út fyrir fyrri mörk, svo að um munar. Bæði amfetamfn, og ekki síður kókaín, eru að dómi höfundar meðal hættulegustu vimugjafa eins og margsinnis hefur verið bent á í þessum texta. Þvi ber að neyta allra bragða til þess að stemma stigu við notkun þessara efna. 1 þessu sambandi er rétt að ítreka sem áður greinir, að lyfja- ávísanir lækna á kókaín, amfeta- mín og skyld lyf eru nú i lágmarki og undir ströngu eftirliti. Tetrahýdrókannabínól (kannab- is). — Svo virðist sem dauðsföll af völdum kannabis séu óþekkt hjá mönnum. Kannabissýni, sem rannsökuð hafa verið, urðu flest árin 1972 og 1973. Á árunum 1980—1983 fjölgaði sýnum nokkuð á ný og vera mætti, að á árinu 1984 yrðu þau fleiri en nokkru sinni. Hitt skiptir þó miklu meira máli, að á árinu 1983 var styrkt Stórkostlegur endasprett- ur Jóns færði honum sigur Skák Margeir Pétursson MÖRG jafntefli voru eitt af því sem einkenndi alþjóðlega skák- mótið á Húsavík sem lauk á þriðju- daginn. Jón L. Árnason var lengi móts einn af jafntefliskóngunum en seinni hluta mótsins tók hann rækilega við sér, vann þrjár skákir í röð, og bjargaði mótinu fyrir okkur íslendinga með því að skjót- ast upp fyrir bandarísku stórmeist- arana Lein og Lombardy. Jafn- framt því að hljóta fyrstu verðlaun náði Jón sínum fyrsta áfanga að stórmeistaratitli. Þessi frábæri árangur Jóns kemur nokkuð á óvart nú, því hann hefur lftið getað sinnt skákinni upp á síðkastið og var í öldudal á afmælismóti Skák- sambandsins. Árangur hinna íslensku kepp- endanna var ekki nema rétt í meðallagi, ef undan er skilin frammistaða Áskels Arnar Kárasonar, sem náði áfanga að FIDE-meistaratitli, sem er lægsta stig hinna alþjóðlegu HÚSftv'lK wr STI& 1 2 3 H s ('0 7 8 9 10 11 11 VINfl. KÓÐ ■1 JÓN L. firt/VflSON zws (LyZl. /2 /z /z Zl /z 4 /2 1 4 1 S i. 2 L E/N (Zliir\eUr'ilcju.nUAn) o I4 ’/z /4 /z 1 4 /z 1 1 1 7/z 2. 3 L OMMKVY (fiarMr'.kj) 2S00 /z '/2 yy/. m /■ /z /z /z /z 4 Zz 4 4 7 3. H HELG/ ÓLflESSON VB15 /z /2 % ’L Zz Zl /z 1 /z /z 4 é'Á. HS. 5 ZUC KERMflN (Gandar.) ZWO /z /z /z /z 1/- /z 4 Z. /z /z 1 6/z H'S. to QUBM SlGUflTÓNSSON IHtS 'Jl /z /l /z /z á /z 'k /z 1 /z /z 6 K7. 7 7"/5 TOflL L (flancExnk ji/nuHj 21Z0 /2 0 /z /z Zz /z I /z. /z Yz 1 4 <6 6-7 8 KflflL flOfló TE/NJ 2HOO 0 0 /z /2 O /z /2 r//t 'Á /z 1 1 5’ 8. 9 'flSKEU OflN K'flflflSON 2200 /z /l a 0 /z /z /z Zl /z /z /z N/z 10 HELMEKS (Noreji) 2WS' 0 0 % /2 /z 0 /z /z ’Á É /z 4 H/z H'fO. 11 S fit Vfifl rS7fi#MfiS0N 23SS 0 0 Q /x /z /z 0 O /z ’Á. WA y/7/ 4 y/z ,11 12 PflLM! PÉ7URSS0N 23 70 0 0 O 0 0 /z 0 D. /z O 0 ZZÁ 4 12. metorða. Áskell reið úr hlaði með miklar hrakspár í nestið, enda langstigalægstur, en barð- ist eins og ljón og tapaði aðeins tveimur skákum. Frammistaða hans hlýtur að vera skák- mönnum á landsbyggðinni mikil hvatning, þeir eru ekki sjálf- sagðir í fallbyssufóður á slíkum mótum. Árangur Helga verður að skoðast í ljósi þess að hann fékk engan tíma til að hvíla sig eftir Kaupmannahafnarmótið. Guð- mundur var allt of lítilþægur og þeir Karl og Sævar hefðu báðir átt að geta náð áfanga að alþjóð- legum meistaratitli. Báðir börð- ust eins og ljón, sem er mun meira en sagt verður um ýmsa aðra keppendur, en stríðsgæfan var ekki með þeim. Reynsluleysi háði Pálma og eftir slæma byrj- un náði hann sér aldrei á strik. Um gestina er það að segja að Anatoly Lein er skákmaður sem mikið má læra af, enda leiddi hann mótið lengst af. Hinir eru ekki sérlega litríkir skákmenn, a.m.k. flíkuðu þeir ekki snilld sinni. Lombardy getur t.d. teflt af miklu meiri krafti. Að sögn ólafs Ásgrímssonar, skákstjóra, fór mótið vel og Jón L. Árnason, sigur og stórmeist- araáfangi. snurðulaust fram og aðstæður á Hótel Húsavík góðar og fram- kvæmdin mótshöldurunum til sóma. Það var Jóhann Þórir Jónsson, ritstjóri Skákblaðsins, sem gekk f lið með Taflfélagi Húsavíkur og skipulagði mótið. 1 apríl og maí verða haldin tvö önnur alþjóðleg skákmót, fyrst í Borgarnesi og síðan í Vest- mannaeyjum. Það eina sem skyggði á vel heppnað mót var hátt jafntefl- ishlutfall, sem á aðeins sinn líka á Balkanskaga. Af 66 skákum, unnust aðeins 24, þar af 9 gegn einum og sama þátttakandanum. Á næstu mótum verður vonandi meiri barátta, þó að þessu sinni hafi Jón L. auðvitað bjargað andliti þátttakenda með sinum glæsilega endaspretti. Crslit f tveimur sfðustu um- ferðunum urðu þessi:

x

Morgunblaðið

Direkte link

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Morgunblaðið
https://timarit.is/publication/58

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.