Morgunblaðið - 30.04.1985, Blaðsíða 20

20
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 30. APRÍL 1985
Ratsjárstöðvar og
öryggismál sjómanna
— eftir Hafstein
Davíðsson
Ratar- og ratsjárstöðvar hafa
verið á dagskrá að undanförnu.
Grein þessi er innlegg í þá um-
ræðu og jafnframt um öryggismál
sjómanna.
Nafn á þessu mikla öryggistæki,
sem við köllum ratar, er bein
skammstöfun úr ensku, af orðun-
um „RAadio Detecting And Rang-
ing“. Það hefur ekki verið þýtt á
íslensku að öðru leyti en því að
stundum er skrifað „t“ í stað „d“ í
miðju orðsins. Við getum þá sagt
að íslenska þýðingin á enska orð-
inu RADAR sé RATAR.
Maðurinn hefur lengi þráð það
að geta farið ferða sinna í myrkri
og þoku án þess að rekast á hindr-
anir og hættur. Hann veitti at-
hygli hegðan sumra dýra sem
virðast hafa hæfileika á þessu
sviði, t.d. hestar og hundar, en sér-
staka athygli vöktu þó leðurblök-
urnar sem flugu um í stórhópum í
myrkri, án þess að rekast hver á
aðra eða kyrrstæða hluti.
Þessi spendýr voru fyrst rann-
sökuð af Harvard-háskólanum á
Nýja Englandi á árunum fyrir
seinni heimsstyrjöldina. Þá kom í
ljós að leðurblökurnar senda frá
sér hátíðni-hljóðbylgjur (óheyr-
anlegar mannseyranu) og nota
næma heyrn og hárnákvæmt
tímaskyn frá bergmáli hluta til að
staðsetja þá. Eflaust hefur þessi
vitneskja um leðurblökurnar orðið
hvatning manninum til smíði og
þróunar þess tækis sem við köllum
i dag RATAR.
Á árunum um og eftir 1930 voru
blikur á lofti í stjórnmálum Evr-
ópu. Menn fóru að hugleiða nauð-
syn þess að smíða tæki sem gæti
fundið og staðsett óvinaflugvélar
sem nálgast. Clerk Maxwell og
Heinrich Hertz höfðu sett fram
tæknilegar kenningar um grund-
vallaratriði slíks tækis um það bil
50 árum áður. 1903 kom fram
hugmynd um að setja upp varn-
arkerfi vegna árekstrarhættu
skipa á sjó. Kerfið átti að grund-
vallast á endurkasti á radíóbylgj-
um frá skipunum.
1933 kom þýskur vísindamaður
fram með hugmynd að mælitæki
sem grundvallaðist á míkróbylgj-
um (örbylgjum). þetta tæki var þó
ekki það frumtæki sem nútíma-
radarinn byggist á.
Allt frá 1922 vann ameríski sjó-
herinn að smíði og þróun á tæki
sem þróaðist í það að vera undan-
fari þess ratars sem við þekkjum í
dag. Um áramótin 1934—1935
ákvað breska stjórnin að láta fara
fram nýjar vísindalegar athuganir
1
Hafsteinn Davíðsson
á hugmyndum um loftvarnir Bret-
lands.
Allt til ársins 1935 var engin
haldgóð hugmynd komin fram um
smíði ratarsins, en á miðju ári
1935 tókst vinnuhópi sem vann að
„Og ég spyr: Þurfum viö
að vera varnarlausir
gagnvart þessum veðr-
um nú á tækniöld, verð-
um við að sætta okkur
við það að skip og sjó-
menn týnist e.t.v. ár-
lega? Ég tel að svo þurfí
ekki að vera ... “
þessu verkefni að staðsetja hóp
flugvéla í 39 mílna (63 km) fjar-
lægð. Þessi flugsveit var réttilega
ákvörðuð að vera þrjár vélar og
það kom fram í ratarnum þegar
ein þeirra sveigði frá hinum
tveimur. Þetta mun vera talin
fyrsta ratarmyndin af flugvélum.
Ekki er ósennilegt að tilkoma
ratarsins hafi haft útslitaþýðingu
í vörnum Bretlands í síðari heims-
styrjöld. Siðan hefur orðið geysi-
leg þróun í smíði ratartækja og
tenging hans við tölvu gefur
undraverða möguleika. Ég þori að
fullyrða að ekkert öryggistæki,
sem fundið hefur verið upp, er bú-
ið að bjarga og á eftir að bjarga
eins mörgum mannslífum og rat-
arinn, þó að e.t.v. sé erfitt að setja
fram tölur þar um. Meginhluti af
nútímaumferð, í lofti og sums
staðar á sjó, væri óframkvæman-
legur ef ratarinn væri ekki til að-
stoðar og ekkert tæki sem þekkt
er, getur komið í hans stað. Ratar-
inn er t.d. talinn það ómissandi
öryggistæki að nánast öll skip og
bátar eru búin a.m.k. tveimur rat-
arsettum. Hann er einnig kominn
í flesta smábáta og trillur og t.d.
er verið að setja ratar hér á Pat-
reksfirði í fjögurra tonna trillu-
bát.
Ég hef löngum hugleitt það, eða
allt frá þeim tíma er vélbáturinn
Sæfari frá Tálknafirði fórst í
janúar 1970 með allri áhöfn, hvort
ekki væri hægt með einhverju
móti og nútíma tækni að tryggja
betur öryggi sjómanna. Mér kom
til hugar LORAN-kerfi þar sem
hvert skip og bátur væri með
svartæki, sem kallað væri upp frá
landstöð, en búnaðurinn um borð
væri óháður skipshöfn. Þetta væri
sem sagt sjálfvirkt kerfi, sem
reiknaði út staðsetningu viðeig-
andi skips.
Það tilkynningaskyldukerfi,
sem nú er notað, byggist á árvekni
áhafnar og hefur ekki reynst vel.
Ég man ekki eftir því, að það hafi
bjargað mannslífi. Ég tel að sú
reynsla sem komin er á núverandi
tilkynningarskyldukerfi hefði átt
að kalla á breytingar fyrir löngu
síðan. Það sannar t.d. best þegar
vélbáturinn Hellisey fórst við
Vestmannaeyjar 11. mars 1984.
Það ber að fagna því að Slysa-
varnafélag íslands og Verkfræði-
stofnun Háskólans vinna nú að því
að samræma hugmyndir sinar um
endurbætur á kerfi tilkynninga-
skyldunnar og tilraunarekstrar
sjálfvirks tilkynningarkerfis.
Okosturinn við núverandi kerfi, og
verður sennilega einnig við vænt-
anlegt sjálfvirkt kerfi, er sá, að
þau vinna ekki sem fyrirbyggjandi
kerfi, þ.e.a.s. að vara við hættum í
tæka tíð.
Um mánaðamótin október/nóv-
ember sl. (1984) var kynnt skýrsla,
sem unnin er á vegum varnar-
máladeildar utanríkisráðu-
neytisins, ratsjárnefnd, og ber
nafnið „Endurnýjun á ratsjárkerfi
varnarliðsins“. Eins og nafn
skýrslunnar ber með sér er aðal-
lega fjallað um endurnýjun á
ratsjárkerfinu sem felst í því að

'wt
tsu Rochy 1
Þægindi, kraftur og frábærir aksturseiginteikar
í byggð sem óbyggð.
Hinn nýji Daihatsu Rocky hefur
fengið frábærar viðtökur enda
fyrsta flokks jeppi fyrir alla sem
þurfa eöa vilja eiga slík farartæki.
Viö bjóöum upp á tvær stæröir
meö bensín- eöa dieselvél, meö
eða án turbo.
Komiö og skoðið og ræöiö viö
sölumennina um alla
Rocky-möguleikana
Frábær þjónusta tryggir endursölu.
Verð frá kr. 683.000 kominn á
götuna (bensín styttri g).
RDCKY
^]HO
endurnýja tvær stöðvar og byggja
tvær nýjar, aðra þeirra hér á
Vestfjörðum og samtengingu
þeirra við eina eftirlitsstöð.
f skýrslunni segir, að megin-
markmið kerfisins sé varnar-
hlutverk og þar með forsendan
fyrir uppbyggingu þess og rekstri.
Ennfremur segir að hafa megi
ýmis önnur afnot af kerfinu og er
þar sérstaklega bent á þessi þrjú
atriði:
1. Til almennrar flugumferðar-
stjórnar.
2. Við eftirlit með skipaferðum.
3. Til að fylgjast með veðri og
e.t.v. hafís.
Ég vil nú ræða nokkuð nánar
um þessi þrjú atriði.
Þegar talað er um almenna
flugumferðarstjórn er fyrst og
fremst átt við millilandaflug og
áætlunarflug innanlands. Þar að
auki er svo sjúkraflug og ýmiss
konar farþega- og þjónustuflug á
litlum vélum. Flugi má skipta í
tvo meginþætti, það er leiðarflug
(flug milli staða) og aðflug eða
lending.
Ég tel, að enginn hluti landsins
sé eins háður flugi og Vestfirðir,
og jafnframt nokkrum annmörk-
um háður með flug, vegna hárra
fjalla, þröngra dala og flugvellir
víðast undir og utan í bröttum
fjallshlíðum.
Með tilkomu ratsjárinnar verð-
ur hægt að tryggja þetta flug til
muna og auka öryggi þess. Sem
dæmi, sem okkur er öllum í fersku
minni, þar sem ratsjá hefði að öll-
um líkindum getað komið í veg
fyrir flugslys, má nefna, þegar
kaupfélagsstjórinn frá ísafirði var
á heimleið frá Suðureyri, en nauð-
lenti í hafi og týndist hér út af
Vestfjörðum 26. okt. 1982 og einn-
ig þegar fjögur ungmenni fórust á
Brunnahæð ofan Látrabjargs 15.
júlí 1968.
Við vitum að sjúkraflug er oft
flogið af mikilli dirfsku. Með til-
komu ratsjár verður öryggi þessa
fliws bætt verulega.
I öðru lagi er eftirlit með skipa-
ferðum.
Nú er unnið að stöðlun ratsjár-
svara fyrir skip, á vegum Alþjóða-
fjarskiptastofnunarinnar. Þegar
þessi búnaður verður kominn í
skip verður hægt með ratsjá, þar
sem geisli hennar nær til, að fylgj-
ast mjög náið með skipum sem eru
með ratsjársvara, og gera aðvart
um, ef eitthvað bregður út af.
{ þriðja lagi er svo talað um að
ratsjána megi nota til að fylgjast
með veðri og ef til vill hafís.
Það er kunnara en frá þurfi að
segja, að barátta okkar við óblíð
náttúruöfl er hörð og oft á tiðum
mannskæð.
Núna um síðustu páska vorum
við minnt á mannskaðaveður, sem
gekk yfir 1906. Þá fórust 68
manns, Halaveðrið var 1925, þá
fórust tveir togarar, sem voru á
veiðum á Halamiðum og með þeim
68 menn. í báðum þessum veðrum
voru fleiri skip hætt komin. Flest-
ir okkar muna eftir Þormóðsslys-
inu 1943 og okkur er í fersku
minni þegar rækjubátarnir frá
Bildudal og Isafirði fórust innan-
fjarða 25. febrúar 1980 og með
þeim 6 menn. Ég ásakaði Veður-
stofuna með sjálfum mér, hvers
vegna hún gerði ekki aðvart um
þetta fárviðri. Og ég spyr: Þurfum
við að vera varnarlausir gagnvart
þessum veðrum, nú á tækniöld,
verðum við að sætta okkur við það
að skip og sjómenn týnist e.t.v.
árlega? Ég tel að svo þurfi ekki að
vera, ef lögð er meiri áherzla á
fyrirbyggjandi viðvörunar- og
varnarkerfi.
í ratsjártækjum sjást oft skýja-
myndanir, sérstaklega úrkomu-
ský, en þau fylgja oftast kröppum
lægðum eða veðurhnútum. Ég geri
ráð fyrir að í ratarskýrslunni sé
fyrst og fremst átt við slíkar að-
stæður.
Ég tel, að jafnhliða langtíma
veðurspám 3—4 daga þurfi einnig
að þróa skammtíma spár. Gervi-
tungl (veðurtungl) væru notuð við
veðurathuganir, sem ná yfir stór
svæði, en með ratarnum væri
fylgst með einstaka svæðum eða
landshlutum, sérstaklega þegar
hættuleg veðrabrigði eru í aðsigi.
Með ratarnum væri hægt að tíma-
setja slík veður og koma upplýs-