Morgunblaðið - 30.04.1985, Blaðsíða 43

-V-
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 30. APRlL 1985
Helgun hjúskap-
ar og búfjárlíf
Erlendar bækur
Siglaugur Brynleifsson
Georges Duby: The Knight — The
Lady and the PriesL The Making of
Modern Marriage in Medieval
France. Translated from the French
by Barbara Bray. Introduction by
Natalie Zemon Davis. Allen Lane
1984.
„Le Chevalier, la Femme et le
Prétre“ kom út hjá Libraire Hac-
hette, París. Georges Duby er
prófessor í miðaldasögu við Coll-
ége de France í París og er meðal
fremstu miðaldasagnfræðinga nú
á dögum. Hann hefur sett saman
lykilrit i miðaldafræðum, m.a. The
Three Orders: Feudal Society
Imagined og The Age of the
Cathedrals í enskum þýðingum.
Georges Duby hefur rannsakað
hjúskap og hjúskaparvenjur og
hætti á miðöldum í Frakklandi,
hann hóf þessar rannsóknir um
miðja öldina og hefur stundað þær
síðan bæði beint og óbeint með
rannsóknum sínum á miðaldasam-
félagi almennt. Rannsóknir hans
og niðurstöður bentu til þess að
giftingar voru þýðingarmikill
þáttur í því að halda utan um ætt-
areignir og þegar kemur fram á
11. og 12. öld var sá háttur upptek-
inn að arfleiða einn son, oft þann
elsta, að öllum jörðum og fast-
eignum öðrum og útvega honum
jafnframt gott gjaforð. Hinir syn-
irnir urðu að bjarga sér annað
hvort inn í kirkjuna og gerast
munkar eða klerkar eða leita gæf-
unnar sem farandriddarar, leigu-
hermenn eða fara í krossferð.
Dæturnar voru giftar og þá helst
niður fyrir sig, þá var minni hætta
á kröfugerð í eignir ættarinnar.
Duby rannsakaði einnig fjöl-
skyldugerð og kynlíf og árangur
allra þessara rannsókna sýnir þá
lykilþýðingu sem hjúskaparhættir
höfðu á gildismat aðalsins og
hegðunarmáta hans, einnig á
skilning aðalsins á hugtökum guð-
fræðinnar um veraldleg og andleg
efni og þar með hlutverk leik-
manna og klerkdóms innan samfé-
lagsins og valdsvið þessara stétta.
Á 10. og 11. öld var oft stofnað
til hjúskapar meðal konunga og
aðals með konuránum, jafnframt
viðgekkst hjákonuhald og rétt-
arstaða eiginkonunnar var vægast
sagt mjög takmörkuð. Geðþótti
eiginmannsins réð, hann gat auð-
veldlega sett konuna í klaustur
eða jafnvel gift hana öðrum, ef
hann vildi losna við hana og taka
sér nýja. Ástæðan fyrir þessum
háttum var oft sú, að reynt var á
allan hátt að tryggja það að eignir
ættarinnar héldust óskertar og
réttmætt væri og sjálfsagt að
auka þær ef kostur væri á góðum
kvenkosti. Einnig var leitast við
að tryggja rétt skilgetinna erf-
ingja og þá einkum þeirra, sem
líklegastir þóttu til þess að halda í
horfinu og auka veg ættarinnar.
Meðal klerkdómsins var ástand-
ið misjafnt, einlífi klerka var á
þessum öldum ekki tvímælalaus
krafa yfirvalda kirkjunnar, og
meðal klerkdómsins viðgengust
„ósiðir og búfjárlíf" ekki síður en
meðal aðalsins.
Heimildir herma að hjákonu-
hald og grúi óskilgetinna afkom-
enda aðalsins hafi ekki verið lítill
í Frakklandi norðvestanverðu, það
er m.a. rekið til áhrifa Normanna
og norrænna áhrifa. Gifting „á
danskan hátt“ viðgekkst á þessum
slóðum og áður víðar á Frakklandi
— móðir Vilhjálms bastarðs hafði
gifst Hróbjarti — Robert greifa
Norðmanna — more danico —
þessvegna viðurnefnið „bastarð-
ur“.
í upphafi 13. aldar hafði barátta
kirkjunnar orðið til þess að hjú-
skapur var orðinn svipaður og
hann varð út allar aldir allt fram
á 20. öld í Frakklandi. Hjónavígsl-
an var talin til sakramenta kirkj-
unnar, var helguð athöfn, forms-
atriðin voru mótuð af kenningum
kirkjunnar og hjónabandið var
órjúfanlegt nema með leyfi páfa.
Skilgetnir afkomendur voru að-
eins réttbornir til arfs og hálfrefir
útilokaðir.
Aðallinn og klerkarnir voru
orðnir sama sinnis um helgi
hjónabandsins, einkvæni gilti
fyrir aðalinn og einlífi fyrir
klerkastéttina sem heild. í stað
grófra kvennarána og ruddaskap-
ar voru komnar burtreiðar og
kurteisi gagnvart konum, ástin
var útmáluð og trúbadúrarnir
mærðu hjartadrottningar sínar.
Kirkjan tók ekki eins strangt á
skyldleikagiftingum og áður, nú
máttu fjórmenningar eigast áður
gilti bann við hjúskap sjömenn-
inga. Þetta var til marks um sam-
komulag aðals og kirkju. Með
þessu samkomulagi vannst meiri
festa í samfélaginu, kirkjunni
hafði tekist að aga aðalinn til þol-
anlegri hegðunar í hjúskaparmál-
um og aðallinn tryggði ætt sinni
meiri reisn með blessun hjúskap-
arins. Það var minni hætta á rift-
un eignaréttar en áður hafði verið,
svo að fjárhagslega var þetta hag-
ur fyrir aðalinn og festi áhrifavald
kirkjunnar, þegar hún gat haft
slík áhrif á hjónabandið, sem mót-
aði afstöðuna til fjölmargra þátta
samfélagsins.
Þrískipting samfélagsins verður
enn augljósari eftir því sem leið á
miðaldir, en um þessa þrískipt-
ingu hefur Duby ritað ágæta bók,
sem áður er getið „The Three
Orders ... “ Þjóðfélagsstéttirnar
voru þrjár og bar hverri að rækja
ákveðnar skyldur, hin vinnandi
stétt, mestan part ánauðarbændur
og þrælar, stétt aðalsmanna sem
vörðu land og kirkju og geistleg
stétt, sem bað og túlkaði vilja hins
almáttka.
Kirkjan lét sér fyrst og fremst
annt um sálarheill aðalsins, hann
þurfti að aga undir guðslög, svo að
samfélagið gæti tekið dæmi af
hinu himneska hierarki, og með
því að ná tökum á sifjarétti mót-
aði kirkjan í rauninni smekk og
hugsunarhátt aðalsins. Með þess-
um afskiptum festi kirkjan vald
heimilisföðurins yfir öllum hans
nánustu, vald hans varð styrkara
og var réttlætt með helgun kirkj-
unnar á hjúskap hans.
Varðandi klerkdóminn, þá hlaut
hann að verða auðsveipari kirkju-
legum yfirvöldum, ef hann vas-
aðist ekki í heimilishaldi, með hjá-
konu og börnum eða konu og börn-
um, enda varð talsverður kurr
meðal klerkdómsins, meðan bar-
áttan stóð um einlífi presta. Af-
skipti kirkjunnar af hjúskapar-
háttum ánauðarbænda og þræla
voru í rauninni engin, vinnustétt-
irnar töldust að því leyti standa á
sama stigi og búsmalinn, þær pör-
uðu sig og búfjárlíf þeirra var lát-
ið afskiptalaust.
Duby leggur mikla áherslu á
það, að allar heimildir, sem hann
notar við samantekt rits síns, eru
frá klerkum runnar, þeir einir
ásamt munkum voru læsir og
skrifandi, og iangt frá því allir, en
allar skráðar heimildir sem hann
notar eru kirkjulegar heimildir.
Kirkjan var allsráðandi í menn-
ingarefnum. Þótt getið sé um ein-
staka mann, sem kunni að lesa og
skrifa, var það algjör undantekn-
ing á þessum öldum, aðalsmenn og
flestallir kóngar voru analfabetar
og hvað þá allur bændamúgurinn.
Þvi er saga barátt.u kirkjunnar
fyrir helgun hjúskapar önnur hlið
þeirrar baráttu. Þeir sem stóðu
gegn þeirri stefnu, um þá eru eng-
ar heimildir nema frá klerkum.
Það kemur þó í ljós að þeir sem
lengst streittust gegn siðbótar-
nýmælum klerkdómsins töldu sig
fullt eins kristna og þá sjálfa og
þeim þótti oft furðulegt að ýmsir
forfeður þeirra hefðu orðið stór-
syndarar í augum þeirra klerka
sem harðast börðust fyrir kirkju
og guðs lögum.
Duby segir að „við vitum í raun-
inni ekkert um hvað aðallinn
hugsaði varðandi hinar nýju kröf-
ur kirkjunnar", um það sem
ströngustu siðbótarklerkar töldu
vera „legitimum matrimonium".
Eins vitum við ekkert um tilfinn-
ingalíf þessara löngu horfnu
aðalsmanna, hvort þeir stjórnuð-
ust alltaf af hagsmunum í vali eig-
inkvenna eða af ást. Einstaka
sinnum telur Duby sig geta álykt-
að af heimildabrotum eitthvað um
það sem þeim bjó innanrifja, en
það er mjög sjaldgæft og hann er
mjög svo varkár um allar ályktan-
ir.
Heimildir Dubys eru skráðar
sögur vissra ætta og konunga,
frásagnir klerka og biskupa og
biskupasögur og annálar og sagn-
fræðirit samtímans bæði frönsk
og annarra þjóða. Með þessum
heimildum fjallar hann siðan um
vissar persónur og einstaklingá
sem áttu í stappi við kirkjuleg yf-
irvöld vegna sifjamála. Hann lýsir
afstöðu klerka og baráttu biskupa
og páfa og einnig deilum þeirra
innbyrðis. Guðfræðikenningar
miðalda koma mikið við sögu, þar
var fundin réttlætingin fyrir sið-
bótum kirkjunnar og menningar-
viðleitni.
Duby fjallar um skoðanir mið-
aldaguðfræðinga á kynlífi, en að
þeirra áliti var kynlíf syndsamlegt
og hamlaði því að menn gætu lifað
kristilegu lífi, konan var freistar-
inn, enda oft álitin kveikja alls
ófarnaðar, af ýmsum álitin sálar-
laus. Það var hún sem olli synda-
fallinu með því að ganga erinda
djöfulsins. Heimildum ber saman
um þá skelfingu sem var ríkjandi
um dómsdag árið 1000. Efling
munkareglanna fyrir þann tíma
átti rætur sínar að verulegu leyti í
þeim ótta. Mannkynið varð að
undirbúa sig undir dómsdag með
því að hafna öllu því sem tengdi
það synd og sekt, og kveikja synd-
arinnar var holdleg fýsn til þeirr-
ar lostakirnu sem miðaldahöfund-
ar töldu konuna vera. Krafan var
því temprun lostans, ögun í kyn-
ferðismálum og allra helst einlífi
munka. En menn áttu að uppfylla
jörðina, það mátti finna andstæð
fyrirmæli í biblíunni og kirkjan
tók það ráð að helga hið syndsam-
lega athæfi, hjúskapinn, helga
hann og sætta sig við þennan
hættulega þátt mannlegs eðlis.
Um 1100 náðu deilurnar milli
aðals og klerka um hjúskaparmál
hæst en úr því fer þær að lægja og
samkomulag næst með því að
kirkjan slær af kröfum sínum og
veraldlegt vald viðurkennir hug-
myndafræði kirkjunnar um ver-
aldleg málefni. Helgun hjúskapar
á þessum öldum mótaði síðan
hugmyndir manna um hjúskap
allt fram á okkar daga, sem virð-
ast verða lokadagar þeirrar helg-
unar.
Á síðari hluta 12. aldar ritar
Eysteinn erkibiskup fimm helstu
höfðingjum sunnan og austan á
íslandi bréf, sem var þó einkum
stílað til Jóns Loftssonar í Odda
og Gizurar Hallssonar í Haukadal,
þar sem segir að þeir lifi „búfjár-
lífi“ í ástamálum, áttu báðir börn
með hjákonum þótt kvæntir væru.
Það var með Þorláki biskupi sem
kröfurnar um helgun hjónabands-
ins berast til íslands og hér fer
fram sama togstreita og átti sér
stað á Frakklandi frá því á 10. og
11. öld og fram á þá 12. Heimildir
um þessa baráttu eru í biskupa-
_____________________________43_
sögum, Sturlungu og íslensku
fornbréfasafni. í þessum heimild-
um eru skjalfestar bæði skoðanir
siöbótarmanna innan kirkjunnar
og íslenskra höfðingja og þar
koma fram í svörum Jóns Lofts-
sonar varðandi Ragnheiði hjákonu
hans áhrif sem gætu verið beint
frá frönskum trúbadúrum „að '■"
vera hjá konu þeirri... þann tíma
sem mér líkar..."
Þegar Duby talar um fátækt
franskra heimilda um skoðanir og
tilfinningar leikmanna á 10.—12.
öld verður enn einstakari sú heim-
ildaauðgi sem finna má í íslensk-
um ritum um einstaklinga af öll-
um stéttum frá 13. öld, svo ekki sé
talað um konungasögur Snorra,
sem er tvímælalaust fremsti
sagnfræðingur þessa tíma í Evr-
ópu.
Þegar evrópskir annálar, bisk-
upasögur og konunga eru bornar
saman við verk Snorra þá er mun-
urinn geysilegur, sama er að segja
um rit Sturlu Þórðarsonar.
Þessar íslensku heimildir eru
settar saman af munkum, klerk-
um og höfðingjum tengdum kirkj-
unni, en margir þeirra höfðu
einhverskonar vígslu. Líklegt er
að munkarnir hafi verið úr efri
lögum samfélagsins. Tengsl höfð-
ingjavalds og kirkju voru náin,
kirkjur flestallar „bændakirkjur"
eins og tíðkaðist á ármiööldum úti
í Evrópu. Þjóðin var fámenn, svo
fámenn að algjör skipting í þrjár
þjóðfélagsstéttir og þar með
erfðastéttir var ekki framkvæm-
anleg og þar er e.t.v. ein ástæðan
fyrir því að sérréttindaaðall
myndaðist ekki hérlendis. Þessi
samfélagsgerð hefur stuðlað að
meira raunsæi þeirra, sem fengust
við sagnfræði og samantektir
sagnatexta.
Állir þeir textar sem til eru frá
12., 13. og 14. öld eru að magni til
furðuleg staðreynd og hægt er að
ímynda sér hversu óhemju mikið
magn texta hefur verið til í land-
inu á 15. og 16. öld, klaustrasöfn,
kirknasöfn og söfn í eigu ýmissa
ætta. Með siðskiptunum virðist
hafa hafist eyðilegging rita úr
kaþólskri tíð, klaustrasöfn eyði-
lögð og hreinsað til í söfnum
kirkna. Þegar Árni Magnússon
hóf björgunarstarf sitt virðast
forn handrit einkum hafa verið i
höndum áhugamanna um fræði-
mennsku og afkomenda fornra
ætta, þar sem skinnritin voru ætt-
argripir. Flutningur handrita úr
landi hafði hafist áður en Árni
Magnússon hóf söfnun og vitað er
um að talsvert þeirra sendinga fór
í hafið á leiðinni í áfangastað. Það
er hrikalegt að hugsa til allra
þeirra rita sem siðskiptabarbarar
eyðilögðu og þeirra sem týndust i
flutningum og enn þeirra, sem ”v
lentu í höndum fólks, sem skorti
allt mat á gildi þeirra, þar sem
skinnhandrit voru notuð í bætur, í
bókband eða jafnvel etin.
En þótt tjónið sé ofboðslegt, þá
er magn heimildanna furðulegt og
gildi þeirra einstakt miðað við
evrópsk rit frá sama tíma. Þetta
er óþrjótandi náma og uppspretta
til úrvinnslu og jafnframt klassísk
listaverk, sem lifa alla tíma, og
munu lifa þá aðför sem hefur
staðið í áratug eða svo gegn reisn
íslenskrar tungu og menningar.
BORGARNESDAGAR
j LAUGARDALSHÖU Z.-5. MAÍ
SKEMMTUN OG FRÓÐLEIKUR
FYRIR ALLA
FJÖLBREYTT DAGSKRÁ
FYRIR BÖRN OG FULLORÐNA
VÖRUSÝNING
MYNDLISTARSÝNING
TÍSKUSÝNINGAR
TÖLVUKNATTSPYRNA
GOLFVÖLLUR OG LEIKIR
SÖNGUR OG TÓNLIST