Morgunblaðið - 04.05.1985, Síða 26

26
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 4. MAÍ 1985
Á grynningum
— eftir dr. Benjamín
H.J. Eiríksson
Grein Ara Skúlasonar í Morg-
unblaðinu 16.4. Nokkrir punkUr
um vísitölubindingu launa og afleið-
ingar afnáms hennar gefur tilefni
til nokkurra athugasemda um
verðbólguna og vísitölubinding-
una. Um þetta mál hefi ég áður
skrifað nokkuð, fyrst og fremst í
Hugleiöingum um kjarabaráttu og
þjóðfélag (Ég Er, bls. 40-60). Þessi
grein verður með nokkuð öðru
sniði.
Sveiflur
Lengi átti ég erfitt með að sætta
mig við þetta ljóta orð, verðbólga.
Mér fannst að dýrtíðin væri full-
gott orð. Dýrtíð var almennt um-
ræðuefni í fyrri heimsstyrjöldinni,
og umfram allt fyrstu árin þar á
eftir, áður en verðlagið tók að
lækka aftur. En þótt gamall kunn-
ingi væri kominn á kreik þar sem
dýrtíðin var, þá varð ég að lokum
að játa, að nýtt væri komið til,
sem kallaði á nýtt orð, verðbólgan.
{ verðbólgu er hækkun kaupgjalds
og verðlags orðin háttbundin
víxlhækkun.
Fyrir alllöngu áttuðu menn sig
á því, að vaxið hafði fram sérstök
fræðigrein, sveiflufræði, sem væri
þáttur margra vísindagreina.
öldugangur eða sveiflur væru
þekkt fyrirbrigði á mörgum svið-
um og viðfangsefni greina eins og
haffræði, hljóðfræði, mannfjölda-
fræði og jafnvel hagfræði.
Þegar steini er kastað á sléttan
vatnsflöt myndast öldur, sveiflur.
Þær hverfa brátt, deyja út. En
stundum deyja sveiflur ekki út,
heldur haldast við. Og enn eru
dæmi um sveiflur sem ekki aðeins
haldast við, heldur magnast stig
af stigi, eins og verðbólgan á til
með að gera, og enda að lokum í
einhvers konar sprengingu. Fyrir
skömmu brá fyrir mynd í sjón-
varpinu, gamalli mynd af hengi-
brúnni við Takoma þar sem hún
var að liðast í sundur. Hún tók að
sveiflast í stormi og hrundi að lok-
um. Eftir óhappið var gert stórt
yfirbyggt líkan af brúnni við ríkis-
háskóla Washingtonríkis í Seattle,
þar sem ég skoðaði það 1943. Verið
var að rannsaka eiginleika brúar-
innar. Hlutföllin í henni höfðu
gert hana aö einskonar hljóm-
borði.
Þegar sveiflur deyja ekki út
stafar það af því að þær fá nýja
hrindingu. Þetta fyrirbrigði,
hrindingin, kallast á ensku „feed-
back“. Til bráðabrigða mætti ef til
vill kalla þetta andbragð á ís-
lenzku.
Gott dæmi um sveiflu af þessu
tagi er framleiðsla á svínakjöti og
verzlun með það. Setjum sem svo
að verð á fóðurkorni lækki. Bænd-
ur sjá sér þá hag í því að fjölga
svínum. Eftir nokkurn tíma kem-
ur svo aukið framboð á svínakjöti.
Verðið lækkar. Bændur setja þá á
færri svín. Með tímanum minnkar
framboð á svínakjöti, verðið
hækkar. Aftur verður hagkvæmt
að fjölga svínum. Og svona koll af
kolli. Þetta fyrirbrigði er vel þekkt
í flestum greinum húsdýraafurða,
raunar á fleiri sviðum.
Fermingar á
Ferming í Brautarholtskirkju sunnu-
daginn 5. maí. Prestur sr. Gunnar
KrLstjánsson.
Fermd verða:
Geir Gunnar Geirsson,
Vallá, Kjalarnesi.
Jessica Tómasdóttir,
Esjugrund 39, Kjalarnesi.
Kristbjörg Eiðsdóttir,
Mógilsá, Kjalarnesi.
Margrét Geirsdóttir,
Melavöllum, Kjalarnesi.
Stokkseyrarkirkja. Ferming sunnudag-
inn 5. maí kl. 11.
Dýrtíð verður
að verðbólgu
Kjarni vísitölubindingarmálsins
er einfaldur. Hann er þessi: Vísi-
tölubindingin skapar sveiflukerfi
með andbragði, hún innleiðir
„feed-back“ i dýrtíðina, breytir
henni þar með í verðbólgu, það er
að segja, í háttbundna víxlhækkun
launa og verðlags, þar sem menn
stritast við að skipta því sem ekki
er til. Vísitölubindingin breytir
tréhesti dýrtíðarinnar í rugguhest
verðbólgunnar.
Þótt laun hækki um 10%, án
þess að vísitölubindingin fylgi, þá
er ekkert samningsbundið um það,
að kaupgjald skuli hækka aftur
þótt verðlag hækki. í ástandinu er
ekkert innbyggt andbragð. Það er
ekkert í samningunum sem komi í
veg fyrir að verðbreytingarnar
deyi út, hætti.
Sé hinsvegar visitölubinding í
gildi, þá myndast verðbólga, hafi
afurð launþegans ekki stækkað, og
því ekki meira til skiptanna en áð-
ur. Verðlag hækkar þar sem sama
afurð verður að skila fleiri krón-
um, vegna hærri launa, sem nú á
að greiða. Sé vísitölubindingin í
gildi, þá skiptir ekki máli hvað
launþegarnir hafa hugsað sér,
hverskonar verðlagaþróunar þeir
hafi vænst. Samningarnir ákveða
að þeir skuli fá nýja launahækkun,
sem svari til hækkunar verölags-
ins, hvort sem þeim iíkar sú þróun
betur eða verr. Ég segi þetta, þar
sem ég þykist vita að launþegarnir
skilji, að nýju verðhækkanirnar
taka til sín nýju launahækkanirn-
ar, þannig að þeir eru jafn slyppir
eftir sem áður, nema hvað ástand
þjóðfélagsins fer versnandi. Ég tel
það engan veginn víst, að fyrir
þeim hafi vakað að hrinda af stað
nýrri verðbólguöldu.
Með vísitölubindingunni er
verðlagskerfi atvinnulífsins orðið
að einskonar apparati með óstöð-
ugu jafnvægi. Minniháttar áreiti
getur sett af stað sveiflur, sem
geta jafnvel farið stækkandi.
Ahrifin frá verðlagskerfinu fara
svo um allt atvinnulífið með vond-
um afleiðingum. Þessum afleið-
ingum er þjóðin orðin nokkuð
kunnug, en á eftir að kynnast
þeim betur.
Mér hefir lengi verið það undr-
unarefni, að þrátt fyrir áratuga
reynslu, þá skuli launþegar — að
minnsta kosti stór hluti foryst-
unnar — ætla sér að græða á
ófreskju verðbólgunnar, ófremd-
arástandi því sem henni fylgir, og
þeirri óstjórn sem auðvitað fylgir í
kjölfarið á óviðráðanlegum vanda-
málum. Á forsíðu NT má lesa, að
til hafi staðið að taka erlend lán á
liðnu ári, alls 4,6 milljarða, en í
reynd voru teknir að láni 7,6 mj.
kr. Varðar launþegana nokkuð um
þessa þróun, fái þeir aðeins að
stunda eltingaleikinn við fleiri
krónur?
Einfeldni
Það er meira en lítill ljóður á
grein Ara, að það örlar hvergi á
kjarna málsins. Hann virðist ekki
hafa minnstu hugmynd um eðli
verðbólgunnar. Ég tek fram, að
það sem ég segi um verðbólguna,
sunnudag
Fermd verða:
Garðar Örn Hinriksson,
Eyrarbraut 22.
Gísli Fannar Gylfason,
Sæbakka.
Ingunn Alexandersdóttir,
Austurbrún.
Skúli Baldursson,
Tjörn.
Lúðvik Rúnar Sigurðsson,
Stjörnusteinum.
Sturla Geir Pálsson,
Snæfelli.
Sævar Örn Sigurvinsson,
Sævarlandi.
Víðir Reyr Þórsson,
Baldurshaga.
það á við um verðbólguna eins og
hún er hér á landi. Verðbólga, sem
myndast við aðrar aðstæður, til
dæmis við varanlegan hallarekst-
ur, svo sem halla á ríkissjóði, sem
mætt er með prentun peninga, er
að sjálfsögðu af öðrum toga, þótt
víxlverkan launa og verðlags komi
eins út.
Ari segir það meginrökvillu að
verðtryggingin, þ.e. vísitölubind-
ingin, ein út af fyrir sig, skapi
verðbólgu. öllum ætti að vera
ljóst, að enginn þáttur einn sér
skapar verðbólgu, þótt einn þáttur
geti nægt til þess að setja hana af
stað, séu önnur nauðsynleg skil-
yrði til staðar. En visitölubinding-
in er eitt mikið frumskilyrði henn-
ar. Ég nefni sem dæmi, að vanti
peningana í viðskiptalífið, þá
myndaðist engin verðbólga þótt
sveifluapparatið, sem ég hefi lýst,
væri til staðar. Jafnvel peningarn-
ir, einir sér, geta ekki skapað verð-
bólgu, aðeins dýrtíð. Samskonar
vöntun væri ef verðbólguber-
serkina vantaði. Launahækkanir
miðuðust þá aðeins við aukna
framleiðni. Þannig getur „ein út af
fyrir sig“ verið rétt, en upplýsir þá
ekkert. Ég held að venjulegu fólki
nægi það sem ég hefi sagt til þess
að það sjái, að þetta fyrirkomulag
— vísitölubindingin — er verð-
bólguvaldurinn, við ríkjandi að-
stæður, þ.e. peningaviðskipti, og
nóg af kröfuhörðum og valdamikl-
um mönnum til þess að gangsetja
atburðarás verðbólgunnar með
óraunhæfum kauphækkunum.
Apparatið setur ekki verðbólguna
í gang, én það er það sem gerir
atburðarásins háttbundna, gerir
að framhaldið verður verðbólga.
Öraunhæfar kauphækkanir — al-
mennar óraunhæfar kauphækkan-
ir — með vísitölubindingu, sjá um
að setja hana af stað. í grein sinni
hreinsar Ari sig af öllum skilningi
á þessu meginmáli.
Rangar staðhæfingar
Þá er komið að hinum ýmsu
staðhæfingum Ara, sem flestar
bera samskonar hreinlæti vitni.
Ari fullyrðir hvað eftir annað,
að „launahækkanir vegna verð-
tryggingar (séu) að engu leyti frá-
brugðnar öðrum launahækkun-
um“ svo sem „vegna launaskriðs,
starfsaldurshækkana, eða hvers-
konar annarra launahækkana".
í gamla daga, þegar embættis-
maðurinn fékk 10 ríkisdala launa-
hækkun vegna langrar þjónustu,
þá urðu af þessu verðbólguáhrif,
samkvæmt Ára. Embættismaður-
inn lifði á verðbólgutímum, þótt
hann vissi það ekki. Hann var eins
og maðurinn sem hafði alltaf talað
prósa, án þess að vita það. Þegar
stjórn járnblendifélagsins greiðir
starfsfólkinu launauppbót í eitt
skipti, vegna góðrar afkomu fé-
lagsins, þá verða af þessu verð-
bólguáhrif, segir Ari. Þeir sem
vilja geta auðvitað fallizt á svona
fullyrðingu, þótt engin rök séu
færð fyrir henni, en ég geri það
ekki. Víst geta verðhækkanir vald-
ið dýrtíð, og kaupgjald getur
hækkað, en til þess að úr verði
verðbólga þarf meira.
Ari segir að það sé rangt að
álíta að verðbólgan hafi hjaðnað
vegna afnáms visitölubindingar-
innar, heldur vegna þess að allar
launahækkanir voru bannaðar,
fyrir utan þær sem lögin leyfðu,
réttara er víst: ákváðu. Það er nú
varla hægt að kalla þetta annað en
hártogun. Hafi vfsitölubindingin
ákveðið 10% hækkun launa, þá
skiptir það auðvitað engu máli
þótt hún sé bönnuð, en 10%
grunnkaupshækkun leyfð. Ég full-
yrði að prósenturnar þekki sig
ekki hver frá annarri.
Hægt er að stöðva
verðbólguna
Með ráðstöfunum ríkisstjórnar-
innar sannaðist þaö, að verðbólgu-
Benjamín H J. Eiríksson
„Þar sem reynsla sýnir,
að við núverandi að-
stæður verður ekki við
launþegasamtökin
tjónkað, þau taka
hvorki mark á röksemd-
um né reynslu, þá er að
styðja við bakið á at-
vinnurekendum, þannig
að þeir geti ekki gefíð
eftir fyrir óraunhæfum
kaupkröfum. Þetta
verður bezt gert með því
að innleiða gullmyntfót.
Þá verður engu velt út í
verðlagið — né greitt
óraunhæft kaupgjald.
Ennfremur myndu lög-
gjafar og ríkisstjórnir
læra ráðdeild, almenn-
ingur líklega líka, við
öll.“
valdurinn er óraunhæfar almenn-
ar launahækkanir, gerðar af kröf-
um launþegasamtakanna, ásamt
vísitölubindingunni. Við afnám
vísitölubindingarinnar og stöðvun
kaupgjaldsins, eftir hækkanir lag-
anna, gufaði verðbólgan að mestu
upp á fáum vikum. En áður en hún
næði að hverfa alveg gripu verð-
bólguberskerkirnir til sinna ráða
og blésu nýju lífi í hana. Eins og
stendur er því angist á öllum and-
litum, nema Ara og sálufélaga
hans. Eftir síðustu átökin við
verðbólguófreskjuna er ríkis-
stjórnin eins og hryggbrotin.
Bjartsýnismenn virðast helzt vera
í hópi blaðamanna og alþing-
ismanna, sem hamast við að gera
bankastjórana að fjáraflamönn-
um eða koma þeim í atvinnu er-
lendis að öðrum kosti.
Trú á pappír
Þegar hér er komið sögu í grein
Ara, er hann farinn að sjá hina
„ótvíræðu kosti“ vísitölubindingar
launa. Hún „tryggir að umsamdar
kjárabætur haldist út samnings-
tímabilið". Auk þess hafa „allir
hópar“ einhverja tryggingu gegn
kjaraskerðingu. Af hverju leitar
Ari sér ekki upplýsinga um þetta
atriði hjá launþegum og fær hjá
þeim upplýsingar um haldgæði
þessara trygginga, nú, eða hjá ein-
hverjum sér reyndari áhugamanni
um hagmál, t.d. Svavari Gests-
syni? Þegar Svavar var að undir-
búa brottför ríkisstjórnar Gunn-
ars Thoroddsen lýsti hann því yf-
ir, að komið væri neyðarástand,
það er rétt lesið: neyóaristand.
Hann gerði virðingarverðan hlut:
Hann lagði fram neyðaráætlun í
10 liðum. Ég held að hann hafi
horft framan í ástand þar sem
innihald allra samninga var sem
óðast að breytast, og það til hins
verra, og það þótt Alþýðubanda-
lagið hefði setið 5 ár I ríkisstjórn.
Ég held að Svavar hafi séð að
pappfrsgögn hafa ákaflega tak-
markað gildi í sviptibyljum efna-
hagslífsins, oft ekki neitt. Hann sá
áreiðanlega að hagur almennings
var að versna, hvað sem öllum
samningum liði. Lffskjörin fóru
versnandi. Við þessa þróun yrði
ekki ráðið að öllu óbreyttu. Ráð-
herrarnir stukku fyrir borð.
Það hindrar þá alls ekki í því að
spretta fingrum að núverandi rík-
isstjórn.
Ég er að segja, að ekki er hægt
að gera óraunhæfa samninga að
veruleika þótt stuðst sé við vísi-
tölusvardaga: Þeir tryggja ekki, að
„umsamdar kjarabætur haldist út
samningatímabilið“. Það er ekki
hægt að búa mönnum til lffskjör
úr óraunhæfum pappírsákvæðum.
Mér finnst það sýna eitthvert and-
legt sakleysi að halda fram svona
fásinnu.
Lítillæti
Ari fer sjálfur á stúfana að leita
að verðbólguvöldum, og finnur þá,
með því að vera ekki mjög kröfu-
harður. Hann segir einn möguleik-
ann þann, að atvinnurekendur
„gangi á lagið“ og hækki vöru og
þjónustu óþarflega mikið strax
eftir launahækkanir. Sem hag-
fræðingur hlýtur Ari að þekkja
eitthvað til markaðsaflanna, t.d.
samkeppninnar, og svo hins, að til
þess að „kaupa upp“ það sem kem-
ur á markaðinn, þarf kaupendur
og kaupmátt. Þetta eru aðstæður,
sem takmarka getu þeirra sem
vilja selja dýrt. Þeir verzla innan
ramma, sem setur þeim ákveðnar
skorður. Mér finnst þessi röksemd
Ara eins og hvert annað skitti.
Hún grundvallast á þeiri skoðun,
að atvinnurekendur vilji græða.
En það á örugglega við á öllum
tímum, og skýrir því ekki verð-
bólguna, sem ekki hefir verið til
staðar á öllum tímum. Hjá Ara
vantar alla skýringu á þvf, hvernig
það megi verða, að hægt sé að
„velta öllu út i verðlagið“, og að sú
aðgerð sé orsök verðbólgunnar. Er
þá hægt að selja hvaða magn sem
er á hvaða verði sem er?
Ari reynir að styðja sig við álit
ólafs Bjömssonar prófessors. Ég
álit að ólafur hafi skrifað margt
betra en grein þá sem Ari vitnar
til, um kaupgjald og verðlag, og
hefi sagt Ólafi það. Léleg röksemd
verður hvorki góð né gild þótt
mætur maður eins og ólafur setji
hana fram. Röksemdir verða að
standa á eigin fótum.
Línurit
Ari birtir línurit, sem sýnir
launahækkanir umfram samninga
síðan á 2. ársfjórðungi 1983. Sýnir
línuritið að hækkanir umfram
samninga hafa orðið minnstar hjá
verkamönnum, og er hjá þeim
miðað við „hækkanir á hreinu
tímakaupi". Línuritið á að sýna
óæskilegar afleiðingar afnáms
vfsitölubindingarinnar. Við þetta
er það að athuga að „hreint tíma-
kaup“ er minni hluti sögunnar hjá
verkamönnum en hjá hinum hóp-
unum, sem eru skrifstofufólk, af-
greiðslufólk og iðnaðarmenn, og
því ekki óeðlilegt að útkoman
verði í samræmi við það. Ég tel
sennilegt að útkoman yrði svipuð
hjá öllum hópunum, væru allir
þættir launanna réttilega metnir.
Mér þykir Ari halda sig á ákaf-
lega grunnu vatni. En greinin er
blessunarlega laus við þann inn-
antóma fúkyrðavaðal, sem farinn
er að skjóta upp kolli i skrifum um
hagfræðileg efni, og sagður koma
úr forsætisráðuneytinu.
Lausnin
í leiðinni sjáum við svarið sem
gildir gegn verðbólgunni, ráðið
sem dugir. Þar sem reynslan sýn-
ir, að við núverandi aðstæður
verður ekki við launþegasamtökin
tjónkað, þau taka hvorki mark á
röksemdum né reynslu, þá er að
styðja við bakið á atvinnurekend-
unum, þannig að þeir geti ekki
gefið eftir fyrir óraunhæfum
kaupkröfum. Þetta verður bezt
gert með því að innleiða gull-
myntfót. Þá verður engu velt út í
verðlagið — né greitt óraunhæft
kaupgjald. Ennfremur myndu
löggjafar og ríkisstjórnir læra
ráðdeild, almenningur líklega líka,
við öll.
Höfundur er fyrrr. bankastjóri
Framk ræmdabanka íslands og
rádunautur ríkisstjórna um efna-
hagsmál um árabiL