Morgunblaðið - 10.11.1985, Page 20

20 B
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR10. NÓVEMBER1985 j
Minningar um séra Matthías afa
minn og heimili hans á Akureyri
eftir Guðrúnu
Þorsteinsdóttur
Ég hef tekið saman og krota á
blað minningar um afa minn séra
Matthías og heimili hans á Akur-
eyri. Fransmaðurinn segir: „Hvar
er konan“, og þannig spyrja sjálf-
sagt fleiri. Það kemur af sjálfu sér
að ég gef svar við þeirri spurningu,
því þessar endurminningar mínar
hljóta að snúast jafnframt um
hana ömmu mína, Guðrúnu Run-
ólfsdóttur, þriðju konu skáldsins,
Matthíasar Jochumssonar.
Ég þekkti hann aðeins fjögur
síðustu árin sem hann lifði. Þegar
faðir minn, Þorsteinn Skaftason
ritstjóri Austra á Seyðisfirði, dó
þá fluttist móðir mín Þóra Matt-
híasdóttir til foreldra sinna á
Akureyri með okkur þrjár, ungar
dætur sínar.
Það var haustið 1916. Ég minnist
þess að þegar Goðafoss lagðist að
Torfunefsbryggjunni á Akureyri,
var þar kominn hvíthærður öld-
ungur, fjörlegur með óvenjulega
útgeislan. Þetta var skáldið séra
Matthías að taka á móti dóttur
sinni og bjóða hana velkomna
ásamt litlu föðurleysingjunum,
dætrum hennar. Hann fór með
okkur í bíl, einu bifreiðinni, sem
til var í bænum, og var leigubíll,
heim til sonar síns, Steingríms
læknis, sem bjó í fallegu timbur-
húsi nálægt spítalanum suður á
brekkunni. Þar var tekið opnum
örmum á móti okkur af Steingrími
frænda og Kristínu konu hans. Um
kvöldið fórum við með afa heim í
húsið hans, sem var utar á brek-
kunni, og þar beið amma okkar.
Þetta hús höfðu þau látið byggja
laust eftir aldamótin, snoturt hvít-
málað timburhús með rauðmáluð-
um gluggakörmum. Nú er þar
Matthíasarsafn á neðri hæð hæð-
inni. Húsinu hefur verið breytt á
þann veg, að settur var á það kvist-
ur og inngangur á norðurhlið með
stiga upp á efri hæð hússins, þar
sem ennþá er búið.
Niðri voru þrjár góðar stofur,
borðstofa, gestastofa og skrifstofa
afa, auk þess eldhús, búr og stiga-
gangur. Falleg forstofa, lítil við-
bygging, var á suðurhlið hússins,
og þar var oft setið á sumrin.
Minnist ég þess hvað mér þóttu
sólargeislarnir fallegir, sem komu
inn um mislitar gluggarúðurnar. Á
efri hæðinni voru suður og norður-
herbergi. Norðurherbergið var
svefnherbergi afa og ömmu. Þaðan
var fagurt útsýni út Eyjafjörðinn,
sérstaklega sumarkvöldin, þegar
fjörðurinn, Kaldbakur, Vaðlaheið-
in og allur himinninn ljómaði í
kvöld- og miðnætursólinni.
Yfir rúmi afa hékk eftirprentun
af málverki Leonardo da Vinci
„Hin heilaga kvöldmáltíð", en yfir
rúmi ömmu var Rafaels Madonna.
f barnaskap mínum spurði ég afa
af hverju hann hefði ekki fallegu
myndina af barninu og móðurinni
fyrir ofan rúmið sitt. En þá svaraði
afi: „Ég get alltaf horft á hana úr
mínu rúmi.“ Svo fór hann að út-
skýra hina myndina fyrir mér, og
segja mér hvað postularnir hétu.
Suðurherbergið, sem var falleg-
asta herbergi hússins fékk
mamma og við systurnar. Svo voru
þarna fjögur súðarherbergi og
nokkuð rúmgóður gangur. Þetta
var gott húsnæði á þeirra daga
mælikvarða. Kom sér það vel, því
það var jafnan mannmargt í heim-
ili hjá þeim afa og ömmu. Að vísu
voru nú börnin þeirra komin að
heiman, þau voru 9 sem komust
upp en 2 dóu ung. Elsta dóttirin
Matthea var þó aftur komin heim
í foreldrahús með 2 börn sem þá
voru á unglingsaldri, og nú bættist
mamma við með okkur þrjár.
Einnig var afasystir mín Þóra
gamla þarna í skjóli bróður síns
og tvær vinnustúlkur.
Amma mín, Guðrún Runólfs-
dóttir frá Saurbæ á Kjarlarnesi,
var sterkur peráonuleiki. Stein-
grímur sonur hennar segir í grein,
sem hann skrifaði um móður sína:
„Þegar faðir minn séra Matthías
missti Ingveldi, aðra konu sína,
þá var hann yfirkominn af harmi.
Hann ákallaði Drottin sinn í bæn
og ljóði og lét hörpuslátt fylgja.
Guð svaraði honum með því að láta
hann hitta bóndadótturina frá
Saurbæ."
Hús séra Matthíasar í brekkunni
ofan við bæinn var skráð Eyra-
landsvegur 3, en fólk fór að kalla
það Sigurhæðir, eftir ljóðlínum
afa: „Ógurleg er andans leið/upp
á sigurhæðir". Það var ekki Matt-
hías sjálfur, sem nefndi hús sitt
svo, en nafnið festist við húsið.
Það var mikið unnið á heimili
afa og ömmu. Amma var áhuga-
söm um garðrækt. Fyrir ofan húsið
var stór kartöflu- og kálgarður.
Reynitré og blómabeð sunnan við
húsið, og brekkuna fyrir neðan,
sem áður var óræktaður melur
hafði hún látið þekja, gróðursett
þar runna, ranfang, venusvagn og
mjaðjurt. Þar óx líka hin yndis-
lega, norðlenska fjóla í stórum
breiðum, og gleym-mér-ei.
Á góðviðrisdögum á sumrin fór-
um við systur með ömmu og vinnu-
manni, sem jafnan hjálpaði henni
við útiverk upp í mógrafir. Þar var
tekinn svörður. Amma var stjórn-
söm og hélt öllum að vinnu, svo
við hjálpuðum til við að hreykja
mó. Annars voru þessar ferðir
engu síður skemmtiferðir, því við
höfðum kaffi á flösku í sokkbol,
smurt brauð og kleinur með okkur.
Afi var orðinn það aldraður, 15
árum eldri en amma, að hann fór
ekki með í þessa leiðangra, enda
hafði amma alltaf séð um allt
veraldarvafstur og umstang heim-
ilis og tekið þar með af honum
áhyggjur, svo hann gæti gefið sig
óskiftur að sfnum hugðarefnum.
Fyrir þetta má þjóðin vera henni
þakklát eða að minnsta kosti þeir
sem kunna að meta skáldskap
Matthíasar Jochumssonar.
Afi fór daglega út, rölti um
bæinn og heimsótti kunningja,
sem hann átti jafnt meðal hárra
sem lágra, á heimsins mælikvarða.
Þegar hann kom heim úr þessum
gönguferðum sínum fór hann oft
beint upp brattann, heim að hús-
inu, en ekki veginn, sem lá snið-
hallt upp brekkuna. Þegar hann
kom inn kepptumst við systur um
að fá að reima stígvélin frá honum
og færa hann f inniskóna, sem
voru úr köflóttu, móleitu ullarefni,
náðu upp á öklann og voru kræktir
saman með látúnspennu að fram-
an. Sfðan lagði afi sig útaf og
breiddi fallega ullarteppið, sem
amma hafði heklað, ofan á sig, en
Valla litla, yngsta systir mfn, sem
þá var 3—5 ára gömul, svæfði afa
sinn, sat á skemli hjá honum og
söng barnagæluna „Bokki sat i
brunni". Ef hún var ekki viðlátin,
þá sagði afi: „Hvar er nú barnið
með hann Bokka?“
Ég minnist vetrardaganna þeg-
ar amma sat við prjónavélina. Hún
prjónaði sokka og nærföt, sem hún
seldi og drýgði þannig tekjur heim-
ilisins, og afköst hennar voru ótrú-
lega mikil. Matthea saumaði, Þóra
gamla spann, tætti eða kemdi ull
í einu horni stofunnar. Móðir mín
hafði sett á stofn hannyrðaverslun
í bænum, svo hún var oftast að
heiman, í búðinni sinni. Afi eirði
illa f sinni fallegu skrifstofu og
kom í margmennið í stofuna með
lampann sinn og settist við skrif-
púlt sem þar var. Við systurnar
lékum okkur undir því við fætur
hans, en það truflaði hann ekki
frekar en annað skvaldur f stof-
unni. Gunna og Matti, börn Matt-
heu lásu lexíur við stóra borðstofu-
borðið, og aldrei stóð á svörum
hjá afa þegar þau spurðu um erlent
orð. Þau þurftu enga orðabók. Þótt
afi væri farinn að gleyma heiti á
algengum hlutum, þá kom þýðing-
in á ensku orðunum ósjálfrátt hjá
honum.
Síðdegis var útihurð skyndilega
hrundið upp, fjörlegt fótatak
heyrðist í ytri stofunni, stofudyr
opnaðar og hressileg rödd bauð
gott kvöld. Þar var kominn Stein-
grímur Matthíasson. Afi leit upp
úr bókinni sinni, og var sem hann
yngdist allur þegar hann sá hver
kominn var. Ámma stóð upp frá
prjónavélinni og tók á móti kossi
sonarins. Það lifnaði yfir öllum i
stofunni. Steingrímur frændi hafði
alltaf eitthvað áhugavert og
skemmtilegt að segja. Ég man
Guörún Þorsteinsdóttir.
unni, sem er syðsti hluti Akur-
eyrar, hin upphaflega Akureyri.
Oddeyri er nyrst, en þar á milli
Bótin, sem þá var lítil byggð, en
varð seinna aðalathafna- og versl-
unarsvæði bæjarins. — Fjaran var
sá heimur sem við þekkjum best úr
Nonnabókunum. Snotur timbur-
hús undir hárri brekku með kart-
öflu- og kálgörðum. Túnblettir með
reynitrjám við húsin og spegil-
sléttur Pollurinn fyrir framan
götuna. Þessum bæjarhluta hefur
verið haldið við, svo unun er að.
Eiga Akureyringar heiður skilið
fyrir það. Þeir geta verið stoltir
af sínum bæ. Eg efast um að
nokkurstaðar á byggðu bóli sé
fallegri bær en þessi höfuðstaður
Norðurlands. Sveitin í kring hin
búsældarlegasta á öllu landinu.
Enda kveður Matthías: „Eyjafjörð-
ur finnst oss er,/fegurst byggð á
Guörún Runólfsdóttir.
landi hér“, og um Akureyri yrkir
hann:
Heil og blessuð Akureyri
Eyfirðinga höfuðból.
Fáar betri friðarstöðvar
fann eg undir skýjastól.
Hlýjan bauðstu börnum mínum
blíðufaðm og líknarskjól.
í Fjörunni var gott mannlíf. í
litlu, snotru timburhúsunum
bjuggu smiðir og aðrir iðnaðar-
menn, sjómenn og verslunarmenn.
Eggert Laxdal kaupmaður tók
Matthíasi strax vel. Amma mín
minntist oft á það, að frú Rannveig
Laxdal hafði fyllt búrskápana á
prestssetrinu matvælum þegar
von var á prestsfjölskyldunni, svo
að hún kom ekki að tómum kofan-
um eftir hina löngu og erfiðu ferð
að sunnan.
Brátt eignaðist fjölskyldan vini
í hverju húsi í Fjörunni. Matthías
átti hauk í horni þar sem Guð-
mundur Hannesson var, þá læknir
á Akureyri, síðar prófessor við
Háskóla íslands. Þeir Matthías
urðu miklir vinir þó þeir hefðu
ekki sömu trúmálaskoðanir, þá
kunnu þeir að meta gáfur og
mannkosti hvors annars. Svo fór
að höfðingjarnir töldu sér heiður
að hafa séra Matthías við veislu-
borð sín.
Við systurnar höfðum afar
gaman af því, þegar mamma sagði
okkur frá bernskuárum sínum í
Fjörunni, um börnin sem léku sér
á prestsbalanum. Matthías tók
ríkan þátt í lífi barnanna og ungl-
inganna. Hann samdi fyrir þau
leikrit og ljóð. Skemmtilegt er
ljóðabréfið, sem hann orti fyrir
munn sonar síns Magnúsar til
vinkonu hans Huldu litlu Laxdal,
en Laxdalsfjölskyldan var þá flutt
úr fallega, gamla timburhúsinu I
Fjörunni, sem nú hefur verið gert
upp, öllum til yndis og ánægju, og
sest að í stóru, nýju húsi í Bótinni.
Afi minn séra Matthías var ern
og furðu hress þessi síðustu ár, þó
að áður fyrr hefðu ýmsir kvillar
hrjáð hann. En frostaveturinn
skemmtilegur. Árni naut sín þó
ekki nema í fárra vina hópi. En
hann átti það til að standa upp í
samkvæmum og halda snjallar og
bráðfyndnar ræður, sem komu
fólki á óvart.
Við systurnar slógumst oft í för
með afa á morgungöngum hans,
og minnir mig að amma hafi hvatt
okkur til þess. Hann var farinn
að sjá illa, svo það var öruggara
að við leiddum hann. Við hittum
þá stundum Stefán skólameistara
á förnum vegi, og gengu þeir þá
saman suður brekkuna, gömlu
mennirnir. Mér þótti mikið til um
skólameistara, en var feimin við
hann. Hann sagði þó fátt á þessum
gönguferðum, en hlustaði brosandi
og kíminn á afa, sem talaði þeim
un meira. Það sem afi sagði fór
fyrir ofan garð og neðan hjá mér,
en það skifti mig ekki máli. Aftur
á móti lek mér forvitni á að vita
hvað skólameistari væri að hugsa,
og er mér það söm ráðgáta enn
þann dag í dag, en af svip hans
þóttist ég ráða, að hann kynni vel
við sig í för með þjóðskáldinu og
börnunum.
Þegar Matthías kom fyrst til
Akureyrar frá Odda á Rangárvöll-
um, þar sem hann var prestur áð-
ur, þótti sumum, sem töldu sig
heldri menn, ekki mikið til þess
koma, að fá fátækan barnamann
að sunnan sem prest, þar að auki
skáld.
Séra Matthías settist að í Fjör-
Matthías Jochumsson.
það, að einu sinni endursagði hann
sögu eftir Selmu Lagerlöf, sem
hann var nýbúinn að lesa og hafði
hrifist af. Oft sagði hann frá nýj-
ungum í læknisfræði, sem hann
var að lesa um í erlendum vísinda-
ritum. Amma hafði læknishendur
af guðs náð og skilning á öllu sem
varðaði hjúkrun sjúkra, fylgdist
með slíkum fróðleik af gaumgæfni.
— Afi var tíður gestur á sjúkra-
húsinu hjá syni sínum, ræddi við
sjúklinga og hressti með sínu hlýja
og örvandi viðmóti.
Matthías naut mikillar virðing-
ar og vinsælda á Akureyri. Það var
varla haldið svo meiri háttar
samkvæmi í bænum, að afi og
amma væru þar ekki heiðursgestir.
Hann var heiðursfélagi í stúdenta-
félagi Akureyrar. Þegar fundir
voru haldnir komu tveir góðvinir
afa, þeir Árni Þorvaldsson og
Bjarni Jónsson bankastjóri og
sóttu hann og leiddu á milli sín,
oft í hálku og illfærð á veturna.
Mikill vinur séra Matthíasar var
Stefán Stefánsson skólameistari,
sá sérstæði gáfumaður og glæsi-
menni. Hann skildi skáldið og
kunni að meta ljóð þess að verð-
leikum. Afi var tíður gestur á skól-
anum og átti margar ánægju-
stundir á kvöldskemmtunum þar.
Góðir vinir hans voru einnig kenn-
ararnir Brynleifur Tobíasson og
Árni Þorvaldsson, sem ég nefndi
áður. Árni var sérkennilegur og
feiminn maður, en afi mat hann
mikils, þótti hann gáfaður og