Morgunblaðið - 27.07.1986, Blaðsíða 23

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 27. JÚLÍ 1986
23
Jón Kjartansson frá Eskifirði á leið til hafnar.
Gamla-búðin, þar sem er Sjómiiyasafn Austurlands og Byggðasafn
Eskifjarðar.
Vestmannaeyjar, ísafjörður og
Grundarfjörður.
Gamla-búðin á Eskifirði er með
eldri verslunarhúsum á landinu sem
varðveist hafa, byggt á tímabilinu
frá 1816—1833. Þar er nú til húsa
Sjóminjasafn Austurlands og
Byggðasafn EskiQarðar. Gamla-
búðin var endurbyggð, að því er
talið er í sinni upprunalegu mynd,
fyfir fáum árum og gerð að safna-
húsi. Safnvörður í Gömlu-búð er
Geir Hólm, sem var í sumarleyfi
þegar blaðamaður heimsótti Eski-
flörð fyrir skömmu, en Hilmar
Bjamason sem á meðan gegnir
starfi safnvarðar gerðist leiðsögu-
maður okkar um safnið.
Þegar gengið er inn í Gömlu-búð
er fyrst komið inn í verslun, sem
að sögn Hilmars er dæmigerð fyrir
sölubúðir á 19. öldinni. Vamingur-
inn í hillunum er frá því um
aldamótin og snemma á þessari öld
og viðbúið að yngra fólki kæmi þar
margt spánskt fyrir sjónir, enda
ýmislegt sem ekki er tiltækt í versl-
unum í dag. Það gætir ýmissa grasa
og í einni búðarhillunni era t.d.
harðir flibbar, export og kúakambar
við hliðina á tóbaki og sápu. Á
búðarborinu er lóðavigt og forn-
fálegur peningakassi. Hilmar sagði
að starfrækt hefði verið í húsinu
samskonar sölubúð fram til ársins
1902, en eftir það þegar nýtt versl-
unarhús leysti Gömlu-búð af hólmi,
var húsið notað sem geymsla fyrir
saltfisk og aðrar vörar.
Inn af búðinni er Sjóminjasafn
Austurlands. Þar er að finna ýmsar
minjar og líkön sem varpa ljósi á
útgerð og fiskverkun á Austurlandi
á síðustu öld og fram á þessa. Á
miðju gólfi stendur árabátur frá
1916, með seglum og öðram út-
búnaði sem tilheyrði slíkum bátum
og róið var á til fiskjar. Meðal gam-
alla muna er ýmislegt sem minnir
á upphaf síldveiðanna og á hákarla-
veiðar sem áður vora stundaðar við
Austfirði. Á veggjum hanga myndir
sem margar varpa ljósi á atvinnu-
hætti á fyrri áram. Til gamans má
geta að sumar þeirra tók Lára Ól-
afsdóttir, sem var lærður ljósmynd-
ari, en er öilu þekktari fyrir bréfín
frægu sem Þórbergur skrifaði
henni.
Á Sjóminjasafni Austurlands era
líkön t.d. af stauranót, síldarlás,
síldarsjóhúsi og af fyrsta vélbátnum
sem kom til Reyðarfjarðar, en þau
líkön gerði Geir Hólm en hann hef-
ur unnið mikið starf við innréttingu
og endurbyggingu Gömlu-búðar, að
sögn Hilmars Bjarnasonar. Einnig
er til sýnis líkan af Ásubergsskipinu
sem Jón Sigurðsson, Rjóðri við
Djúpavog, smíðaði, en Ásubergs-
skipið er eitt af víkingaskipum sem
grafín hafa verið upp í Noregi. Þá
er á safninu flettimappa með mynd-
um og upplýsingum um skip og
báta sem verið hafa á Eskifirði frá
1862 og fram til okkar daga.
Efri hæð Gömlu-búðar er básuð
niður og era þar munir o.fl. sem
minna á heimilisiðnað og hand-
verksmenn á Eskifirði allt frá
síðustu öld. Hvað mesta athygli
hefur vakið bijóstsykurgerðin sem
keypt var til Eskifjarðar um 1898
frá Danmörku. Jón Þorsteinsson,
bakari, var sendur til Danmerkur
til að nema þar kúnstina og var
orðlagður fyrir framleiðslu sína.
Bijóstsykurgerðin var starfrækt
fram til 1930.
Aðrir básar sýna aðstæður og
áhöld sem snerta skósmíði, járn-
smíði, trésmíði, röra- og steinsteypu
og tóvinnu og heimilisiðnað. í einu
homi loftsins hefur verið sett upp
lækningastofa, búin tækjum Einars
Ástráðssonar, sem lengi var læknir
á Eskifírði, og áhöldum frá spítala
sem starfræktur var á Eskifirði á
áranum 1911—32, þ. á m. skurðar-
borði fomfálegu sem mun reyndar
hafa verið notað miklu lengur.
Það má með sanni segja að
Gamla-búð veiti yfirlit yfir sögu
Eskifjarðar, bæjar þar sem verslun
hófst fyrir 200 áram og afkoma
íbúanna hefur verið háð físki og
sjósókn öðra fremur. Svo er enn í
dag þótt við aðrar aðstæður sé en
áður fyrr. Þar sem fyrir 200 áram
kúrði kotbýli eitt á litlu túni, er nú
blómlegur bær sem um 1.100
manns byggja.
Karl Símonarson: Ekkert verið
byggt hér í 3—4 ár.
„Jú, en það er nú orðið langt
síðan, ég var ein þijú kjörtímabil í
hreppsnefndinni, líklega á áranum
1960—1970. Þá var ágætis sam-
staða innan hreppsnefndarinnar og
reksturinn í bæjarfélaginu gekk
vel, hvorki hlóðust upp skuldir né
annað og var þó ýmislegt gert. Það
var steypt héma aðalgatan sem
ekki var svo lítið átak þá og læknis-
bústaðurinn byggður og byggt við
félagsheimilið. Þetta var auðvitað
ekki mér að þakka, það vora aðrir.
Nú heyrir maður að allt sé aura-
laust, hvers vegna skal ég ekki
segja, en maður heyrir að öllum
íjarmunum sé sópað suður til
Reykjavíkur."
— En hefur ekki mikið byggst
upp hér á Eskifirði á síðustu áram
og áratugum?
„Fólk bjó allt öðravísi fram til
1952—3, þá taldist það ekki vanda-
mál þótt 3—4 íjölskyldur byggju
saman í einu húsi. Þá var búið
þröngt og þótti sjálfsagt — ekkert
mál. Eftir 1954 byijaði að byggjast
upp hér og hélt áffarn þar til fyrir
3—4 áram, þá staðnaði allt saman
og síðan hefur varla nokkuð verið
byggt. Varla svo mikið sem
hænsnakofí, enda engin hænsn
lengur. En ég man eftir því þegar
hænur vora við svo til hvert hús
og 102 beljur í bænum þegar mest
var, rétt í stríðsbyijun, en allt hefur
þetta breyst. En að fólk skuli ekki
geta byggt og eigi enga peninga
þar sem önnur eins verðmætasköp-
un fer fram, það er undarlegt og
óskiljanlegt. Svona getur þetta ekki
gengið til lengdar. Ég er helst á
að fólki hafi fækkað hér á staðnum,
heilu fjölskyldumar hafa flutt í
burtu og það munar um það.“
Torfhildur
Magnúsdóttir:
Leiddist
óskaplega
hérna til að
byrja með
„ÉG ER fædd og uppalin á Reyð-
arfirði en flutti hingað til
Eskifjarðar árið 1942 til að vinna
á símstöðinni. Eskifjörður fannst
mér þá stór og fjölmennur bær
miðað við Reyðarfjörð og mér
leiddist alveg óskaplega til að
byija með. En það lagaðist fljótt
og nú vildi ég hvergi annars stað-
ar búa.“
Viðmælandi okkar er Torfhildur
Magnúsdóttir, en hún var stöðvar-
stjóri Pósts og síma á Eskifirði í
tæp 32 ár, frá 1949 og fram á
mitt ár 1981. Hún var gift Hall-
grími Hallgrímssyni, en hann lést
árið 1984.
— Var ekki óalgengt á þessum
tíma að konur gegndu trúnaðar-
störfum?
„Jú, frekar var það nú, en samt
vora konur stöðvarstjórar bæði á
Egilsstöðum og á Reyðarfirði og
eflaust víðar. Eg átti alls ekki von
á að fá stöðuna þegar ég sótti um,
en ég hafí þá unnið á símstöðinni
í rúm 7 ár. Mig minnir að margir
hafí sótt um og ég var eini kven-
maðurinn í þeim hópi. En það fór
nú samt svo að ég fékk stöðuna."
— Hvemig var vinnuaðstaðan og
húsakynnin hjá Pósti og síma þá?
„Símstöðin var þá í litlum kjall-
ara og þrengslin alveg geysileg. Það
vora tvö lítil herbergi þarna í gamla
símstöðvarhúsinu sem var kolakynt
og kyndarinn var í biðstofunni. Það
var engin böggla- eða póstgeymsla.
í þá daga vora póstflutningar að
mestu bundnir við skipin og mikið
magn sem kom í einu, sérstaklega
fyrir jólin, og þá var varla hægt
að komast inn fyrir dymar. Þarna
voram við í 11 ár. Þegar ég tók
við þurfti ég sjálf að kaupa af for-
vera mínum það sem þarna var,
t.d. skrifborð og tvo peningakassa,
en Póstur og sími átti lítið annað
en lítinn peningaskáp og klukku.
Og fyrst ég er nú farin að tala um
aðstöðuna á þessum árum, þá dett-
ur mér í hug að það lak í nokkum
tíma inn vatn í gegnum loftið og
við þurftum að hafa bala undir lek-
anum, en þegar það dugði ekki til
setti Hallgrímur þakrennu innan á
loftið svo vatnið rynni allt í einn
bala, en þetta var svo lagað.
Fyrstu árin var eitt handsnúið
símaborð með 40 númeram. Þá
vora tiltölulega fáir einstaklingar
með síma og mikið um boðsending-
Torfhildur Magnúsdóttir, stöðv-
arstjóri Pósts og síma í meira
en 30 ár.
ar. Samt /ar enginn sendill á
stöðinni fyrstu árin og ég varð að
biðja Pétur og Pál um að hlaupa
og sækja fólk í símann þegar þann-
ig bar undir. En það breyttist allt.
A stríðsáranum og síldaráranum
var sérstaklega mikið að gera og
mjög erfítt að ná sambandi í gegn-
um símann, en þá fóra öll símtöl í
gegnum stöðina. Sérstaklega var
erfítt að ná í gegn á stríðsáranum,
því herinn hafði alls staðar for-
gang.“
— Og þú varst eini starfsmaður-
inn, eða hvað?
„Á pósthúsinu, já, það er að segja
ég átti að vera það. En þetta var
allt of mikið starf fyrir eina mann-
eskju og hefði aldrei gengið nema
af því að við hjónin voram bæði í
þessu, en á einum launum. Þannig
gekk það í 10 ár áður en það fékkst
í gegn að hann fengi greitt fyrir
sína vinnu líka. Það var margt sem
hljómar ótrúlega nú, og þegar var
flutt í nýja símstöðvarhúsið þá sá
maður best hve aðstaðan öll hafði
verið óskaplega erfíð. Svo varð gjör-
bylting þegar allt varð sjálfvirkt,
þá furðaði maður sig mest á því
hvemig þetta gat allt gengið áður.
Ein mikil breyting varð með tilkomu
sjálfvirkninnar, en það vora hin
persónulegu kynni sem urðu sér-
staklega á milli okkar símastúlkn-
anna, eins og við voram kallaðar í
þá daga. Ég eignaðist margar góð-
ar kunningjakonur í gegnum
símann og á enn í dag. Þetta er
að mestu liðin tíð og er það miður
að mínu mati.“
— Hvemig var hægt að gegna
jafn erilsömu starfí og ala jafnframt
upp 4 böm?
„Það var oft erfítt og hefði aldr-
ei blessast nema af því að við voram
tvö og unnum alltaf sarnan."
Gamla-búðin á Eskifirði
Sjóminjasafn, byggða-
safn og dæmigerð
verslun frá því á 19. öld.
ÞANN 18. ágnst 1786 var birt í
Kaupmannahöfn konungleg aug-
lýsing þar sem tilkynnt var að
stofnaðir yrðu 6 kaupstaðir á
íslandi, en þá höfðu Islendingar
búið við verslunareinokun í 184
ár, sem aflétt var með stofnun
þessara kaupstaða.
Eskifjörður er einn þeirra kaup-
staða sem halda nú hátíðlegt 200
ára afmæli sitt. Á Eskifírði var
ekki fjölmenn byggð á þessum tíma.
I nýútkomnu afmælisriti um Eski-
ijörð segir að kotbýli eitt hafí kúrt
í litlu túni þar sem bærinn stendur
nú og hafí íbúar í ársbyijun 1786
verið 8. Til samanburðar má geta
þess að í Reykjavík vora á sama
tíma innan við 170 íbúar. Auk þess-
ara tveggja staða fengu kaupstað-
arréttindi árið 1786 Akureyri,
Hilmar Bjarnason
Texti: Kristín A. Árnadóttir
Myndir: Ingólfur FriðgeirssonJ