Morgunblaðið - 11.12.1986, Blaðsíða 57

MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR H. DESEMBER 1986
57
sé að „sagnfræði" Ragnars Amalds
hafi ekki sannleikann að leiðarljósi.
Sannleikurinn er sá að þegar
Skúlamál áttu sér stað var Lárus
heitbundinn Elínu Hafstein sem
raunar var systir Hannesar og
gengu þau í hjónaband fáum árum
eftir þessa atburði. Elín lést árið
1900 eftir aðeins fimm ára hjóna-
band og höfðu þau hjónin eignast
tvö böm. Sagan af Díönu Amalds
fer meira að segja iangt fram úr
því sem hugmyndaflug manna ent-
ist til í hita leiksins. Ég neita því
ekki að ég á harla erfítt með að
fyrirgefa Ragnari Amalds þessa
berangurslegu níðstöng sem hann
reisir minningu Lárusar.
Þar fyrir utan sýnir það glöggt
hversu gjörsamlega Ragnari er fyr-
irmunað að skilja „dramatík" að
hann skuli í umræddu verki hlaupa
yfír samband Lámsar H. Bjama-
sonar við systur Hannesar Hafstein.
En útaf því er ekki hægt að skamm-
ast. Það er einfaldlega ekki hægt
að skamma menn fyrir að vera
ekki skáld. Aftur á móti mega
ýmsir fá orð í eyra fyrir að þykjast
vera það, þ.á m. Ragnar Amalds.
Hannesar þáttur
Hafstein
Ragnar Amalds lætur sér ekki
nægja að fótumtroða sannleikann
í orðum í þessu leikriti sínu. Honum
hefur nefnilega lærst, væntanlega
í pólitíkinni, að það er ekki síður
hægt að ljúga með þögninni. Og
það gerir hann svo rækilega að
hann minnist ekki einu aukateknu
orði á þann mann sem hvað stærst-
an þátt átti í aðförinni að Skúla
Thoroddsen og var það þó ekki
ófrægari maður en sjálfur Hannes
Hafstein en tilvera hans í fslenskri
stjómmálasögu hygg ég að vera
muni Ragnari ljós. Ég leyfí mér
einnig að ganga frá því sem gefnu
að Ragnari sé fullkunnugt um það
að Hannes Hafstein var landshöfð-
ingjaritari og því hægri hönd
Magnúsar Stephensen. Þess utan
hafði lengi verið fullur íjandskapur
með þeim Skúla Thoroddsen og
Hannesi Hafstein þegar Skúlamál
skutu upp kollinum.
Hugum nú aðeins að sijóm-
málaástandinu á íslandi um síðustu
aldamót, enda veitir ekki af, jafn
framandi og það virðist Ragnari
Amalds eftir þessu ieikriti hans að
dæma.
Á þessum tímum var ljóst að
stjóm íslenskra sérmála var í vax-
andi mæli að færast í hendui
landsmanna sjálfra. Ný stjómskip-
an var í burðarliðnum og eðlilegs
vildu þeir sem meira máttu sír
tryggja sér og sínum sem vænstar
skerf aukinna valda þjóðarinnai
varðandi eigin málefni. Þetta leidd
oft til hatrammra deilna þar sen.
menn sáust oft lítt fyrir svo sem
títt er um höfðingja. Sól Stephen-
senanna sem voldugastir höfðu
verið á íslandi á 19. öld var að
hníga til viðar og ýmsum var ljúft
að hlaupa í það skarð sem fyrirsjá
anlegt var að þeir mundu skilji
eftir sig. Þar komu einkum tvæ
ættir við sögu, annars vegar Thor
oddsenamir, þ.e.a.s. Skúli 0|
bræður hans og hins vegar Briem
arar, móðurkyn Hannesar Hafsteir
en þar fóm þeir fyrir fylkingu
Hannes og móðurbróðir hans
Tryggvi Gunnarsson. Skúlamáli
verður ekki skoðað öðmvísi en í ljóí
þessa enda er það eitt og sér aðein
sá hluti jakans sem upp úr haffietin
um stendur, nú u.þ.b. öld síðai
Briemarar höfðu betur í þessur
átökum og njóta þess ýmsir enn ser
sjá má á embættismannaker.
landsins, enda nutu þeir bandalag
við Magnús landshöfðingja. Og þa
væri synd að segja að þeir ha
ekki látið kné fylgja kviði. Skúli va
síður en svo sá eini þeirra bræðr
sem fékk sína lexíu. Þorvaldur lanc
fræðingur var sviftur rannsóknai
styrk sem landstjómin hafði veil
honum, Sigurður var rekinn ú
stöðu landverkfræðings og Þórðu
var bæði svikinn um stöðu bankr
stjóra við íslandsbanka og að aul
útilokaður frá jrfirlæknisembæt
við holdsveikraspítalann í Laugai
nesi.
Og hvergi í öllum þessum málur
leyna sér fíngraför Hannesar Hai
stein þótt Ragnar Amalds láti sér
ekki nægja að klæða þá silkihönsk-
um, heldur skrifí þetta leikverk eins
og „eigandi" þeirra hafí aldrei verið
til.
Um minn ágæta frænda Hannes
Hafstein má margt gott segja en
það breytir ekki því að hann atti
Lámsi H. Bjamasyni, verðandi
mági sínum, vestur á ísaQörð, ný-
stöðnum upp frá prófborði, til þess
eins að forða sjálfum sér undan
óþægilegum aurslettum. Og hann
lét sig meira að segja hafa það að
fara vestur sem sýslumaður í kjöl-
far Lámsar og stilla sér upp sem
manni sátta og samlyndis meðan
bærinn logaði enn í því ófriðarbáii
sem hann sjálfur hafði kastað hvað
stærstum glóðum á. Það var ekki
fyrr en svo seint sem árið 1902 að
hann sýndi sitt rétta andlit í þessu
máli, en þá reyndi hann að dæma
Skúla fyrir kosningasvindl við þing-
kosningar og mátti þó öllum ljóst
vera að Skúli þurfti síst á slíku að
halda. Þetta mál gufaði upp vegna
afskifta „æðri máttarvalda" og
sannaðist þar að ekki þarf endilega
brennivínsslag til að firra menn
þjóðarskömm.
En hví skyidi Ragnar Amalds
skrifa um Skúlamálið án þess að
minnast einu aukateknu orði á
Hannes Hafstein þótt það sé meira
að segja ennþá fáránlegra en að
skrifa sögu Alþýðubandalagsins og
láta eins og aldrei hafi verið til
maður að nafni Ragnar Amalds? Á
því fínn ég aðeins eina skýringu og
hún er hin nána vinátta Hannesar
og Matthíasar Jochumssonar, lang-
afa Ragnars Amalds.
Vitanlega er þetta aðeins tilgáta
mín, en hún byggir á þeirri for-
sendu að „rithöfundurinn" Ragnar
Amalds hafí vit á stjómmálum. En
kannske er ég hér að falla í gryfj-
una til Ragnars því hvað ætli ég
viti svo sem um það?
„f blaðaviðtali sagði Ragnar frá
því að leikrit þetta væri að stórum
hluta skrifað á þingmannsskrifstofu
hans í „Voninni", þar sem forðum
hefði verið svefnherbergi þeirra
hjóna, Theodóru og Skúla Thor-
oddsen. Það er kaldhæðnislegt til
þess að vita að einmitt þar skuli
rökhugsun eða heiðarleiki Ragnars
Amalds hafa lagst til svo værs
blundar varðandi þetta mál allt.
Nokkur orð um sam-
skipti við Þjóðleikhúsið
Svo vill til að þegar verið var að
æfa „Uppreisn á ísafírði" komst ég
yfír afrit af leikritinu. Hafði ég
þegar samband við leikstjóra verks-
ins, Biynju Benediktsdóttur og kom
ýmsum athugasemdum á framfæri
við hana. Til að fyrirbyggja allan
misskilning skal tekið fram að mér
var þá jafnt sem öðmm hulið hver
samið hafði verkið. Svo sem menn
rekur ef til vill minni til vom einkum
þrír menn orðaðir við framleiðsluna,
þeir Þrándur Thoroddsen, Þorgeir
Þorgeirsson og Ragnar. Þá tvo fyrr-
nefndu útilokaði ég strax, Þránd
sökum heiðarleika hans og
skemmtilegar sagnagáfu og Þor-
geir einfaldlega vegna þess að hann
er nú einu sinni meðal bestu skálda
þjóðarinnar. Auk þess leyfi ég mér
allra náðarsamlegast áð hafa svolít-
ið aðrar skoðanir á æm hans en
Lögreglumannafélagið og lögspek-
ingar sem tylla sér í dómarasæti
handan þeirra marka sem vitsmun-
ir þeirra leyfa. En ég verð að játa
að mér kom heldur ekki til hugar
að leikritið væri eftir Ragnar Am-
alds, til þess hafði ég of mikla trú
á honum. En þetta var nú útúrdúr.
Nema hvað, Brynja fór þess á
leit við mig að ég, sem afkomandi
Lámsar H. Bjamasonar, skrifaði
grein í leikskrá verksins og varð
ég við þeirri ósk. Greinina sendi ég
henni svo eftir að ég var fluttur
úr landi, í virðingarskyni við efna-
hagsástandið heima. Liðu svo
allmargar vikur án þess ég fengi
leikskrána senda eins og um var
samið. Þá gerist það einn daginn
að ritstjóri leikskrór, Ámi Ibsen,
hringir í mig heldur óhress. Greinin
hafði þá týnst I drasli í Þjóðleik-
húsinu og varð ég að skrifa aðra í
logandi hvelli.
Enn liðu vikur og ekki fékk ég
leikskrána. Loks hringdi ég í Áma
og hafði hann þá þau tíðindi að
færa mér að Ragnar Araalds hefði
þvertekið fyrir að greinin birtist í
leikskránni. Ekki náði það lengra
en þar eð ég hugðist þá birta grein-
ina í Morgunblaðinu bað ég Áma
að senda mér hana, hveiju hann
lofaði. Þetta var í byijun septem-
ber. Greinina fékk ég þó ekki senda
fyrr en þann 19. nóvember og þá
frá Gísla Alfreðssyni Þjóðleikhús-
stjóra, hvem ég hafði sett í málið
sökum minnar takmörkuðu biðlund-
ar. Þá hafði ég lokið við gerð þeirrar
greinar sem hér birtist og er í henni
að fínna ýmislegt sem ekki kemur
fram í leikskrárgrein þeirri sem fór
í hinar fíngerðu raugar Ragnars
Amalds. Hef ég því ekki hugsað
mér að birta leikskrárgreinina nema
einhveijum kunni að leika forvitni
á að vita hversu fá skref og létt
þarf að stíga til að ganga fram af
Ragnari Amalds, a.m.k. þegar mót-
mælt er níði hans um látið fólk.
Að sjálfsögðu var einn afkom-
enda Skúla Thoroddsen beðinn að
skrifa í leikskrána og varð Jón
Thor Haraldsson sagnfræðingur
fyrir valinu. Sú grein birtist ekki í
leikskránni, fyrst mín fékk ekki náð
fyrir augum Ragnars Amalds. Hins
vegar birtist hún í Þjóðviljanum
þann 4. október, vel skrifuð og af
sanngimi svo sem vænta mátti af
svo mætum manni. Aftur á móti
er leitt til þess að vita að á fímmtíu
áram skuli Þjóðviljinn ekki hafa
komist til þess lýðræðislega þroska
að dygði ritstjóram hans til að fal-
ast eftir báðum hliðum þessa máls.
En þá ber að hafa í huga hinn
pólitíska geðklofa Alþlýðubanda-
lagsins sem imprað var á fyrr í
greininni og svo hitt að Ragnar
Amalds er nú einu sinni þingmaður
þess.
Lokaorð
Áður en ég legg frá mér pennann
langar mig til að þakka Ásgeiri
Jakobssyni rithöfundi fyrir skil-
merkilegar greinar hans um
Skúlamálið í Lesbók Morgunblaðs-
ins nú í haust. Þær eru sem kunnugt
er skrifaðar til vamar Sigucði
skurði. Ásgeiri tekst þama að sanna
með óyggjandi rökum að Skúli
Thoroddsen hafði næstum ratað í
þá ógæfu að fremja dómsmorð á
Sigurði til þess eins að geta dansað
í takt við þá strengi almennings-
álits sem hann sjálfur strauk með
fíðluboga píslarvættisins.
Ragnar Amalds hefur boðað
nokkra dvöl í hópi okkar skálda og
rithöfunda og vona ég því einlæg-
lega að hann temji sér vinnubrögð
Ásgeirs Jakobssonar, að minnsta
kosti ef hann skyldi oftar álpast inn
í smiðju sögunnar.
Eins og lesendum þessarar grein-
ar er væntanlega orðið ljóst, get
ég stundum verið nokkuð kald-
hæðinn í hugsunarhætti. Því get
ég ómögulega stillt mig um að ljúka
þessum skrifum með þýðingu Helga
Hálfdanarsonar á ljóði danska
skáldsins Piet Hein, „Tunglferð,
næturijóð á geimöld".
Sko, fullur máni fer að skina
sem flysjuð gulhvít appelsína.
Að ferðast upp og aftur niður
mun eflaust kosta, því er miður
mörg höfuðbóL % hygg þá fleiri
sem horfa í slíkan farareyrL
Þó fengju sumir samskot greið
til svona ferðar — aðra leið.
Góða ferð, Ragnar Amalds.
Höfundur er rithöfundur.
p fagnnÞI Jtfrifr
s iS MetsöluHad á hveijum degi!
Hér kemur jólatilboð
semtalandi erum !!
14" EHBMAH litasjónvarp
sem aubvelt er aö flytja
milli herbergja.
Tenging fyrir kabalsjónvarp.
Faststilling á 7 rásum.
Sérstök rás fyrir myndband.
Ljós á rofum.
Sjálfvirk spennujöfnun
180-270 V.
GoldStcir
GÆÐI Á GÓÐU VERÐI
VIÐTOKUM VELAMÓTI t>ÉR
SKIPHOLTI 19
SÍMI 29800