Morgunblaðið - 24.12.1986, Blaðsíða 13

■í'ííait iiLaiiöÁíiUi
ÖÍM JISÁiISMUOflÖM
■ 24. DESEMBER 1986
U
Ritsafn Stefáns
á Höskuldsstöðum
Békmenntir
Sigurjón Björnsson
Stefán Jónsson, Höskuldsstöð-
um. Ritsafn. III. bindi. Sagna-
þættir. Sögufélag Skagfirð-
inga. 1986. 246 bls.
Stefán Jónsson fræðimaður og
bóndi á Höskuldsstöðum í
Blönduhlíð í Skagafirði lést árið
1980, 88 ára að aldri. Hann hafði
stundað skagfirska persónusögu og
ættvísi frá unga aldri og var manna
fróðastur um þau efni. Lét hann
eftir sig mikið safn óprentaðra
handrita. Lítið hafði hann látið birta
af skrifum sínum meðan hann var
ofan moidar, enda fannst honum
sem einatt mætti við bæta og
breyta. Sögufélag Skagfírðinga
keypti útgáfuréttinn að skrifum
Stefáns að honum látnum og hófst
þegar handa um útgáfu á handrit-
um hans og birtist nú III. bindið
af þeirri útgáfu. í I. bindi (1984)
var Djúpdæla saga, ættarsaga
Djúpdæla í Skagafirði (sú ætt hófst
með Mera-Eiríki) í tvær aldir. í II.
bindi (1985) voru Sagnaþættir og
fór þar mest fyrir þætti af Flatar-
tungumönnum. í þessu III. bindi
er Sagnaþáttum haldið áfram og
eru nú þrír prentaðir í þessa bók.
Sá fyrsti nefnist Söguþættir úr
Austurdal og er hann langlengstur
eða rífur helmingur bókarinnar.
Annar er Þáttur af Þorláki auðga
Símonarsyni og niðjum hans sum-
um og sá þriðji og síðasti er Þáttur
af sonum Guðmundar Rafnssonar
og um niðja Jóns sterka á
Hafgrímsstöðum.
Söguþættir úr Austurdal er mik-
ill bálkur í 50 kapítulum, rúmlega
100 bls. Hefst hann á upprifjun
gamalla heimilda (Jarðabækur,
Annálar) um jarðir í Austurdal og
ábúendur þar til foma. Þegar fram
á 18. öld og sér í lagi 19. öld kem-
ur fer frásögnin að verða matar-
meiri og meira lifandi, enda kann
Stefán þá mun meiri skil á fólki,
ættemi þess og niðjum, búskapar-
sögu og atvikum ýmsum. Er víða
komið við, þó að ekki sé Austurdal-
ur í Skagafirði stór sveit. En við
sögu koma Bólu-Hjálmar og ná-
grannaeijur hans, Ábæjarskotta,
Símon Dalaskáld, svo að einhveijir
frægir séu nefndir.
í þættinum af Þorláki auðga á
Ökmm í Blönduhlíð er greint frá
ættemi hans og æviferill rakinn.
Meirihluti þáttarins fjallar þó um
böm Þorláks og margháttaða
lífsreynslu þeirra.
Landnám Ingólfs
Bókmenntir
Sigurjón Bjömsson
Landnám Ingólfs. Nýtt safn til
sögu þess. 3. Félagið Ingólfur
gaf út. Reykjavík 1986. 253 bls.
Haustið 1934 var { Reykjavík
stofnað félag sem hlaut nafnið Ing-
ólfur. Tilgangur félags þessa var
að gefa út rit er fjölluðu um land-
nám Ingólfs Amarsonar, sögu þess
og menningu að fomu og nýju. Á
ámnum 1934 til 1940 stóð Ingólfur
að þróttmikilli útgáfustarfsemi
(Landnám Ingólfs. Safn til sögu
þess. Þættir úr sögu Reykjavíkur),
en árið 1942 lagðist starfsemin nið-
ur. Höfðu þá verið gefin út „26
ritverk, stór og smá“.
Haustið 1981 var svo Félagið
Ingólfur endurreist að frumkvæði
dr. Bjöms Þorsteinssonar, prófess-
ors. Hefur félagið starfað síðan.
Árið 1983 hóf það útgáfu á ritinu
Landnám Ingólfs. Nýtt safn til sögu
þess. Annað hefti þess rits kom út
1985 og hið þriðja nú. Hefti þessi,
sem em hin myndarlegustu að út-
liti, em hátt á annað hundrað
blaðsíður hvert, nema hið síðasta
sem losar 250 bls.
í fyrstu tveimur heftunum em
ritgerðir sem fjalla um efni víðs
vegar að úr landnáminu, en síðasta
heftið er svo til eingöngu úr sögu
Reykjavíkur og er svo gert í tilefni
af 200 ára afmæli höfuðborgarinn-
ar. En félagið hafði einnig minnst
150 ára afmælis Reykjavíkur með
útgáfu rits um borgina (Þættir úr
sögu Reykjavíkur, 1936). Annars
er þetta rit helgað miningu dr.
Bjöms Þorsteinssonar, en hann lést
6. október sl.
Eins og áður segir fjallar mestur
hluti þessa heftis um Reykjavík.
Ritgerð er eftir Guðjón Friðriksson
um sögu Fjalakattarins, sem nýlega
er horfinn af sjónarsviðinu. Er það
tímabær og fróðleg grein. Þá ritar
Hrafn Ingvar Gunnarsson um
Reykjavík og bmnamálin
1752—1895. Er það vandað yfirlit
um þróun brunavama á þessu tíma-
bili. Baldur Hafstað gerir að því er
virðist tæmandi yfirlit yfír Ömefni
í Engey. Fer hann eftir munnlegum
heimildum þeirra sem síðast áttu
heima í Engey. Er líklegt að hann
hafi með þessari ritgerð sinni tryggt
varðveislu á ömefnum Engeyjar.
Þá koma fímm greinar sem eiga
það sameiginlegt að „snerta fátæk-
ari hluta bæjarins". Er það vissu-
lega vel til fundið á þessu mikla
tilstandsári, og hafa þeir sem réðu
útgáfu þessa heftis gert sér ljóst
að sá h’.uti fbúanna fái Jaftian
minni umfjöllun en þeir sem ofar
em í stéttastiganum. Vonar rit-
stjóm að sú ráðstöfun hugnist
lesendum vel“. Á því tel ég engan
vafa.
Fyrst í flokki þessara ritsmíða
er Frásögn Ottós N. Þorlákssonar
af kjöram sjómanna í Reykjavík og
upphafi íslenskrar verkalýðshreyf-
ingar. Er þetta sögð fundargerð frá
fundi sem haldinn var að tilhlutan
fulltrúaráðs Alþýðuflokksins þann
5. febrúar 1923, en í rauninni er
þetta þó samfelld yfiriitsritgerð.
Ritgerðir Agnesar Siggerðar Am-
órsdóttur (Útvegsbændur og
verkamenn. Tómthúsmenn í
Reykjavík á fyrri hluta 19. aldar)
og Salvarar Jónsdóttur (Byggð í
Skuggahverfi 1876—1902) og The-
ódóm Kristinsdóttur (Sölvhóll) em
vandaðar fræðilegar ritgerðir, enda
a.m.k. hinar tvær fyrri þeirra loka-
ritgerðir til háskólaprófs (eins og
raunar ritgerð Baldurs Hafstaðs).
Fimmta ritgerðin sem einnig er
háskólaritgerð er eftir Magnús
Hauksson („Manni þurfti aldrei að
leiðast; það var alltaf nóg að
braska") fjallar um uppvöxt drengja
í Skuggahverfínu á öðmm áratug
20. aldar og er hún byggð á við-
tölum við fjóra heimildarmenn.
Þá er stutt frásögn um „Bríeti",
en það var „gufuknúinn valtari",
sem notaður var í Reykjavík á öðr-
um áratug aldarinnar til „að
malbika götur, en jafnframt til að
knýja lítinn gijótbor". Þá er mynda-
syrpa af gömlu hitaveitugeymunum
á Öskjuhlíð og af íþróttavellinum á
Melum. En bæði þessi mannvirki
era nú horfin. Annað efni er stutt
innlegg um Eyvindarstaði á Álfta-
nesi (Ólafur E. Stefánsson).
Magnús Guðmundsson segir frá
norskri bókagjöf er félaginu barst.
Þá em birt erindi sem flutt vom á
ráðstefnu er haldin var í Reykjavík
13. apríl 1985 „um varðveislu
skjala, ljósmynda og fornleifa". í
bókarlok em félagsfréttir, skrár og
félagatal. Mikið myndefni er í rit-
inu. Ritstjóm önnuðust Magnús
Þorkelsson, Guðrún Ása Grímsdótt-
ir, Hrefna Róbertsdóttir og Krist-
jana Kristinsdóttir.
Eins og sjá má á framangreindri
upptalningu er þetta efnismikið og
vandað rit, sem ólíklegt er að
áhugamenn um sögu vilji láta fram
hjá sér fara.
Síðasti þátturinn fjallar um Guð-
mund Rafnsson og niðja hans.
Guðmundur þessi var faeddur um
1745 og bjó í Flatatungu og síðar
í Tungukoti. Guðmundur þessi átti
tvo syni, Jón og Guðmund, báða
raunar í framhjáhlaupi. Frá Guð-
mundi yngra er ekki ætt komin, en
við hann var bendlaður draugur
einn merkur, Hringversskotta, sem
hér segir nokkuð frá. Frá Jóni er
aftur á móti allmikill ættbogi kom-
inn, og er hann raunar forfaðir
Stefáns þess sem þáttinn ritar.
Vissulega er frá mörgu sagt í
sagnaþáttum Stefáns á Höskulds-
stöðum og alltaf hef ég gaman af
að lesa hann. Ekki er þó því að
neita að þröngt er sögusvið hans
og sjaldnast hátt til lofts. í þessum
þáttum gætir og nokkurrar skör-
unar við efni fyrri binda, enda gerði
Stefán vissulega ekki ráð fyrir rit-
safni sem þessu. En þessi skömn
gerir að sjálfsögðu efni þessa bind-
is miður forvitnilegt en ella hefði
orðið.
Umsjónarmenn útgáfunnar
(Hjalti Pálsson, Sölvi Sveinsson og
Þórdís Magnúsdottir) hafa kapp-
kostað að gera bókina sem best úr
garði. Þeir hafa t.a.m. samið all-
margar skýringar neðanmáls þar
sem oft er vísað til fyrri binda rit-
safnsins, þegar um sama efni fjall-
ar. Mikið er af myndum, t.a.m.
gömlum mannamyndum úr Héraðs-
skjalasafni Skagfírðinga, gömlum
bæjamyndum. Þá hefur Hjalti tekið
mikinn fjölda mynda úr Austurdal
og víðar. Er að þessu góð bókar-
piýði, en leitt til þess að vita að
oft hafa myndimar ykki prentast
eins vel og skyldi. í bókarlok er
ítarleg og vönduð nafnaskrá.
Viöhö,
umháuðamar
semhersegir■
Aötangadagur...1,1 £<að
oÓ'aÖt?mr .,. frákl. 10-19
2. i ]°Jum . - - - ■■ .. tilkl. 15
Gamlarsdagur.. lo|<a5
Mýársdagur...........
OeöHega hátíð
O/SÍA