Morgunblaðið - 31.01.1987, Síða 12

12
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 31. JANÚAR 1987
Fj ölmiðlarannsóknir:
Hvað er í
fréttunum ?
Pjölmiðlarannsóknir eru fremur
stutt á veg komnar hér á landi,
sem ekki er að undra, þar sem
tiltölulega stutt er síðan menn
fóru almennt að gera sér grein
fyrir því hvílík áhrif fjölmiðlar
hafa á alla almenna þjóðfélags-
þróun. Deildar meiningar eru á
meðal manna um áhrif og hlut-
verk ijölmiðla, vilja sumir meina
að fjölmiðlar og aftirðir þeirra séu
nánast hlutlaus endurspeglun af
þeim veruleika sem við búum við,
en aðrir eru þeirrar skoðunar að
ijölmiðlamir móti heimssýn okkar
og viðhorf til þessa sama veru-
leika að miklu leyti.
Skipta má fjölmiðlarannsókn-
um í þijár megingreinar. í fyrsta
lagi er um að ræða rannsóknir á
forræði innan flölmiðlastofnana,
í öðru lagi notendarannsóknir,
sem fást við að greina áhrif fjöl-
miðta á notendur og í þriðja lagi
er um að ræða svokallaða inni-
haldsgreiningu. Þær rannsóknir
sem framkvæmdar hafa verið hér
á landi hafa að mestu beinst að
því að greina áhrif fjölmiðla á
notendur.
í september sl. lauk Guðmúnd-
ur Rúnar Árnason, stjómmála-
fræðingur, master-prófí frá
London School of Economics í
pólitískri félagsfræði. Lokaverk-
efni Guðmundar var fólgið í að
innihaldsgreina fréttir íslenska
ríkissjónvarpsins og náði grein-
ingin til tveggja mánaða; apríl-
og maímánaða á síðastliðnu ári.
í viðtalinu sem hér fer á eftir
gerir Guðmundur stuttlega grein
fyrir verkefni sínu og niðurstöð-
um, sem væntanlega koma
mörgum á óvart.
Það sem blm. lék fyrst forvitni
á að vita voru ástæður og tildrög
þess að Guðmundur tók sér fyrir
hendur þetta tiltekna verk, að
innihaldsgreina sjónvarpsfréttir
RUV.
Róttækar breytingar
á fjölmiðlun
„Það má segja að áhugi minn
á fjölmiðlarannsóknum hafi vakn-
að þegar ég sótti námskeið í
íjölmiðlafræði hjá þeim Þorbimi
Broddasyni og Elíasi Héðinssyni
við háskólann héma. Vinna við
fjölmiðlarannsóknir hérlendis hef-
ur verið fremur takmörkuð og
bundin við fáa einstaklinga, og
fyrri rannsóknir hafa einkum
beinst að áhrifum Q'ölmiðla á hina
ýmsu neysluhópa fremur en að
sjálfum afurðum Qölmiðlanna. Á
síðasa ári voru fyrirsjáanlegar
róttækar breytingar á fjölmiðlun
í landinu með tilkomu einkastöðva
og mér fannst um margt athyglis-
vert að framkvæma þessar
rannsóknir áður en þessar breyt-
ingar kæmu til framkvæmda, því
ég gerði mér grein fyrir því að
þetta tækifæri byðist ekki aftur.
Þannig bauð þetta verkefni einnig
uppá samanburðarrannsóknir
siðar meir. Mér fannst þetta verk-
efni virkilega spennandi."
Innihaldsgreining
sj ón varpsfrétta
„í byrjun afmarkaði ég mér
ákveðið tímabil sem rannsóknin
skyldi ná til, þ.e.a.s. apríl og maí
1986. Ég valdi þetta tímabil m.a.
með tilliti til þess að á því fóru
fram þingslit og bæjar- og sveitar-
stjómarkosningar. Því vænti ég
þess að fréttir um stjómmál yrðu
meiri en að öllu jöfnu. Þessar
fréttir vildi ég geta metið, m.a. í
þeim tilgangi að greina hvort
fréttir RUV væru hlutlausar í
pólitískum skilningi og hvort það
gætti einhverrar pólitískrar inn-
rætingar. Allir fréttatímar RUV
á tímabilinu voru teknir uppá
myndband (52 talsins), og mér
var veittur aðgangur að öllum
fréttahandritum sem gerð voru,
og það var ómetanlegt.
Áður en eiginlegt starf hófst
var ég búinn að koma mér upp
flokkunarkerfí sem ég aðlagaði
íslenskum aðstæðum. Hver ein-
stök frétt taldist vera grunneining
greiningarinnar og var skráð sér-
staklega; ég skráði dagsetningu
fréttarinnar, nákvæma tímalengd,
nafn þess fréttamanns sem skrifar
fréttina, eðli hennar og hvaðan
úr heiminum hún er. Eg skipti
heiminum í 20 svæði, eftir löndum
og pólitískri landafræði, tók t.d.
öll Norðurlöndin sér, og sömuleið-
is Bandaríkin, Bretland og
Sovétríkin. Önnur lönd Evrópu
skiptust í tvo flokka, austur og
vestur, og heimurinn allur skiptist
upp í stærri svæði. Því næst hófst
meginþáttur vinnunnar; um hvað
er fréttin og hvers eðlis er hún?
Þar studdist ég við tvo aðal-
flokka, innlendar fréttir annars
vegar og erlendar fréttir hins veg-
ar. Pyrir erlendar fréttir notaðist
ég við 12 undirflokka, en innlendu
fréttimar skiptust í 10 megin-
flokka, sem svo aftur skiptust í
undirflokka sem voru alls 42 tals-
ins.“
— Hvaða aðferðum beittirðu
við hina eiginlegu greiningu?
„Þegar sjónvarpsefni er greint
er um tvær meginaðferðir að
ræða, það sem kalla má „mjúka"
og „harða“ greiningu. Upphaflega
hafði ég í hyggju að nota mjúka
greiningu, en hún sækir meira til
aðferða sem beitt er í málvísindum
og freudískri sálarfræði. Ég þótt-
ist svo komast að því í upphafí
vinnunnar að menn fengju það
út úr þessari greiningaraðferð
sem þeir upphaflega væntu og að
útkoman segði ef til vill meira um
vísindamanninn en viðfangsefnið.
Ég tók því þann kostinn að beita
harðri greiningu, sem er meira í
ætt við tölfræði, hún er „vísinda-
legri" að því leytinu að hún er
óháðari persónubundnu gildis-
mati.“
Hæst hlutfall frétta
frá Norðurlöndunum
— Voru niðurstöður rannsókn-
arinnar í samræmi við þær
væntingar sem þú gerðir þér í
upphafi?
„Að sumu leyti. Ef við lítum
t.d. á hvaðan úr heiminum frétt-
imar komu, þá kom í ljós að
innlendar fréttir voru 65% allra
frétta og erlendar því 35%. í þessu
sambandi skiptir litlu hvort miðað
er við íjölda frétta eða tímalengd.
Sé þetta borið saman við Banda-
ríkin og Bretland er hlutfall
erlendra frétta í Bandarílq'unum
ívið hærra, eða 40%, en í Bret-
landi er það nokkru lægra, eða
20-25% (BBC, ITN). Ef bomir
eru saman fréttatímar í BBC og
RUV, sem fluttir eru á sama tíma,
má segja að RUV valdi því hlut-
verki betur að upplýsa þjóðina um
það sem er að gerast á erlendum
vettvangi.
Ef við lítum hins vegar á hvað-
an fréttimar koma, þá er greini-
lega um nokkuð þröngar áherslur
að ræða. 23% erlendra frétta eru
frá Norðurlöndunum, og hlutdeild
Norður-Ameríku og Vestur-Evr-
ópu er samanlagt um 60%.
Austur-Evrópa og Sovétríkin taka
sameiginlega um 15% fluttra
frétta, sem þó er varla marktækt,
því Chemobyl-slysið átti sér stað
um þetta leyti. Heilu heimsálfum-
ar detta hreinlega út, svo sem
Ástralía, sem aldrei er grundvöllur
fréttar, og sama er að segja um
Kína, svo dæmi séu tekin.“
— Voru greinileg tengsl á milli
þess hvaðan frétt kom og hvers
eðlis hún var?
„Já, yfír höfuð má segja það.
Þó má vera að stutt tímabil (2
mánuðir) skekki heildamiðurstöð-
umar. Til dæmis er óeðlilegt hve
margar fréttir frá Sovétríkjunum
tengjast einum atburði, þar sem
er Chemobyl-slysið, og sama er
að segja um Bandaríkin, sem
tengjast mikið hemaði, þar sem
árásin á Líbýu var mikið í fréttum.
Annars voru um 40% erlendra
frétta stjómmálalegs eðlis, rúm-
lega 10% vom um hemað og
önnur 10% um slys og hörmung-
ar. Fréttir um vinnudeilur erlendis
tóku um 10% allra erlendra frétta
og fréttir af hryðjuverkum náðu
svipuðu hlutfalli."
Innlend stjórnmál
sniðg'eng'in
— En svo við snúum okkur að
innlendum fréttum, sem vom 65%
allra frétta. Komu niðurstöðumar
þar Jiér meira á óvart?
„I ljósi þess að fram fóm þing-
slit og bæjar- og sveitarstjómar-
kosningar á tilteknu tímabili
vænti ég þess að fréttir tengdar
stjómmálum yrðu fyrirferðarmeiri
en raun varð á. Innlendar fréttir
á tímabilinu vom alls 517 talsins,
þar af vom eingöngu 35 fréttir
sem geta flokkast undir stjóm-
mál. Þetta hlutfall verður að
teljast alveg ótrúlega lágt, ef tek-
ið er tillit til mikiivægis þessa
málaflokks. Þetta hlutfall er miklu
lægra en sambærilegt hlutfall í
Bretlandi."
— Getur verið að fréttamenn
RUV séu ragir við að fjalla um
innlend stjómmál af ótta við utan-
aðkomandi gagnrýni?
„Ég held að fréttamenn ritskoði
sig sjálfír með tilliti til þeirra við-
bragða sem þeir vænta frá
útvarpsráði og e.t.v. öðmm ijöl-
miðlum í landinu. Útvarpsráð
gegnir mjög afgerandi hlutverki
hvað þetta varðar, það er jú
pólitískt kjörið, og það er trú mín
að fréttamenn forðist vísvitandi
að taka á viðkvæmum málum.
Afskipti og áhrif pólitískra aðila
af rekstri RUV em meiri hér á
landi en víðast hvar í hinum vest-
ræna heimi, og ég vil meina að
áhrifa þessara aðila gæti í dag-
skránni eins og hún birtist dag
frá degi. Það segir sig sjálft að
þegar stjóm §ölmiðlastofnunar
lýtur beinu pólitísku valdi hlýtur
það að setja mark sitt á starfsemi
hennar. Hins vegar sýnist mér að
þessi áhrif fari dvínandi og ég
vænti þess að það sé vegna til-
kominnar samkeppni. Vissulega
geta aðrir þættir einnig hafa or-
sakað þetta, en mér sýnast fréttir
RUV metnaðarfyllri í dag en þær
vom fyrir 7 mánuðum. Þó er erf-
itt að gera þama raunhæfan
samanburð á, nema að fram-
kvæma þar til gerða könnun.“
Fréttamenn hlutlausir
— Telurðu að það gæti ein-
hvers misvægis eftir pólitískum
flokkadráttum í þessari takmörk-
uðu umfjöllun RUV um innlend
stjómmál?
„Þó erfitt sé að alhæfa nokkuð
útfrá þeim fáu stjómmálafréttum
sem fram komu á tímabilinu,
greindi ég hvort fréttimar fengust
við aðgerðir stjómar eða stjómar-
andstöðu. Það er í sjálfu sér
merkilegt að engin frétt fjallar
um tillögur og málefni sem tengd-
ust beint stjómarandstöðunni eða
þeim flokkum sem í henni vom.
Af þessu má draga þá ályktun
að fréttamenn fjölluðu ekki um
mál á meðan þau voru til umræðu
í þinginu, en gáfu þeim frekar
gaum eftir að þau voru komin í
hendur framkvæmdavaldsins.
Þetta held ég að sé komið til af
því að mál eru ekki eins viðkvæm
eftir að þau em komin á fram-
kvæmdastigið. Þó held ég að þess
séu engin merki að fréttamenn
séu hallari undir Sjálfstæðis- eða
Framsóknarflokk en aðra flokka,
þar sem hið sama yrði upp á ten-
ingnum ef aðrir flokkar sætu í
stjóm."
Hlutur kvenna rýr
— Nú greindirðu öll viðtöl sér-
staklega og niðurstöðumar þar
vom allsláandi...
„í fyrsta iagi greindi ég hvort
viðtalið var við karl eða konu. Ég
þóttist vita áður en ég fór af stað
að karlar yrðu í meirihluta, en ég
hélt ekki að línumar yrðu jafn
skýrar í því sambandi og raun
varð á. Viðmælendur fréttamanna
vom í 90% tilfella karlar. Þá var
talað við 27 stjómmálamenn. Einn
þeirra var hægt að tengja við
stjómarandstöðuna. Það var Ólaf-
ur Ragnar Grímsson og það var
ekki rætt við hann um innlend
stjómmál heldur um starf hans í
þágu friðarmála á alþjóðavett-
vangi.“
— Hvað um fréttir af málefn-
um atvinnuveganna?
„Um þriðjungur allra frétta
varðar máleftii atvinnuveganna á
einn eða annan hátt. Þvert á það
sem búast hefði mátt við, koma
málefni fiskvinnslu og sjávarút-
vegs þar í þriðja sæti hvað varðar
fréttaQölda og þann tíma sem
þessir málaflokkar fá í sinn hlut.
Bæði „samgöngumál", málefni
flug- og skipafélaga og „verslun
og viðskipti" koma þar á undan.“
— Endurspeglar þetta að þínu
mati skekkt áherslumat?
„Já, í raun og vem held ég að
það geri það, og ég á dálítið er-
fitt með að sjá hvaða ástæður
lágu þama að baki.“
íslenskar fréttir
menningarlegar
— Era einhver séreinkenni á
fréttum RUV?
„Fréttatímar RUV era háðir
sömu lögmálum og fréttatímar
flestra annarra sjónvarpsstöðva
hvað alla uppbyggingu varðar.
Aftur á móti má segja að frétt-
atímar RUV séu menningarlegri
en fréttatímar flestra annarra
stöðva sem ég þekki til, t.d. í
Bandaríkjunum og Bretlandi.
Menningarmál fylla hér tæp 10%
meðal fréttatíma, sem verður að
teljast nokkuð hátt hlutfall. Það
er nærri helmingi hærra en flokk-
urinn „almenn stjómmál" fær í
sinn hlut.“
Ábyrgð fréttamanna
mikil
— Er það í raun mögulegt að
fréttir RUV séu jafn ópólitískar
og þú vilt vera láta?
„Ef við skilgreinum það sem
stjómmál sem tengist starfsemi
Alþingis, stjómmálaflokka og
bæjar- og sveitarstjóma, þá fæ
ég ekki séð hvemig fréttimar
gætu verið öllu ópólitískari. Aftur
á móti getum við skilgreint stjóm-
mál í víðara samhengi — að
viðhald ákveðinnar menningar,
viðhorfa og gildismats feli í sér
pólitiska afstöðu sem fréttimar
svo endurspegla á einhvem hátt.
Ef við skoðum málið út frá þeim
sjónarhóli, þá era fréttatímamir
auðvitað stórpólitískir.
Það er rétt að undirstrika það
að ábyrgð fréttamanna er mikil.
Um þrír fjórðu hlutar þjóðarinnar
horfðu á það sem þeir sendu frá
sér á hveiju kvöldi og flestir taka
það gott og gilt sem þama kemur
fram og boðið er upp á. Það er
ekki sjálfgefið hvað telst vera
fréttnæmt. Fréttamenn þurfa að
ákveða hveiju eigi að segja frá
og hvemig eigi að segja frá því.
Frétt er ekki annað en túlkun á
atburði eða efni, og það er vanda-
samt að ákveða hvað beri að túlka
og hvemig."
Rætt við Guðmund Rúnar Árnason,
sem nýlega lauk master-prófi frá London School of
Economics í pólitískri félagsfræði