Morgunblaðið - 30.05.1987, Qupperneq 37

MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 30. MAI 1987
37
í aprílmánuði fór George Shultz til Sovétrikjanna og átti viðræður við ráðamenn þar m.a. um stöðu
afvopnunarmála og hugsanlegan leiðtogafund síðar á þessu ári. Á myndinni spjallar Shultz (til vinstri)
við þá Mikhail Gorbachev og Eduard Shevardnadze, utanríkisráðherra Sovétríkjanna.
ni
ígers
Málamiðlun á Reykja-
víkurf undinum
Á fundinum í Reykjavík kvaðst
Mikhail Gorbachev, aðalritari sov-
éska kommúnistaflokksins, vera
reiðubúinn til málamiðlunar. Hann
lagði til að stórveldin mættu halda
100 kjarnaoddum hvert utan Evr-
ópu. Þessi tillaga var í sainræmi
við tillögu forsetans þótt ágreining-
ur væri enn um ýmiss lykilatriði.
Þannig kann ákvörðun Atlantshafs-
bandalagsins að hafa varðað leiðina
í átt til árangurs.
Samkvæmt þessum samkomu-
lagsdrögum myndu Sovétmenn
Ijarlægja rúmlega 1.300 kjarna-
odda í Evrópu og við um 200. í
fyrsta skipti frá því á sjötta ára-
tugnum yrðu engar sovéskar
meðaldrægar flaugar í Evrópu.
Kjarnorkuherafli Sovétríkjanna í
Asíu yrði skorinn niður um rúmlega
80 prósent.
Richard Nixon, fyrrum forseti,
og Henry Kissinger, fyrrum ut-
anríkisráðherra, hafa af því
áhyggjur að samkomulag sem þetta
myndi skerða fælingarmátt vopna
okkar. Aðrir hafa fullyrt að það
myndi hafa í för með sér uppræt-
ingu allra kjarnorkuvopna í Evrópu
og á endanum leiða til þess að
Bandaríkjastjóm léti öiyggishags-
muni Vestur-Evrópuríkjanna lönd
og leið. Vissulega eru þetta mark-
mið Sovétstjórnarinnar. Við höfum
ekki í hyggju að gefa Sovétmönnum
tækifæri til að ná þeim. En það er
ekki nauðsynlegt að vísa á bug
hugmyndum um afvopnun til koma
í veg fyrir það.
Varnarstefna NATO
Varnarstefna Atlantshafsbanda-
lagsins hefur um 20 ára skeið hvílt
á hugmyndinni um sveigjanleg við-
brögð á átakatímum. Grundvallar-
þættir þessarar stefnu eru þrír;
öflugur hefðbundinn herafli í Evr-
ópu, jafnvægi á sviði kjarnorku-
vopna til stuðnings herafla
Atlantshafsbandalagsins í álfunni
og langdrægar kjarnorkuflaugar
Bandaríkjamanna, sem eru síðasti
liður fælingarstefnunnar. Banda-
menn okkar í Evrópu styðja stefnu
þessa og við emm ákveðnir að víkja
ekki frá henni.
Þrátt fyrir að samið yrði um
upprætingu meðaldrægra flauga
myndi fælingarstefna Atlantshafs-
bandalagsins enn hvíla á traustum
gmnni. Bandaríkjastjóm myndi enn
ráða yfir rúmlega 4.000 kjarnorku-
vopnum í Evrópu. Þau yrðu um
borð í flugvélum sem gætu gert
gagnárásir á Sovétríkin og í þeim
eldflaugum sem eftir yrðu auk þess
sem áfram yrði unnt að koma fyrir
kjarnorkuhleðslum í vígvallarvopn-
um. Atlantshafsbandalagið hefur í
hyggju að endurnýja hluta þessara
vopnakerfa. Að auki myndi yfir-
maður herafla Atlantshafsbanda-
lagsins í Evrópu áfram ráða yfir
nokkur hundmð kjarnaoddum í
langdrægum eldflaugum sem em
um borð í kafbátum. Þannig gætum
við áfram fælt Sovétmenn frá árás
án þess að treysta einvörðungu á
langdrægar kjarnorkuflaugar. Þá
vegur samvinna okkar í 40 ár á
sviði öryggis- og stjórnmála þungt
sem og skipulag varna okkar,
tækniþekking og viðbúnaður herja
okkar. Þau atriði sem ég hef nefnt
að viðbættum þeim 300.000 banda-
rísku hermönnum sem áfram verða
í Evrópu tengja Bandaríkin og ríki
Vestur-Evrópu ótjúfanlegum bönd-
um. Á þennan hátt er áfram unnt
að fýrirbyggja útþenslustefnu Sov-
étríkjanna gagnvart Evrópu.
Varhugaverð krafa
Við og bandamenn okkar leitum
nú lausna á því hvemig mæta skuli
ógnvænlegum yfirburðum Sov-
étríkjanna hvað varðar hefðbundinn
herafla. Við munum treysta varnir
okkar og freista þess að fá Sovét-
menn til viðræðna um takmörkun
hefðbundins herafla í Evrópu allri.
En ef krafa um niðurskurð í þessum
herafla verður tengd samningum
um fækkun meðaldrægra flauga
verður í raun vikið frá þeim rök-
semdum sem lágu til grundvallar
ákvörðun Atlantshafsbandalagsins
um að koma kjarnorkuflaugunum
fyrir í Evrópu. Markmiðið var að
styrkja varnir okkar til mótvægis
við SS-20 flaugar Sovétmanna eða
fá stjórnvöld eystra til að fallast á
upprætingu þeirra. Hugmyndin var
ekki sú að bæta upp yfirburði Sov-
étríkjanna á sviði hefðbundins
herafla með þessum hætti. Með
þessu yrði viðleitni samningamanna
okkar til að fá Sovétmenn að falla
frá þeirri kröfu að samið verði sam-
hliða um fækkun kjarnorkuflauga
og geimvamaráætlunina að engu
gerð. Þessi afstaða Sovétstjómar-
innar kom f veg fyrir að árangur
næðist er Ieiðtogarnir komu saman
til funda í Genf og Reykjavík. Ef
krafan um niðurskurð kjamorku-
flauga samhliða fækkun í hinum
hefðbundna herafla verður sett á
oddinn munu vafalaust líða mörg
ár þar til samningaviðræður skila
árangri. Þessi viðbót myndi því
þjóna þeim tilgangi einum að spilla
fyrir frekari árangri.
Sögnlegxir ávinningur
Sú spurning hlýtur því að vakna
hvort við emm reiðubúnir til að
varpa fyrir róða þeim árangri sem
náðst hefur og skilja við Vestur-
Evrópu í skugga sovésku SS-20
flauganna. Að auki myndu vinir
okkar í Asíu áfram standa frammi
fyrir fjölda sovéskra kjarnorku-
flauga.
I samvinnu við bandamenn okkar
í Vestur-Evrópu höfum við leitað
leiða til að tryggja að samkomulag
um upprætingu meðaldrægra
kjarnorkuflauga fái staðist eitt og
sér. Við höfum krafist þess að slíkt
samkomulag kveði á um jafna og
gagnkvæma fækkun kjarnorku-
vopna og að það taki til heims-
byggðarinnar allrar en verði ekki
til þess að vígbúnaðarkapphlaupið
færist einfaldlega frá Evrópu til
Asíu. Loks höfum við sett fram
afdráttarlausa kröfu um eftirlit með
því að ákvæði samningsins verði
virt. Ef Sovétstjórnin er reiðubúin
til að ganga að kröfum okkar eigum
við ekki að láta tækifærið ganga
úr greipum okkar. Jafnframt verður
að vinna að fækkun langdrægra
kjarnorkuvopna, sem er helsta
markmið okkar, og koma á jafn-
vægi í hinum hefðbundna herafla.
Þannig höfum við þokast í átt
til þeirra markmiða sem Atlants-
hafsbandalagið setti sér. Við
megum ekki láta deigan síga heldur
safna saman því sem áunnist hef-
ur. Við getum verið stoltir af þeim
árangri sem náðst hefur fyrir stað-
festu Atlantshafsbandalagsins
jafnframt þvi' sem við vínnum að
því að efla styrk og samstöðu aðild-
arríkja þess.
innar í vígbúnaðarmálum. Þeir eru
því sammála því mati Evrópuríkj-
anna að uppræting meðaldrægra
og skammdrægra flauga myndi
tryggja Sovétmönnum yfirburði á
sviði hefðbundins vopnabúnaðar.
Þeir telja að án kjarnorkuvopna
yrðu hersveitir Bandaríkjamanna í
Evrópu í raun varnarlausar gagn-
vart árás herafla Sovétmanna og
ríki Vestur-Evrópu ofurseld þrýst-
ingi að austan. þeir telja ennfremur
að Gorbachev Sovétleiðtogi sjái sér
hag í því að bjóða upprætingu þeirra
1300 kjarnaodda sem komið hefur
verið fyrir í eldflaugum af gerðinni
SS-22 og útrýmingu skammdrægra
flauga. Hann telji að þá verði hon-
um fært að færa sig upp á skaftið
gagnvart Evrópuríkjunum og að á
endanum kunni svo að fara að
Bandaríkjastjóm kalli heim her-
sveitir sínar frá Vestur-Evrópu.
Þetta kynni síðan að leiða til friðar-
samninga Evrópuríkjanna og
Sovétríkjanna. Að mati þeirra Kiss-
ingers og Scowcrofts yrðu þetta
afleiðingar þess ef grundvellinum
yrði svipt undan fælingarmætti
kjamorkuvopnanna sem hefur
tryggt friðinn undanfarin 40 ár.
Umbætur og afvopnun
Nokkrir bandarískir sérfræðing-
ar í málefnum Sovétríkjanna telja
að með afvopnunartillögum sínum
stefni Gorbachev að því að tryggja
yfirráð Sovétmanna yfir Vestur-
Evrópu. Aðrir telja að fyrir honum
vaki að endurreisa efnahagslíf Sov-
étríkjanna og því verði hann að
tryggja friðsamleg samskipti við
Bandaríkin. Arthur Hartman, fyrr-
um sendiherra Bandaríkjastjórnar í
Sovétríkjunum, er þessarar skoðun-
ar. Hins vegar telur Hartman að
Gorbachev muni tæpast takast að
hrinda umbótum sínum í fram-
kvæmd á næstu þremur til fjórum
árum þó svo að honum kunni að
takast að treysta stöðu sína sem
leiðtogi stórveldis með því að koma
til fundar við Reagan forseta í
Washington. Hartman telur einnig
að það muni engu breyta fyrir
Gorbachev þótt honum takist að
þvinga Víetnama til að kalla heim
innrásarsveitir sínar frá Kambódíu
eða kalli heim eigin innrásarlið frá
Afganistan, sem Hartman telur
óliklegt að hann geri því þar með
hefði hann kveðið upp dauðadóm
yfir leppstjórninni í Kabúl. Gorbac-
hev hefur sagt að mikil andstaða
sé við umbótaáætlun hans innan
sovéska kommúnistaflokksins.
Menn sem gegna lykilembættum
innan flokksins óttast að þeim verði
vikið úr starfi. Því telja margir
Sovétsérfræðingar að Gorbachev
verði bolað frá völdum eftir þijú til
fjögur ár ef honum tekst ekki að
sýna fram á að umbótaáætlunin
hafí skilað tilætluðum árangri.
Hartman er til að mynda sannfærð-
ur um að eftirmaður Gorbachevs
muni ekki koma úr röðum umbóta-
sinna heldur veljist til starfsins
Stalínisti af Gamla skólanum sem
beiti sér fyrir auknum aga og hert-
um reglum og varpi fyrir róða
umbótum og fijálslyndi. Hartman
telur ekki að gripið verði til harð-
stjórnar og grimmdarverka sem
einkenndi valdaskeið Stalíns.
Líklega verði teknar upp hertar
refsingar við agabrotum og þeir
sem bijoti gegn jrfirlýstum vilja
flokksins verði látnir gjalda fyrir
það með tekna- eða atvinnumissi.
Sovéskir menntamenn, sem margir
hveijir hafa verið hikandi við að
færa sér í nyt fijálslyndisstefnu
Gorbachevs, virðast vera sömu
skoðunar. Hinir hugrökku í röðum
þeirra kvarta yflr því að stefnan
sé óljós og ekki liggi fyrir hversu
langt menn geti hætt sér. Margir
þeirra segja að svo virðist sem
Gorbachev viti ekki fyllilega sjálfur
hversu langt hann getur gengið í
fijálslyndisátt án þess að ganga
fram af harðlínumönnum innan
flokksins. Flestir þeirra sem ráð-
andi eru á sviði menningarmála
hafa fagnað fijálslyndisstefnu leið-
togans. En flokksfélagar og alþýða
manna óttast að þetta muni leiða
til upplausnar þess þjóðfélagskerfis
sem menn hafa vanist.
Völd Gorbachevs
Sérfræðingar eru almennt sam-
mála um að Gorbachev sé ekki
allsráðandi innan stjórnmálanefnd-
ar sovéska kommúnistaflokksins
(Politburo) þó svo að meirihluti
þeirra manna sem þar sitja styðji
grundvallaratriðin í stefnu leið-
togans. Hins vegar kann honum að
reynast erfitt að afla fylgis við ein-
stök mál. Hann þarf því að sýna
aðgát ef hann ætlar sér að tryggja
þann stuðning sem hann nýtur
þessa dagana. í raun þýðir þetta
að Gorbachev er ef til vill ekki jafn
öruggur og hann sýnist vera. í
Moskvuborg ganga kjaftasögur um
leiðtogann fjöllum hærra og Sovét-
borgarar gera sér ljóst að staða
hans er ekki örugg og hann þarf
að sýna fram á að stefna hans gangi
upp. Það er einnig fullsannað að
stefna hans í málefnum andófs-
manna og gyðinga hefur farið mjög
fyrir bijóstið á ráðamönnum innan
öryggislögreglunnar (KGB). Arthur
Hartman sagði mér að hann teldi
tilgang þessarar stefnubreytingar
fyrst og fremst vera þann að
tryggja vinsamlegra viðmót al-
mennings í Bandaríkjunum gagn-
vart Sovétríkjunum. Hann kvaðst
einnig telja líklegt að íjölda andófs-
manna og gyðinga yrði leyft að
flytjast frá Sovétríkjunum þegar
samkomulag hefði náðst um nýjan
leiðtogafund. Þannig hygðist
Gorbachev skapa vinsamlegt and-
rúmsleft fyrir fundinn í Banda-
unum.
Washington beinist athygli
manna nú aftur að vopnasölu
Bandaríkjastjórnar til íran. Yfir-
heyrslur beggja deilda Bandaríkja-
þings eru hafnar. Tilgangurinn er
m.a. sá að kanna hvort Reagan
forseta var kunnugt um að hluti
ágóðans af vopnasölunni rann til
Kontra-skæruliða í Nicaragua.
Ljóst er að forsetinn hefur beðið
mikinn álitshnekki og líkast til get-
ur ekkert styrkt stöðu hans á ný
sem velheppnaður leiðtogafundur.
Þetta þýðir ekki að Reagan muni
reynast reiðubúinn til að samþykkja
verulegar tilslakanir í því skyni að
treysta eigin stöðu og stöðu Sovét-
leiðtogans. En vegna vopnasölu-
málsins mun Reagan gera hvað
hann getur til að fá Gorbachev til
viðræðna í Bandaríkjunum og vinna
þannig mikinn persónulegan sigur.
Ef stórveldin komast að samkomu-
lagi um upprætingu Evrópuflaug-
anna verður það vissulega
sögulegur viðburður því Sovétmenn
hafa aldrei gengið að samkomulagi
sem felur í sér upprætingu á kjam-
orkuvígbúnaði þeirra. Hins vegar
er ógerlegt að segja til um hvaða
afleiðingar slíkt samkomulag myndi
hafa í för með sér. En reynslan
sýnir að Gorbachev hefur tekist að
afla sjónarmiðum sínum fylgis í
Evrópu og Bandaríkjunum og gildir
það bæði um stefnu hans í innanrík-
ismálum Sovétríkjanna og í alþjóða-
málum. Ef honum tekst að halda
sínu striki gæti hann breytt við-
horfi almennings bæði í Sovétríkj-
unum og Bandaríkjunum.
Risaveldin munu vafalaust halda
áfram að keppa um áhrif og ítök.
En ef óttinn og tortryggnin í garð
Sovétríkjanna, sem ehfur í senn
verið homsteinn utanríkisstefnu
Bandaríkjamanna og eitt helsta
sameiningarafl þjóðarinnar, víkur
kann það að hafa víðtækar afleið-
ingar.
Höfundur var fréttaritari breska
blaðsins Sunday Times um 20 ára
skeið. Hann ritarnú dálka um
bandarísk stjórnmál og er einnig
þekkturfyrir viðtölsin við Ronaid
Reagan Bandaríkjaforseta og
aðra háttsetta embættismenn.